Сурхондарё вилояти кишлок ахоли манзилгохларининг сони ва таркибий тузилишидаги узгаришлар - Geografiya - Referatlar

Сурхондарё вилояти кишлок ахоли манзилгохларининг сони ва таркибий тузилишидаги узгаришлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz C урхондарё вилояти қишлоқ аҳоли манзилгоҳларининг сони ва таркибий тузилишидаги ўзгаришлар Сурхондарё вилоятида жами 114 та (2007 йил) қишлоқ фуқаролар йиғинлари (ҚФЙ) мавжуд. Улар тумандан кейинги кичик маъмурий-ҳудудий бирлик бўлиб, турли хил ўлчам ва кўринишдаги қишлоқларни ўзида бирлаштиради. Шу боисдан даставвал қишлоқ аҳоли манзилгоҳларининг юқори бўғини бўлмиш ҚФЙ ва ундан қишлоқлар қисмига ўтиш ишнинг тўлақонли бажарилишига имкон беради. Қолаверса, ҚФЙ сони ва уларнинг аҳолисини ўрганиш орқали қишлоқлар ривожланишидаги қатор табиий, ижтимоий-иқтисодий омилларни бир бутун уйғунликда аниқлаш имкони яратилади. Вилоят статистика бош бошқармаси берган маълумотга кўра , минтақада Қ ФЙлари сони муттасил ошиб борган. Жумладан, охирги аҳоли рўйхати даврида (1989 йил) минтақада 91 та Қ ФЙлари мавжуд бўлгани ҳолда , ҳ озирга келиб улар нинг сони 23 тага кўпайган. Ўзбекистон Республикаси шаҳар-созлик кодексига биноан қишлоқ аҳоли пунктлари ўзларининг демографик салоҳияти бўйича йирик, катта, ўрта ва кичик даражада синфлаштирилади. Ушбу классификацияга асосланган ҳолда Сурхондарёдаги ҚФЙлардан 30 таси ҳозирги кунда (26 фоиз) ҳар бирининг аҳолиси 5000-10 000 кишигача бўлган гуруҳга мансуб бўлса, 10 таси (8,7 фоизи) 5000 кишигача, 37 таси (32,4 фоизи) 10001-15000 ва худди шундай кўрсаткич 15001 дан кўпига тўғри келмоқда (1--жадвалга қаранг). Келтирилган маълумотлардан вилоятдаги ҚФЙлари сонининг ортиб бориши аҳолиси сонининг ўсишида ҳам кузатилади. Масалан, 1989 йилда аҳоли сони 10 000 кишидан кўп бўлган ҚФЙлари жами ҚФЙ ларининг ярмига тенг бўлган бўлса, 2008 йилда уларнинг сони 74 тани ташкил этиб, етакчилик қилмоқда.

1-жадвал Сурхондарё вилояти ҚФЙларини аҳоли сони ва салмоғига кўра гуруҳлаш гуру ҳ лаш 1989 йил 200 8 йил сони фоизда а ҳ олиси сони фоизда А ҳ олиси киши % Киши % 0-5000 киши гача 5001-10000 10001-15000 15001 дан кўп 8 37 46 - 8,8 40,6 50, 6 93415 382576 282325 220330 9,6 39 ,1 28,9 22,5 10 30 37 37 8,7 26, 4 32,4 32, 5 39061 237474 476452 821905 2,5 15 ,0 30,3 52,2 ЖАМИ 91 100.0 978646 100.0 114 100 ,0 1575,2 100 Жадвал 1989 йилги рўйхати ва Вилоят статистика бошбошқармаси маълумотлари асосида тузилди. 10001-15000 кишигача бўлган гуруҳга тўғри келувчи қишлоқлар 1989- 2008 йилларда 1,2 мартага қисқарган ҳолда, 15001 дан кўп гуруҳга кирувчи ҚФЙлари сони ушбу йилларда 37 тага етди. Аҳолисининг миқдорига кўра ҳам айнан шу гуруҳдаги ҚФЙлари энг катта кўрсаткичларга эга. Бироқ, биринчи ва иккинчи гуруҳга тегишли ҚФЙ сон жиҳатдан ҳали ҳам устун бўлсада, уларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши, инфратузилма тизимининг шаклланишда бироз қийинчиликлар туғдиради. Аммо қишлоқларнинг тобора йириклашиб, кенгайиб бориши бундай муаммоларни ҳал этиш учун зарурий имкониятлар яратади. Сурхондарё вилоятидаги қулай табиий географик, иқтисодий-ижтимоий ва демографик шарт-шароит минтақа бўйича ҚФЙларининг турлича тақсимланишига олиб келган. Жумладан, уларнинг энг кўпи (18 та) Денов туманида бўлса, Музработ, Олтинсой, Сариосиё, Шеробод ва Шўрчи туманларида уларнинг сони 9-10 тадан тўғри келади. Шунингдек, Ангор, Бойсун, Жарқўрғон, Узун ва Қумқўрғон туманларида 7-8 тадан, Бандихон, Қизириқ, Термиз туманларида эса энг кам, атиги ҳар бирида 5 тадан, холос. ҚФЙларининг аксарияти, яъни кўп сонлиси Денов туманида мужассамлашган бўлиб, улар вилоят жами қишлоқларининг 15,7 фоизини ўзига қамраб олади. Статистика бош бошқармаси берган маълумотга биноан, вилоятда 847 та (2008 йил) қишлоқлар мавжуд (Ўз.Р-11843 та) бўлиб, бу қишлоқлар

