Сурхондарё вилояти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151.5 KB

Ko'chirib olish

Сурхондарё вилояти Режа: 1. Географик ўрни, табиий шароити ва ресурслари 2. Ахолией ва меҳнат ресурслари 3. Хўжалигн, унинг тармоқлари ва ҳудудий таркибн 4. Сурхондарё вилоятя қпшлок тўжалик 5. Транспорт ва ташқн иктисодий алоқалар

Мамлакатимизнинг энг жанубида жойлашган Сурхондарё вилояти 1941- ЙИЛ 6-мартда ташкил топган. Унинг майдони 20,1 минг кв. км бўлиб, Узбекистон Республикаси жами ҳудудининг 4,5 фоизига тенг. Вилоятда, 2014-йил маълумотлари бўйича, 2307,5 минг киши ёки мамлакат аҳолисининг 7,6 фоизи истикомат килади. Бундан кўринадики, минтаканинг демографик салоҳияти унинг майдонига нисбатан 1,6 марта юқори. Сурхондарё вилояти республика ҳудудий мехнат тақсимотида ўзининг агросаноат мажмуаси, хусусан, пахта ва ғалла етиштириш, сабзавотчилик, чорвачилик маҳсулотлари билан ажралиб туради. Шунингдек, бу ерда тоғ- кон саноати (полиметал рудалар, тошкўмир, нефть, туз), курилиш ва фармацевтика саноати тармоқлари хам ривожланиб бормокда. Минтақа ўзининг қатор бетакрор хусусиятларига эга. Жумладан, у республикамизнинг энг жанубида, энг тоғли, энг иссиқ ҳудудида жойлашган. Вилоятда урбанизация ва саноатлашув даражаси энг паст, демографик ривожланиш, яъни ахоли табиий кўпайиши энг юқори худудлардан биридир. Маъмурий жихатдан Сурхондарё вилояти 13 та қишлок тумани, 8 та шаҳар ва 114 та шахарчалардан иборат. Ҳар бир қишлоқ туманига ўртача 1,44 кв км майдон тўғри келади. Вилоятнинг дастлаб ташкил этилган (1926-йил) кишлок туманлари Денов, Сариосиё, Термиз ва Шеробод, энг сўнггиси эса 1992-йилда таркиб топтан Бандихон тумани саналади 1 . Майдони бўйича энг катталари - Сариосиё ва Бойсун, энг кичиги Ангор (атиги 0,39 минг кв. км); улар орасидаги фарқ 10 баробарга яқин. Умуман олганда, Бойсун, Сариосиё, Шеробод ва Қумкўрғон туманлари биргаликда 12,6 минг кв.км ёки вилоят майдонининг 62,6 фоизини эгаллайди. Географик ўрни, табиий шароити ва ресурслари. Сурхондарё Ўзбекистоннинг энг жанубида, Амударёнинг ўнг қирғоғида, Ҳисор тоғининг жанубий этакларида жойлашган. Ўзбекистон Республикаси доирасида у шимолда Қашқадарё вилояти билан, геосиёсий миқёсда эса гарбда Туркманистон, шарқда Тожикистон ва жанубда Афгонистон давлатлари

билан чегарадош. Мамлакатимизда фақат Тошкент ва Сурхондарё вилоятлари 3 тадан давлатлар билан туташ, бирок бундай сиёсий географик ўрин, геосиёсий вазият Сурхондарё вилояти учун ўзгача хусусият касб этади. Сурхондарё ҳудудининг тахминаи 70 фоиз майдони тоғликлардан иборат (Ҳисор, энг баланд нуктаси 4643 м; Қўхитанг ва б.). Табиий географик жих- атдан у фақат жануб томонга "очиқ", холос; қолган уч томондан тоғлар билан ўралган. Бундай ер устининг тузилиши. орографик вазият минтақа иқлимининг шаклланишига катта таъсир кўрсатади. Иқлими - қурук, иссиқ, ёғин-сочин миқдори ўртача 130-180 мм, тоғ ён багирларида 600 мм гача етади. Ҳарорат республика бўйича энг юқори, вегетация даври узок. Агроиқлимий шароитлар сугорма дехқончиликни тақозо этади. Мамлакатимизнинг бошқа худудларидан фарқи - бу ерда субтропик хўжалик яхши ривожланган. Асосий дарёлари - Сурхон ва Шеробод вилоят хўжалиги ва ахоли географиясини шакллантирувчи мухим омил сифатида хизмат қилади; улардан барпо этилган катор канал ва сув омборлари (Учкизил, Кумқўрғон, Жанубий Сурхон сув омборлари, Катта Ҳисор, Аму - Занг, Ҳазорбог ва бошқа каналлар)дан сугорма деҳқончиликда фойдаланилади. Тоғ ёнбағирларида лалмикор дехкончилик, боғдорчилик ва узумчилик учун шароит кулай. Умуман олганда, Сурхондарё республикамизда сув ресурслари билан нисбатан яхши таъминланган вилоят хисобланади. Сурхондарё майдонининг ҳажми ва ер усти тузилиши бўйича республикамизда Жиззах вилоятига бироз ўхшаб кетади. Вилоят минерал - хом ашё салохиятига ҳам эга: тошкўмир (Шарғун, Бойсун), нефть (Хавотоғ, Кўкайди, Учкизил, Миршоди, Жалоир ва б.), полиметал рудалар (Хонжизза, Чакчар), туз (Хўжаикон), стронций (Шеробод), охактош (Шеробод), турли хил курилиш материаллари хом ашёси (Сайраб, Бешбулоқ ва б.) кабилар мухим аҳамиятга эга. Айни вактда, минтақада хорижий мамлакатлар билан хамкорликда (Малайзия ва б.) геологик кидирув ишлари хам олиб борилмокда. Асосий мақсад - янги нефть ва газ конларини топишдан иборат.