умумий миқдорини ифодаловчи кўрсаткич турли йилларда ўзгариб келмоқда. Чунки, вилоят таркибидаги қишлоқларнинг сони 1999 йилда 975 та бўлган бўлса, ҳозирга келиб уларнинг сони 128 тага камайган. Бунга сабаб кичик- кичик қишлоқларнинг йирикроқ қишлоқларга қўшилиб кетишидир. Қишлоқлар сонининг даврий ўзгариши ҳудудий тафовутларга ҳам эга. Чунончи, Сурхондарё вилоятининг шимоли-шарқий ҳудудида жойлашган туманлар таркибига кирувчи қишлоқлар нисбатан кўплиги билан кўзга ташланади. Бу ерлардаги қишлоқлар тоғлардан оқиб тушувчи сой, дарё бўйларида, йўл атрофида тарқалган бўлиб, аҳолисининг зичлик кўрсаткичи нисбатан олганда пастдир. Аксинча, аҳолиси зич жойлашган жануб, жануби- ғарбий ҳудудлардаги туманларда қишлоқлар кам сонли. Вилоятнинг аксарият қишлоқлари Термиз-Денов йўналишдаги автомобил ва темир йўл ҳамда Сурхон дарёси водийси бўйлаб жойлашган, вилоят марказидан шимоли-шарқ томонга йўналган ушбу транспорт ва дарё йўллари ўтган ҳудудларда жами қишлоқларнинг 61,1 фоизи тўпланган. Мавжуд қишлоқларнинг географик жойлашувига назар ташласак, Денов (125 та), Сариосиё (108 та), Шеробод (70 та), Жарқўрғон (74 та) ва Узун (74 та) туманларида уларнинг энг кўпи мужассамлашганлигини кўрамиз. Бандихон (17 та), Ангор (36 та) ва Термиз (34 та) туманлари эса қишлоқларнинг сони нисбатан камлиги билан тафсифланади. Сурхондарё вилояти аҳоли манзилгоҳларини географик тадқиқ этишда улардаги аҳоли сони муҳим мезон вазифасини ўтайди. Сабаби, аҳолининг ҳудудий тарқалиш ва жойлашув жараёнларини аввало аҳоли манзилгоҳларидаги аҳоли сони, унинг зичлиги, катта-кичиклиги, улар орасидаги масофа каби хусусиятлар белгилаб беради. Вилоят қишлоқ фуқаролар йиғинлари таркибидаги 500 кишигача бўлган қишлоқлар жами қишлоқларнинг 12,0 фоизини ташкил этиб, миқдори бўйича учинчи ўринни эгаллайди. Аҳолиси 501-1000 кишидан иборат қишлоқлар эса (20,3 фоиз) иккинчи, 1001-3000 кишигача бўлган гуруҳга мансуб қишлоқлар биринчи ўриндадир. Шунингдек, аҳолиси 5001 кишидан юқори бўлган қишлоқлар энг кам сонли, яъни атиги 8 тани ташкил этиши уларнинг ҳамон кичик ва ўрта гуруҳга мансуб эканлигини кўрсатади.