Вилоят фармацевтика ресурсларига бой, бу ерда республика доривор усимликларининг 35-40 фоизи жойлашган. lily ўринда ҳудуднинг рекреация ва туристик салохиятини хам алоҳида таъкидлаш жоиз (Омонхона, Учкизил, Хўжаикон, Вахшимор ва б.). Минтақанинг археологик топилмалари, ат- Термизий ватанининг тарихий ёдгорликлари, илк урбанизация колдиқлари, карст ғорлари, булок ва чашмалари, ўзига хос табиий ландшафта, қадамжо ва зиёратгохлари халқаро ва маҳаллий, диний ва экотуризмнинг ривожланишига асос бўлиб хизмат қилади. Бу борада Термиз шахрида ташкил этилган геологик музей хам катта ахамиятга эга. Шундай қилиб, Сурхондарё вилоятининг иктисодий ва сиёсий географик ўрни унинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши учун унча кулай эмас, табиий-ресурс салохиятини эса ижобий бахолаш мумкин. Ахолией ва меҳнат ресурслари. Сурхондарё вилояти ахолисининг ўсиш суръати сўнгти йилларда, Қашкадарё билан биргаликда, мамлакатимизда энг юқори. Ҳозирги кунда вилоят ўзининг демографик салохияти бўйича республикамизда етгинчи ўринда туради. 1989-йилда, яъни сўнгги марта ўтказилган аҳоли рўйхати бўйича, у 1253,8 минг кишига тенг бўлган бўлса, 2014-йилда бу ракамлар нисбати 1,7 мартага кўпайган. Гарчи демографик ривожланиш суръати сўнгти йилларда бироз пасайган бўлса-да, у республикамизда энг юкори. Аҳоли сонининг бундай ўсиши янги иш ўринларини кўпайтириш, халк истеъмол молларини кўпрок ишлаб чиқаришни зарур килиб қўяди. Туманлар миқёсида энг кўп ахоли Денов туманида (346,1 минг киши, 2014 й.) яшайди. У мамлакатимизнинг Асака, Ургут, Шахрисабз, Яккабоғ туманлари сингари энг кўп ахоли сонига эга бўлган бирламчи маъмурий бирликлардан ҳисобланади. Умуман олганда, 1989-2014-йилларда аҳоли сонининг ўртача йиллик кўпайиш суръати юқори бўлган қишлоқ туманларига Шўрчи, Шеробод, Термиз, Олтинсой, Музработ, Қумқўрғон, Жарқўрғон ва Денов, ўртача кўрсаткичларга Қизириқ ҳамда Сариосиё ва паст кўрсаткичли ҳудудларга Ангор, Бойсун ва Узун туманлари киради.

Аҳоли зичлиги вилоят бўйича 1 кв км майдонга ўртача 114,8 киши бўлиб, у Бойсун туманидаги 28 кишидан Денов туманидаги 468 кишигача фарқланади (41-иловата қаранг). Аҳоли географиясини асосан Сурхон дарёси (вилоят номи ҳам Сурхондарё) ва унга параллель ўтган темир ҳамда автомобиль йўллари белгилаб беради. Аҳоли жойлашуви, энг аввало, янги ўзлаштирилган Сурхон - Шеробод массивида, кадимдан қишлоқ хўжалиги ривожланган ҳудудларда зич, тоғ ва тоғолди ҳудудларида зса у нисбатан сийрак (масалан, Бойсун ёки Сариосиё туманлари). Бундай тез суръатларда аҳолининг ўсишига табиий кўпайиш ҳал қилувчи таъсир кўрсатади. Сурхон водийси Қашқадарё вилояти билан биргаликда республикамизда сўнгги йилларда кузатилаётган туғилиш ва табиий кўпайиш кўрсаткичларининг пасайиб бориш жараёни билан боғлиқ демографии тўлқиннинг энг сўнгги палласида туради. Бошқача қилиб айтганда, республикамиз пойтахти Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятида бошланган бу жараён аста-секинлик билан айни шу минтақада поёнига етади, сўниб боради. Бинобарин, Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятлари Ўзбекистон Республикаси демографик ривожланишининг ҳозирги ҳолатини кўп жиҳатдан белгилаб беради. 51-жадвал маълумотлари тахлили кўрсатишича, Сурхондарё вилояти ва унинг барча қишлоқ туманларида аҳолининг туғилиш коэффициенти юқори. Бир йилда туғилганлар сони 50-55 минг кишига баробар. Таъкидлаш жоизки, бу ерда хам туғилиш ва табиий кўпайиш тобора пасайиб бормокда. Мазкур жараён республикамгонинг барча минтақаларига хос демографик вазиятдир. Бирок, Сурхондарёда туғилиш кўрсаткичлари камайиб бораётган бўлса-да, у ҳамон мамлакат микёсида энг юқори. 2008 йилда вилоятда туғилиш 25,8 промилле бўлган ҳолда, у 2013-йилда 24,6 промиллени ташкил қилган; ўлганлар, мое равишда, 3,9 ва 4,1 %о, табиий кўпайиш - 21,9 ва 20,5 %о бўлган. Жадвал маълумотларидан кўринадики, туғилиш коэффициенти, хусусан, Бойсун, Узун, Қизириқ, Термиз, Шўрчи ва Сариосиё туманларида юқори, қолган туманларда эса ўртача ёки ундан пастроқ.