Сурхондарё вилоятида қишлоқлар сони 1989-2006 йилларда деярли 10 баробарга ортди. Худди шундай аҳоли сони ҳам муттасил ошиб бормоқда. Айни вақтда аҳолиси 500 кишигача бўлган қишлоқлар охирги аҳоли рўйхати маълумотидаги сонига нисбатан қисқарганлиги кузатилади. Бундай вазият кичик қишлоқларнинг ўзаро қўшилиб кетиши туфайли ўрта ва йирик гуруҳга тегишли қишлоқ аҳоли манзилгоҳлари ва улардаги аҳоли сони ошганлиги билан боғлиқ. Қишлоқ аҳоли манзилгоҳларининг сони, ўсиши, ҳудудий тарқалишини ўрганиш, уларнинг жойлашувидаги ўзига хос хусусиятларни кўрсатиб беради. Сабаби, вилоятдаги қишлоқларни сонига кўра гуруҳлаштирилиб таҳлил этилганда барча туманлар деярли бир-бирига ўхшамаслиги, ҳар бири ўзгача мавқеини эгаллаши маълум бўлди. Жумладан, аҳолиси 500 кишигача бўлган гуруҳга 117 та қишлоқ тўғри келса, бунинг энг кўпи Сариосиё (25, 6 фоиз), Бойсун (15, 4%), Денов (14,2%) туманларда жойлашганлигини кўрамиз. 2-жадвал Сурхондарё вилояти қишлоқ аҳоли манзилгоҳларининг ҳудудий таркиби (2008 йил, фоиз ҳисобида) Туманлар ҚАМ Шу жумладан , сонига кўра 500 кишигача 500- 1000 1001- 3000 3001- 5000 5001 дан юқори 1. Ангор 2. Бойсун 3. Бандихон 4. Денов 5. Жар қўрғон 6. Музработ 7 . Олтинсой 8 . Сариосиё 9 . Термиз 1 0 . Узун 1 1 . Шеробод 1 2 .Шўрчи 13. Қизириқ 14.Қумқўрғон Жами 4,2 6,6 2,0 14,7 8,7 6,6 5,2 12,8 4,0 8,7 8,3 5,2 5,2 7,8 100,0 - 15,4 0,5 14,2 5,7 6,8 5,1 25,6 - 13,7 7,7 3,4 1,7 3,4 100,0 - 6,3 3,3 14,9 7,6 6,4 4,3 14,4 2,7 10,7 16,0 1,6 5,3 6,9 100,0 5,6 3,7 2,6 13,7 8,6 5,8 7,2 10,1 4,3 8,9 8,4 6,4 5,6 8,9 100,0 7,8 - - 9,4 11,2 5,8 7,9 2,2 7,9 7,9 3,3 8,9 6,7 14,6 100,0 - - - 11,1 5,6 16,6 11,1 - 5,1 11,1 - 11,1 - 27,7 100,0 Жадвал вилоят статистика бошбошқармаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланди.

Узун, Денов, Олтинсой ва Жарқўрғон туманларида аҳоли сони 5001 дан юқори бўлган қишлоқларнинг жадаллик билан ўсиб бориши кузатилади. Чунки, 3001-5000 ва 5001 гуруҳига мансуб қишлоқлар бу туманларда, нисбатан олганда, кўплиги билан ажралиб туради (2-жадвал). Биргина Бандихон туманида жами қишлоқларнинг 88,1 фоизи аҳолиси 1001-3000 кишигача бўлган қишлоқлар эканлиги билан яққол кўзга ташланади. Аҳолиси 5001 киши ва ундан ортиқ бўлган гуруҳга тўғри келувчи қишлоқлар вилоятнинг асосан 8 туманида мавжуд бўлиб, жами қишлоқларнинг 1,9 фоизини, аҳолисининг 7,2 фоизини ўзида мужассамлаштирган. Бу борада, баъзи туманлар таркибига кирувчи қишлоқларнинг аҳолиси жуда оз, ҳатто 1-2 кишидан иборат қишлоқлар мавжудлиги аниқланди. Булар баланд тоғ ён бағридаги сойларда жойлашган қишлоқлар бўлиб, у асосан Сариосиё туманининг энг юқори қисмидаги Тўполонг, Боботоғ қишлоқларидир. Сариосиё тумани вилоят ҳудудининг 19,5 фоизини эгаллаган ҳолда, катта қисми тоғликлардан иборат бўлиб, жами қишлоқларнинг энг кўпи ҳам (12,8 фоизи) шу ерда тўпланган. Шунингдек, Стог, Ҳазорбоғ қишлоқларида ҳам атиги 69-34 киши яшайди. Худди шундай тоғ қишлоқларига яна Узун туманидаги Терак (65киши) ва Пастки Калон (88 киши) қишлоқларини киритиш мумкин. Мазкур туманлар майдонига кўра нисбатан кенглиги билан ажралиб туради. Айни вақтда ушбу тоғ ҳудудларидаги майда қишлоқлар тобора йириклашиб, улар орасидаги масофаси ўзаро яқинлашиб бормоқда. Сўнгги пайтларда ҚАМлари аҳолисининг демографик ривожланиши натижасида қишлоқлар орасидаги масофанинг борган сари қисқариши, қишлоқлар чегараси кенгайиши ва ундаги аҳолининг ортиши рўй бермоқда.

O'xshashlar

Сурхондарё вилояти

Сурхондарё вилояти ижтимоий - иктисодий ривожланишидаги худудий тафовутлар

Ўзбекистон ахолиси ўсиши, жойланиши ва мехнат ресурслари

Хоразм вилояти саноат корхоналарининг экологик вазиятга ва ахоли саломатлигига таъсирини бахолаш

Самарканд вилояти