Тугилишнинг юқори бўлишига қатор сабаблар таъсир қилади. Улар жумласига аҳолининг миллий таркибида демографик кўп болаликка майли юқори бўлган маҳаллий миллат вакилларининг (ўзбеклар, тожиклар) кўплиги, урбанизация ва аҳоли бандлиги даражаларининг пастлиги, айрим урф-одатлар ва бошқа омиллар киради. Вилоят аҳолисининг 84,2 % ўзбеклар, 12,4 % тожиклардан иборат (2013 й.). Бошқа миллат вакиллари орасида туркман ва руслар кўпроқ. Мамлакатимизнинг қатор минтақаларида бўлганидек, Сурхондарёда ҳам ташки миграция натижаси ўз салбийлик хусусиятини йўқотмоқда. 2013-йил якунларига кура, у Термиз шаҳри да энг катта манфий қолдиққа эга бўлган ҳолда, кўпчилик кишлак туманларида ижобийдир. 2014-йил 1.01.ҳолатига, вилоятда меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли сони 1316 минг киши, иқгисодий фаол аҳоли - 919 минг, иқтисодиётда банд бўлган аҳоли 871 минг кишини ташкил қилган. 2013-йилда жами яратилган иш ўринлари 66,5 минг та, уларнинг асосий қисми ккчик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ҳамда хизмат кўрсатиш ва сервис соҳаларига тўғри келади. Иқтисодиётда банд бўлганларнинг асосий қисми моддий ишлаб чиқаришга тўғри келади. Саноатда 4,0 %, кишлоқ ва ўрмон хўжалигида 46,3 %, транспорт ва алоқада 1,8 %, қурилишда 9,3 %, савдо, умумий овқатланиш, моддий-техник таъминотда 12,7 % меҳнатга лаёқатли аҳоли банд. Номоддий соҳалар таркибида бу борада таълим, маданият, санъат, фан ва илмий ҳизмат кўрсатиш ҳамда соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминот етакчилик қилади. Юқоридаги рақамларда минтақа хўжалигининг таркиби ва урбанизация даражаси ҳам ўз аксини топтан. Хусусан, саноатда бандлик коэффициентининг пастлиги вилоят иқтисодиётини кўпрок аграр хусусиятга эгалигидан дзлолат беради. Сурхондарё вилоятида, 2014-йил маълумотлари бўйича, 8 та шаҳар ва 114 та шаҳарчалар қайд этилган. Уларда жами аҳолининг 37,0 фоизи яшайди. Бу жиҳатдан у мамлакатимизда фақат Хоразм вилоятидан олдинда туради, холос (34,2 %). Таққослаш учун, 2008 йилда урбанизация даражаси

Сурхондарёда 19,1 % бўлган. Ҳозирги мавжуд 114 та шаҳарчаларнинг 107 таси 2009-йилда "Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги" Давлат дастурини амалга оширилиши билан ушбу мақомни олган (республика янги шаҳарчаларининг 10,7 %). Бундай шаҳарчалар, аниқроғи - агрошахдрчалар вилоятнинг барча қишлоқ туманларида бор. Уларнинг энг купи Олтинсойда (14 та), Деновда ва Ангорда (11 тадан), Қумқўрғон ва Музработда (10 тадан) кузатилади. Энг ками эса Бандихон туманига тўғри келиб, бу ерда биргина туман маркази - Бандихон шахарча мақомига муяссар бўлган. Вилоят урбанистик таркиби хам иқтисодиётнинг тармоқлар ва ҳуду-дий таркибига мое қолда яхши ривожланмаган. Термизда 136 минг аҳоли бор, иккинчи шаҳар - Деновда 70,0 мингдан зиёдроқ. Шеробод, Бойсун, Жарқўрғон, Шўрчининг ҳар бирида 20-30 минг кишидан аҳоли яшайди. Қолган юздан ортик шаҳар жойлар кичик ва майда синфларга мансуб. Қишлок аҳоли пунктлари 865 та, ўртача ҳар бир қишлоққа 1750 киши - дан тўғри келади. Бу ракам чўл ҳудудида жойлашган Навоий ва Бухоро вилоятлари, Қорақалпоғистон Республикасидан катта, интенсив деҳқончи- лик ривожланган воҳа ва водийлардан (масалан, Фарғона водийси вилоят - лари) озроқ. Демак, Сурхондарёда ўртача катталикдаги қишлоқлар кўп. Тоғли ҳудуд ҳисобланган Сурхондарё вилоятида қишлоқ аҳоли пунктлари баландлик минтақалари бўйича турлича тақсимланган. Жумладан, Ангор, Жарқўрғон, Музработ, Термиз ва Қизириқ туманлари қишлоқларининг барчаси денгиз сатҳидан 500 метргача бўлган баланд-ликда жойлашган. Бойсун, Сариосиё ва Узун туманларида эса бундай гипсометрик масофада бирорта қишлоқлар йўқ, уларнинг аксарияти тоғолди худудларида ўрнашган. Фақат Олтинсой туманининг қишлоқ аҳоли манзилгохлари турли баландлик минтақаларидан ўрин олган. Хўжалигн, унинг тармоқлари ва ҳудудий таркибн. Сурхондарё вилояти хўжалиги минтақанинг географик ўрни, табиий шароити ва ресурелари, тарихий ривожланиш хусусиятлари асосида шаклланган. Умуман олганда, вилоят иқгисодиёти кўпрок аграр йўналишга эга. У

республика ялпи ички маҳсулотининг 4,1, саноат ишлаб чиқаришининг 1,9, қишлок хўжалик маҳсулотларининг 8,9, чакана савдо ҳажмининг 6,5 ва I iyji . ii ик хизматларнинг 4,1 фоизини беради. Халқ истеъмол моллари ишлаб чиқаришда вилоят улуши 2,2, капитал қўйилмаларда 3,9, экспорт ҳажмида 1,8 ва импортда 7,9 % (2013 й.). Эслатиб ўтамиз, Сурхондарёнинг мамлакат аҳолисидаги улуши 7,6 фоизга тенг. Дсмак, юқоридаги статистик маълумотлардан хулоса қилиш мумкинки, бу ерда асосан қишлоқ хўжалиги республика аҳамиятига эга, қолган соҳалар эса сует ривожланган. Демографик салоҳияти катта ва тез юксалиб бораётган ҳудудда халқ истеъмол молларини ишлаб чиқариш ҳажмининг камлиги, айниқса, катта муаммони юзага келтиради. Инвестиция муҳитининг унча яхши эмаслиги, ташки савдо айланмасининг озлиги хам минтака ижтимоий- иқтисодий ривожланиш даражасининг пастлигини кўрсатиб турибди. Вилоят иқтисодиётининг ички таркиби қуйидагича (жами ялпи ҳудудий маҳсулот ҳажмига нисбатан, 2013 й.): саноат - 7,6 %, қурилиш -8,0 %, қишлоқ хўжалиги - 38,3 %, транспорт ва алоқа - 13,1 %, савдо ва умумий овқатланиш - 10,1 %, солиқлар - 3,2 %, бошқа тармоқлар - 19,7% (15-расм). Қизиги шундаки, 2000 йилда саноат вилоят ялпи худудий маҳсулотининг 18,6 фоизини таъминлаган. Кўриниб турибдики, макроиктисодиётнинг ушбу тармоги вилоятда янада заифлашган, хўжалик йўналиши янада аграрлашиб борган. Саноат бўйича у республикамизда фақат Жиззах вилоятидан олдинда, агроиқтисодиётда эса биринчи ўринда туради. Кичик тадбиркорлик ёки бизнеснинг ялпи ҳудудий маҳсулот таркибидаги ҳиссаси тобора ошиб бормокда (74,2 %). Бу эса бозор ислоҳотларининг изчил амалга оширилишидан дарак беради. Қишлоқ хўжалигида унинг улуши 99,1, қурилишда 78,2, чакана савдода 37,7 %, саноатда эса 25,7 % га тенг. 15-расм. Сурхондарё вилояти ялпи ҳудудий маҳсулотининг тармоқлар бўйича таркиби (жамига нисбатан фоизда, 2013 й.)

Умумий инвестиция миқдорида хорижий инвесторлар томонидан киритилган маблағ 7,5 % га тенг. Тошгузор - Бойсун - Қумқўрғон темир нули ҳамда ёкилги ресуреларини аниқлаш бўйича геологик-қидирув ишлари билан боғлиқ ҳаражатлар қисман хорижий инвесторлар (Япония, Малайзия ва б.) хисобидан амалга оширилмокда. Ноишлаб чиқариш тармоклари орасида бу борада уй-жой қурилиши, таълимнинг улуши юкорироқ. Саноати. Вилоятда саноат ишлаб чикариши, мавжуд хом ашё ва минерал ресурсларга таянган ҳолда, энг сўнгги йилларда бироз ривожланиш кўрсаткичларини намоён қилмоқда. Шаклланиб бораётган саноат мажмуаси таркибида ёқилғи-энергетика мажмуасининг улуши 17,2 %, курилиш материаллари саноатиники - 7,1 % бўлса, енгил саноат жами ишлаб чиқарилган саноат махсулотининг 40,1 фоизини, озик-овкат саноати 19,1 фоизини таъминлайди. Ёқилги саноатида асосан кумир (Бойсун, Шарғун), енгил саноатда кўпрок пахтани қайта ишлаш, озик-овқатда омихта ем ва ун- ёрма саноати етакчилик килади. Шу билан бирга, оғир саноат тармоклари, хусусан, машинасозлик ва метални кайта ишлаш, кимё, электр энергетика анча паст кўрсаткичларга эга. Айникса, вилоятнинг электр энергетика ва курилиш базасининг заифлиги ижтимоий-иктисодий ривожланишга, жумладан, "Қишлоқ" дастурида белгиланган тадбирларни амалга ошириш учун кулай имконият бермайди. Бу ерда атиги унча катта бўлмаган Тўпаланг СЭС бор, холос. Цемент заводи эса Шерободда қурилмокда. Саноат корхоналарининг умумий сони 1536 та, шундан 24 таси фаолият кўрсатаётган йирик саноат корхоналари хисобланади. Халқ истеъмол молларининг 68,5 фоизини озиқ-овкат, 2,3 фоизини енгил ва 8,7 фоизини вино-арок ва пиво ичимликлари ташкил қилади. Озиқ-овқат саноати

таркибида ёғ-мой, консерва ишлаб чиқариш яхшироқ ривожланган. Бу саноат тармокларининг асосин маркази Денов шахри: бу ерда йирик ёғ-экстракция, вино-ароқ заводи бор. Умуман олганда, бир йилда ПО минг тонна пахта толаси (бу Жиззах, Хоразм вилоятларига Караганда анча кўп ёки республикага нисбатан 9,5 %), 80 минг т омихта ем, 106-110 минг т ун ишлаб чиқарилади. Пахта тозалаш заводлари аксарият пахта етиштиришга ихтисослашган кишлоқ туманлари марказларида жойлашган, омихта ем ва ун эса асосан "Сурхондонмахсулотлари" ва "Шў'рчидонмаҳсулотлари"да ишлаб чикарилади. Вилоятда нефть конлари Иккинчи жахон урушидан кейинги йилларда ишга туширилган. Ушбу саноат тармогининг асосий маркази - Жаркўргон шахри. Қазиб олинадиган нефть нефть махсулотлари билан биргаликда, 300- 350 минг тоннага яқин. Кумир қазиб олиш хам бироз ошган. Ҳозирги вақтда йилига 200 минг тоннадан ортиқроқ кумир қазиб олинади. Таъкидлаш жоизки, республикамизда сифатли тошкўмирни факат шу вилоят етказиб беради. Нефть ва кумир саноати негизида Ҳавотог, Кўкайди, Лалмикор, Шарғун каби "ресурс" шаҳарчалар ташкил топган. Сўнгги йилларда курилиш материаллари саноати хам ривожланиб бормокда. Жумладан, хозирги вактда Шерободда махдллий хом ашё асосида йирик ва умуман Жанубий Ўзбекистонда ягона цемент заводи СУРХОНДАРЁ ВИЛОЯТИ ИКТИСОДИЙ КАРТА

қурилмокда. Термиз ва қишлоқ туманлари марказларининг кўпчилигида гишт заводлари бор. Ривожланиб бораётган қурилиш базаси вилоятда "Кишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги" Давлат дастурида белгиланган катта ҳажмдаги уй-жой, транспорт ва бошқа инфратузилмаларни қуришга кулай имконият яратади. 2014-йидда 14,4 минг т тозаланган ўсимлик ёғи (2010-йилда 17,9), 3,3 минг т совун олинган (Денов шаҳри). Саноат географиясида Шўрчи ва Денов шаҳарлари олдинда; уларнинг хар бирига вилоят саноат маҳсулотининг 12-14 фоизи тўгри келади. Энг етакчи саноат маркази эса Жарқўрғон бўлиб, у вилоят ялпи саноат маҳсулотининг 1/5 кисмини беради (2000 й. - 16,4 %), унинг йирик корхонаси "Сурхонтекс" қўшма корхонаси хисобланади. Шерободнинг улуши 7,1 %, вилоят маркази Термиз эса атиги 9,9 % саноат махсулотини беради. Бу билан у Узбекистан вилоятлари марказлари орасида алохида ажралиб туради. Шахар саноат салоҳиятининг пастлиги, энг аввало, унинг географик ўрни билан боғлик. 42-илова маълумотлари кўрсатишича, Термиз туманида ҳам саноат ишлаб чиқариш деярли йўк даражада. Олтинсой ва Бойсун туманининг кўрсаткичлари эса ўта паст. Халқ истеъмол молларини ишлаб чикаришда ҳам географик манзара шунта ўхшаш; бу борада Денов ва Шўрчи шаҳарлари етакчи мавқега эга (биргаликда 59,8 %). Мазкур шахарларда ёғ, ун, вино-арок каби истеъмол моллари ишлаб чиқарилади. Паст кўрсаткичлар Қизириқ, Олтинсой ва Ангор туманларида қайд этилади. Реал ҳолат аҳоли жон бошига ҳисоблаганда яққол кўзга ташланади (44-илова). Юқорида таъкидланганидек, вилоятда фармацевтика ресурслари, яъни турли хил доривор ўсимликлар кўп. Улар асосан тоғ ва тоголди ҳудудларда усади. Мавжуд хом ашё негизида Термиз шаҳрида "Ажанта" ўзбек-ҳинд қўшма корхонаси қурилган бўлиб, у турли хил дори-дармонлар ишлаб чиқаради. Агрогеография. Сурхондарё вилояти кулай агроиқлимий шароитларга эга. Вегетация даври узоқ, ижобий ҳароратлар йигиндиси 5506^-5900° ни

ташкил қилади. Шу боис, бу ерда турли хил иссиксевар субтропик мевалар етиштирилади. Бу борада минтақа республикам и зда алоҳида ажралиб туради. Воҳада анжир, анор, бодом, писта, ёнғоқ, узум, хурмо, лимон каби мевалар, ҳар хил кўкатлар кўплаб етиштирилади. Дастлаб хурмо мамлакатимизнинг асосан шу ҳудудида етиштирилган бўлса, ҳозирги кунда унинг географияси кенхайди, бошка вилоятларни ҳам қамраб олди (янгиликларнинг диффузион тарқалиши рўй берди). Сўнгги йилларда сифатли ингичка толали пахта республикамизда фақат шу ерда етиштирилади, бироқ унинг майдони ва ҳосили камайиб бормоқда. 2013-йил яку нларига Караганда, жами қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг 57,7 фон чини дехқончилик берган; фермер хўжаликларининг ҳиссаси 31,7 % бўлган. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг умумий майдони 1175,5 минг га ёки вилоят жами майдонининг ярми. Ердан кишлоқ хўжалигида фойдаланиш коэффициенти, айниқса Узун, Сариосиё каби тогли ҳудудларда жойлашган туманларда паст: Узун туманида у 40,7, Сариосиёда эса 38,5 % га тенг. Шунингдек, бу кўрсаткич Термиз туманида ҳам катта эмас-31,3 %. Интенсив асосда қишлоқ хўжалиги, аниқроғи, - сугорма деҳқончилик вилоятнинг пасттекислик ҳудудларида жойлашган янги ўзлаштирилган ерларда олиб борилади. Жами экин майдони 281,6 минг га, суғориладиган ерлар 241,7 минг га. Бу қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 23,9 фоизи демакдир. Мазкур кўрсаткич Қизириқ, Ангор туманларида юқори, Бойсун ва Қумқўргонда эса энг паст (43-иловага қаранг). 2012-йилда 308 минг гектар ерга турли хил экинлар экилган. Донли экинлардан буғдой, шоли, маккажўхори экилади. Уларнинг умумий майдони - 118 минг га, ялпи ҳосил 632 минг тонна, ўртача хосилдорлик - 53,8 ц/га. Бу кўрсаткичлар 2009-йилга қараганда бирмунча паст. Буғдой 114 минг гектар майдонга экилган, қисман у тогли ҳудудларда лалмикор ерларда ҳам етиштирилади. 2010-йилда 595 минг т буғдой ҳосили ёки республикада етиштирилган бугдойнинг 1/10

қисмидан кўпроғи олинган; ўртача ҳосилдорлик 52,0 ц/га. Шоли Сурхон ва Амударё бўйларида, нисбатан серсув ерларда етиштирилади. Бир йилда 8-9 минг тонна атрофида шоли олинади. Пахтачиликка 119 минг га ер ажратилган, ялпи ҳосил 339 минг тонна (бу борада у республикамизда олдинги ўринларда туради)ни ташкил этган, ҳосилдорлик - 28,5 ц/га. Бу мамлакатимизнинг кўпчилик ҳудудларига қараганда анча юқори 1 . Пахта тўлиқ фермер хўжаликларида етиштирилади. Бошқа техника экинларидан асосан масхар экилади (майдони 3,0 минг гектардан зиёдроқ). Картошка 9,3 минг га ерга экилиб, улардан 2012-йилда 159 минг тонна ҳосил олинган. Сабзавот майдони 13,5 минг гектарни, ялпи ҳосил 633 минг тоннани ташкил этган. Қишлоқ хўжалигининг бу тармоги хусусан Термиз туманида яхши ривожланган. Вилоятда картошка, саримсоқпиёз, помидор, бодринг, булғор қалампири, ҳар хил кўкатлар эрта етиштирилиб, республика марказларига, жумладан, Тошкент бозорларига келтирилади. Умуман, картошка ва сабзавотчилик вилоят кишлоқ хўжалигининг ихтисослашган соҳаларидан саналади. Экиладиган ерларнинг 16,5 минг гектари ем-хашак экинлари билан банд. Бундай майдонлар тог ва тоголди ҳудудларида жойлашган қишлоқ туманларида кўпроқ. Тог ва, хусусан тоголди ҳудудлар боғдорчилик ва узумчилик учун қулай. Бу ерда турли хил мевалар, айниқса олма, хурмо, узум кўп етиштирилади, тогли ҳудудларда пистазорлар мавжуд. Жами мевазорлар билан 14,8 минг гектар ерни эгаллайди; ялпи хосил 110 минг т. узум, мое равишда 14,3 ва 10,3. Узум етиштириш бўйича Олтинсой тумани ажралиб туради. Бу ерда кўплаб майиз ҳам тайёрланади, Денов тумани субтропик боғдорчилик ва цитрус меваларини етиштиришга кўпроқ ихтисослашган. Сурхондарё вилоятя қпшлок тўжалик

Вилоят агросаноат мажмуида 2012-йилда 120 минг т гўшт (тирик вазнда), 625 минг т сут, 190 млн дона тухум, 2146 т жун олинган бўлиб, уларнинг аксарият кисми дехкон хўжаликларида етиштирилади. Шунингдек, бу ерда 9,3 минг дона коракўл териси (2009-йилда-8,9), 1,5 минг т пилла хам тайёрланган. Қумкўргон туманида ташкил этилтан "Оққапчигай" заводи наелдор кўйлар етиштиришга ихтисослаштирилган. Вилоятда зотдор хисор кўйлари, ангор эчкилари бокилади. Уларнинг сони бўйича Сурхондарё вилояти Ўзбекистонда 3-ўринда туради. Умуман олганда, минтақада жами 776 минг бош йирик шохли қорамоллар хамда 1847 минг бош куй ва эчкилар боқилади. Қишлоқ хўжалик географиясида Денов тумани кескин ажралиб туради. У вилоятнинг бу тармоқлардаги ялпи махсулотини 15,1 фоизини таъминлаиди. Кейинги ўринларда эса Қумкўрғон, Жарқўрғон, Қизириқ туманлари туради. Айни вақтда, Термиз ва Бойсун туманларининг агрояктисодий салохияти анча паст (42-илова). Бирок ахоли жон бошига ҳисоблаганда, ўзгача хулосалар чиқариш мумкин. 2010-йил якунлари бўйича етиштирилган қишлоқ хўжалик махсулотлари, ўртача бир кишига хисоблаганда, Қизириқ, Бандихон ва Узун туманларида юқори, энг паст кўрсаткичлар эса Сариосиё ва Шўрчи туманларида кузатилади (44-илова). Бошқа минтақаларда бўлганидек, Сурхондарё вилоятида ҳам фермерчилик ривожланиб бормокда. Мулкчиликнинг ушбу шакли, хусусан, пахтачилик, боғдорчилик ва бошка сохаларда кенг таркалган. Вилоятда жами фермер хўжаликлари сони 5155 та, уларга бириктирилган ер майдони 731 минг га, банд бўлган аҳоли сони 105 минг киши. Демак, ўртача бир фермер хўжалигига 142 га ер ва 20,4 киши дан ишчи тўғри келади (2013 й.).

Кури н иб тури бди к и, бу минтақада фермер хўжаликларининг ер майдонлари, айниқса, Фарғона водийси ва Хоразм вилоятига қараганда, анча катта. Бу вилоятнинг табиий шароити ва қишлоқ хўжалигига ихтисослашувига боғлиқ. Фермер хўжаликларининг асосий кўрсаткичлар ига жойларнинг табиий шароити ва хўжаликнинг ихтисослашуви катта таъсир кўрсатади. Масалан, Бойсун туманида бир фермер 400 га ерга ишлов беради, Олтинсойда эса, бу 40,4 га ни ташкил қилади. Боғдорчилик ва чорвачиликка ихтисослашган Бойсун туманида бир фермер хўжалигида атиги 2 киши ишлайди, Жаркўрғонда эса 24 киши (2013 й.). Алохида таъкидлаш лозимки, келажакда республика агроиқтисодий салохиятини мустаҳкамлашда мевачилик ва узумчиликка хамда уларнинг махсулотини қайта ишлашга устувор ахамият бериш талаб этилади. Турли хил шарбат ва мева консервалари, вино махсулотларини кўплаб ишлаб чиқариш мамлакатимиз валюта фондига катта миқдорда маблағ тушириши мумкин. Бундай умуммиллий ахамиятга эга бўлган иқтисодий ривожланиш имкониятлари Сурхондарё вилояти қишлоқ туманларида етарли. Ижтимоий география. Мамлакатимиз минтақавий сиёсатида ижтимоий сохалар, хусусан, таълим, соғлиқни сақлаш, турли инфратузилма шахобчаларини кенг миқёсда ривожлантиришга катта ахамият берилади. Айниқса, бу масала аҳоли сони тез кўпайиб бораётган ва республика асосий марказларидан узоқда жойлашган Сурхондарё вилояти учун долзарбдир. Ижтимоий сохалар орасида чакана савдо ва пуллик хизмат кўрсатиш муҳим ўринга эга. Жумладан, 2010-йилда вилоятда чакана савдо айланмасида, аҳоли жон бошига олинганда, Термиз шаҳри хамда Денов ва Қизириқ туманлари олдинда, Бандихон, Термиз туманлари орқада туради. Термиз тумани ахолией ўзининг бундай эҳтиёжларини, асосан, вилоят марказида қондирганлиги сабабли, мазкур кўрсаткичлар бу ерда паст. Бандихон туманидаги вазият эса яхшиланишни талаб килади. Турли хил пуллик хизматлар бўйича, Термиз шаҳрини ҳисобга олмаганда, Денов тумани

$кескин ажралиб туради. Олтинсой, Қизирик, Шеробод каби қишлоқ туманларида эса вазият бирмунча салбийрок (44-илова). Марказлашган сув манбаларидан вилоят аҳолисининг 77,8 фоизи фойдаланади. Табиий газ таъминоти эса - 61,0 % ни ташкил этади. Бинобарин, бу ерда аҳолини ичимлик суви, энг аввало, табиий газ билан таъминланиши муаммоси, айниқса, тоғ ва тоғолди ҳудудлар учун ўта долзарб ҳисобланади. Сурхондарсда нозогеографик ва нозоэкологик вазият унча соғлом эмас. Трансчегаравий атмосфера ва сув манбалари, маҳаллий "афғон" шамоли ва қўшни Тожикистон Республикасининг Турсунзода шаҳридаги алюминевий заводининг салбий таъсири, тоза ичимлик сувининг баъзи жойларда танқислиги турли хил касалликларни келиб чиқишига сабаб бўлмоқда. Вилоятда жами 77 та соғликни саклаш муассасалари мавжуд, умумий бемор ўринлари 10000 кишига 33,4 та. Бу, албатта, етарли эмас. Шифокорлар сони ҳар 10 минг кишига 16,8 та, ўрта тиббиёт ходимлари 96,8 нафар. Қишлоқ врачлик пунктлари 244 та ёки хар бир қишлок туманига 18,7 тадантуғри келади (2013 й.). Вилоятда жами 858 та умумтаълим мактаблари мавжуд. Уларда 368 минг ўкувчилар таълим олишади. Касб-ҳунар коллежлари 116 та, ўкувчилар сони -137 минг кишига якин. Академик лицейлар 5 та, уларда талабалар - 5320 киши. Термиз шахрида Давлат университети жойлашган. Мазкур олий ўкув юртига кириш учун тест синовларига катнашувчилар сони бўйича, у Ўзбекистонда олдинги ўринларда туради. Шу билан бирга, вилоятда олий ўкув юртларининг бошка йўналишларини, жумладан, кишлок хўжалиги, тиббиёт соҳаларини ташкил килиш ҳам максадга мувофиқ хисобланади. Минтақада рекреация ва туризм \ам ривожлаииб бормокда. Омонхона, Хўжаикон каби сихатгохлар республика аҳамиятига эга. Ат-Термизийлар ватани ва ундаги қаднмги археологик ёдгорликлар асосий туризм объектлари саналади. Таъкидлаш жоизки, бу обектлар, хусусан, хорижий сайёҳлар учун (айниқса, японлар учун) катта қизиқиш тутдиради. Бирок, туристик инфратузилмани янада ривожлантириш талаб этилади.$

Транспорт ва ташқн иктисодий алоқалар. Майдони катта, ер усти тузилнши мураккаб, географик жойлашган ўрни узок бўлган Сурхондарё вилоятида транспорт инфратузилмасини ривожлантириш нихоятда мухимдир. Хусусан, бу ерда транспорт хавфсизлигини, мамлакатимиз ягона темир йўл транспорти тизимини шакллантириш катта ижтимоий-иктисодий ва сиёсий ахамият касб этади. Шу нуқтаи назардан, 2007-йилда ишга туширилган 223 км узунликдаги Тошғузор - Бойсун - Қумкўрғон темир йўлининг аҳамияти беқиёсдир. Ушбу йўл республикамизнинг энг жанубида жойлашган минтақани мамлакатимиз бошка худудлари билан яқинлаштирди, уни қўшни Қашқадарё вилояти билан янада жипслаштирди ва ярона иктисодий районни шакллантиришда муҳим ахамият касб этди. Айни пайтда, у вилоят ижтимоий-иқтисодий ривожланишига туртки беради, темир йўл атрофидаги турли хил казилма бойликлар, рекреация ва туристик имкониятлардан кенг фойдаланиш имкониятлари тугилади, Сурхондарё дай республиками-! марказигача бўлган масофани тахминан 120-130 кмга кискартиради. 2012-йил якунларига Караганда, вилоятда 55932 минг тонна турли хил юклар, 440 млн. йўловчилар ташилган. Бу ички транспорт кўрсаткичлари тўлиқ автомобиль транспорти зиммасига тушади. Бнр вақтлар Амударёда ташкил этилган сув транспорти хозирги кунда фаолият курсатмаиди, темир йўл ва хаво транспорти эса вилоят аҳолисини республикамизнинг бошқа худудлари ва хорижий мамлакатлар билан алоқасида аҳамиятлидир. Термиз шахрида йирик аэропорт курилган. У хорижий мамлакатлар, хусусан, Афғонистон билан Ўзбекистон алокаларини амалга оширишда хизмат қилади. Бу борада вилоят марказини қўшни Афгонистон Республикаси билан богловчи, Амударёда курилган Ҳайратон кўприги ва темир йўли ҳам мухим аҳамиятга эга. Келажакда шу асосда Термиз халкаро миқёсдаги йирик транспорт тугунига айланиши ва бу ерда ҳам катта терминаллар, эркин иктисодий минтақалар барпо этиш имкониятлари пайдо бўлади. Жумладан, Мазори Шариф йўналишидаги темир йўлининг курнб

битирилиши вилоят марказининг транспорт функциясини янада кучайтиради. Вилоятнинг ташки савдо айланмаси 2012-нилда 277,8 млн. АҚШ долларига тент бўлган: экспорт 211,2, импорт 66,6 млн. доллар. Импортнинг озлиги кўп жиҳатдан минтақада ҳозирча қулай инвестиция муҳитининг шаклланмаганлиги билан изоҳланади. Экспорт таркибида пахта толаси 63,6 фоизни, озик-овқат маҳсулотлари 23,5 фоизни ташкил қилади. Импортда озиқ-овкат маҳсулотлари (46,7 %) асосий мавқени эгаллайди. Ташки иктисодий алоқалар кўпроқ «Узоқ хориж» ва Болтик бўйи давлатлари билан олиб борилади, МДҲ давлатларига эса ташки савдо айланмасининг 1 /5 қисми тўғри келади. Вилоят ташки иктисодий алокдларида Афғонистон, Хитой, Сингапур, Корея Республикаси етакчилик қилмокда. Шунингдек, Покистон, Россия давлатларининг иштироклари хам салмоқпи даражада. Келажакда Афғонистон бозори, шунингдек, Жануби- Шарқий Осиё давлатлари билан Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий алоқаларини амалга оширишда Сурхондарё вилояти асосий бўгин сифатида муқим ўринга эга бўлади. Минтақа ташқи иктисодий алокаларининг шаклланишида барча кишлок туманлари ва шаҳарлари бир хил иштирок этмайди. Чунончи, 2012-йилда жами экспорт ҳажмининг 19,8 фоизи Термиз туманига, 16,3 фоизи Денов туманига тўгри келган (42-илова). Сурхондарё вилоятида хорижий сармоялар ҳисобига 48 та қўшма корхона курилган, уларнинг 45 таси кўрилаётган йилда фаолият кўрсатган. Қўшма корхоналар томонидан яратилган мақсулот ва курсатилган хизматлар вилоят жами махсулотининг 21,9 фоизигатенг. Экспортда эса уларнинг улуши 8,8 % дир(2012 й.). Ичкн тафовутлари. Сурхондарё вилояти ахолией ва хўжалигининг худудий таркиби унинг табиий географик қолатига мое равишда шаклланган. Минтақада шимоли-шаркдан жануби-ғарб йўналишида жойлашган вилоятнинг асосий "иктисодий йўлаги", янги курилган темир йўл зонаси эса ўзига хос унинг ривожланиш "ўқи" бўлиб хизмат қилади. Транспорт

географик ўрни қулайлашиб бораётган Қумкўрғон, Шеробод, Жарқўрғон ва Бойсун минтақанинг ўсиш нуқта ва марказлари хисобланади. Вилоятда хозирги вактда иккита ички иктисодий районлар ажратилади: Денов ва Термиз. Шунингдек, қишлок туманлари, сиёсий ва иктисодий географик ўрин нуктаи назаридан, Марказий (янги темир йўл зонаси), Жанубий, Ғарбий ва Шаркий районлар белгиланиши мумкин. Уларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши маълум даражада чегарадош давлатлар - Афгонистон, Туркменистан ва Тожикистон мамлакатлари билан алоқаларга боглиқ. Тақлилларга биноан, қишлок туманлари, асосий ижтимоий-иктисодий ривожланиш кўрсаткичларига кўра, бир-биридан фарқ қилади. Масалан, санбат ва қишлок хўжалиги бўйича Денов, Жарқўргон туманлари олдинги ўринларни эгалласа, Бойсун, Термиз, Олтинсой каби туманларнинг кўрсаткичлари анча паст. Шунингдек, халқ истеъмол моллари ишлаб чиқариш Денов ва Шўрчи туманларида нисбатан юкори даражага эга бўлса, унинг пастрок кўрсаткичлари Олтинсой ва Қизириқ туманларида, чакана савдо ва пуллик хизмат кўрсатишда эса Термиз шахри, Сариосиё ва Денов туманларидан ташқари барча кишлок туманларининг кўрсаткичлари вилоят даражасидан орқада. Бу эса, ўз навбатида, мазкур сохаларда ечимини кутаётган муаммолар етарлича эканлигидан далолат беради. Келажакда, хусусан, Ангор, Бойсун, Қумқўргон, Қизириқ, Музработ, Олтинсой, Термиз, Узун ва Шеробод каби туманларда кулай инвестиция муҳитини шакллантириш, маҳаллий минерал хом ашё ва меқнат ресуреларидан кенг микесда фойдаланиш негизида ижтимоий-иктисодий ривожланишни фаоллаштириш талаб этилади. Айникса, Термиз ва Денов шақарларини ривожлантиришга қаратилган эътиборини кучайтиришнинг ақамияти каттадир.

Адабиётлар: 1. Каримов И . Узбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка тахдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . - Т .: « Узбекистон », 1997. 2. Каримов И . Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиети ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир . - Т .: « Узбекистон », 2010. 3. Каримов И. Узбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. 4. Асанов Г., Набихонов М., Сафаров И. Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: «Уқитувчи», 1994. 5. Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. - Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2009. 6. Ахмедов Э., Сайдаминова 3. Узбекистон Республикаси. Қискдча маълумотнома. -Т.: «Узбекистон», 2006. 7. Воронин В.В., Шарыгин М.Д. Экономическая, социальная и политическая география. Учебное пособие. - Самара, 2006. 8. Глобальная социально-экономическая география. Под.ред. Н.А.Слука. - Москва-Смоленск, 2011. 9. Гранберг А.Г Основы региональной экономики. - М., 2000. 10. Доманьский Р. Экономическая география: региональный аспект. Пер. с пол. - М.: «Новый хронограф», 2010. 11. Мироненко Н. С. Введение в географию мирового хозяйства. Международное разделение труда. - М.: «Аспект Пресс», 2006.

O'xshashlar

Сурхондарё вилояти ижтимоий - иктисодий ривожланишидаги худудий тафовутлар

Сурхондарё вилояти кишлок ахоли манзилгохларининг сони ва таркибий тузилишидаги узгаришлар

Хоразм вилояти

Қашқадарё вилояти

Самарканд вилояти