Хоразм вилояти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.5 KB

Ko'chirib olish

Хоразм вилояти Reja: 1. Қишлок хўжалигн. 2. Инвестиция, транспорт ва ташқи иктисодий алоқалар

Вилоят 1938-йилда Узбекистан Республнкаси таркибида ташкил топган. Ҳозирги кунда у Боғот, Гурлан, Урганч, Хива, Хонка, Шовот, Янгиарик, Янгибозор, Қўшкўпир ва Хазорасп кишлок туманларини ўз ичига олади. Шу тартибда вилоят майдони 6,05 минг км 2 ва бу жихатдан у республикада факат Сирдарё ва Андижон вилоятларидан каттарок, холос. Ахолией, 2014-йил 1.01. маълумотларига кўра, 1687,7 минг кишидан иборат. Маъмурий маркази - Урганч шахри. Вилоят маъмурий-худудий бўлиниши географик жихатдан ўзига хос. Бу кўпчилик кишлоқ тумаилари майдонининг деярли бир хиллигида кўринади. Факат Ҳазорасп туманининг ҳудуди (асосан, Амударёнинг ўнг киргоғи хисобига) бирмунча катта бўлиб, у минтақа жами майдонининг 34,0 фоизини ташкил килади. Энг катта ва энг кичик кишлок, тумаилари орасидаги фарқ ёки географийлик коэффициенти 6,1 ни ташкил килади. Кўриниб турибдики, бу фарқ мамлакатимизнинг бошқа минтақаларига Караганда анча кичик. Бироқ, Хоразм ҳудуди жиҳатидан унча катта бўлмасада, унинг иктисодий салоҳияти анча юқори. Республика худудий меҳнат тақсимотида, у ўзининг интенсив қишлок хўжалиги, енгил ва озиқ- овкат саноати билан ажралиб туради. Географик ўрни ва табиий бойликлари. Вилоят Амударёнинг куйи қисмида, Ўзбекистон Республикасининг шимоли-гарбида жойлашган, Қоракдлпоғистон Республикаси ва жанубда Бухоро вилояти билан, ғарбда ва жануби-ғарбда Туркманистон давлати билан чегарадош. Худудииинг асосий қисми Амударёнинг сўл соҳилида жойлашган. Амударс бой тарих ва маданиятга эга бўлган Хоразм тақдирида катта роль ўйнаган. Нил дарёси қадимги Миср учун қанчалик аҳамиятли бўлган бўлса, Амударё (Оке) ҳам Хоразм ўлкаси учун шунчалик мухим бўлган. Бинобарин, бу даре Хоразм вилояти ва кўшни ҳудудлар ижтимоий-иқтисодий ривожланипшнинг асосий тарихий географик омили ҳисобланади. Шу ўринда айтиш жоизки, бу худуднинг қадимги маданияти, тили ва менталитетининг сакданиб қолиши кўп жиқатдан унинг географик ўриига қам боглиқ бўлган. Хоразм

минтақасининг чор атрофи чўллар билан ўралганлиги унинг ижтимоий- иқтисодий ва сиёсий ривожланишига ўз таъсирини кўрсатган. Хоразм қудудини Туркманобод - Тошҳовуз - Бейнау темир йўли кесиб ўтади. Бу унинг Туркманистон, Қозоғистон, Россия Федерацияси ва бошқа давлатлар билан алоқа қилиишда анча қулайликлар туғдиради. Аммо, вилоятнинг экологик-географик ўрни, яъни унинг Орол денгизига яқинлиги, ушбу минтақада вужудга келган экологик вазият ижтимоий-иқтисодий ривожланишга ноқулайлик тугдиради. Вилоят ер усти тузилиши мураккаб эмас, унинг худуди Турон паеттекислигига киради. Ер сатҳининг нисбатан баландлиги дарёдан узоқлашган сари жанубга томон бироз кўтарилиб боради. Бундай геоморфологик ҳолат ва у билан боғлиқ ер ости сувларининг жойланиши аҳоли манзилгохлари ва хўжалик тармоқларининг худудий ташкил этиш хусусиятларини белгилаб беради. Хоразм ҳудудининг геологик тузилиши, айни вақтда, унинг қазилма ресуреларига бой эмаслигидан ҳам дарак беради. Дарҳақиқат, бу ерда кўзга кўринарли казилма бойликлар топилмаган (эҳтимол, унинг жанубий ва ўнг қирғоқ қисмида келажакда ёқилғи ресурелари, жумладан, табиий газ конлари аниқпаниши мумкин). Вилоятда минерал хом ашё ва ёқилғи ресурелари нинг ўта танқислиги оғир саноат тармоқларини ривожлантиришга тўсқинлик килади. Бу ерда гишт-черепица хом ашёси (Шовот, Питнак б.), кум (Хива, Қоракўл) бор, холос. Иқлими - континентал, намгарчилик кам. Шу сабабли қадимдан бу худудда деҳқончилик асосан сув, суғориш иншоотлари билан боғлиқ бўлган. Ҳатто ҳозирги кунда ҳам иқлимнинг қурук келиши, Амударёда сувнинг камайиши суғорма деҳқончиликдан ташқари, электр энергиясини ишлаб чиқаришга, даре транспорти фаолиятига ҳам салбий таъсир килади. Қадимдан ташкил топган суғорма деҳқончилик (чиғириқ) маданияти, сувдан самарали фойдаланиш, ирригация инфратузилмаси - канал ва ариқлар (ёп ва

солмалар) минтақа ижтимоий-иқтисодий географиясининг асоси ҳисобланади. Умуман олганда, Хоразм вилояти иқтисодиётининг ривожланиши кўп жиҳатдан агроиқлимий ва меҳнат ресуреларга, сув захиралари, Оролбўйи минтақаси экологик муаммоларини хал қилишга ҳамда қўшни ҳудудлар билан иқтисодий интеграция қилишига боғлиқ. Ахолией ва меҳнат ресурелари. Хоразм вилоятннинг энг катта бойлиги унинг меҳнатсевар халқидир. Вилоят аҳолиси 1989-2014-йилларда ўртача 2,70 фоизданга кўпайиб борган. Сўнгги йилларда аҳоли сони йилига 30-33 минг кишидан ёки 1,80-2,00 фоиз атрофида ортиб бормокда- Унинг жойлашувида қўшни Қорақалпогистонга ўхшаш катта ҳудудий тафовутлар йўқ. Ўртача зичлик 1 км 2 га 279 кишини ташкил этган ҳолда, у 108,0 кишидан (Хазорасп тумани) 463 кишигача (Хива тумани) фарк қилади. Шунингдек, Урганч, Хонқа, Богот туманларида ҳам аҳоли анча зич жойлашган. Демак, бу борада "географийлик" коэффициент 4,29 га тент, Умуман олганда эса, Хоразм ҳудудининг асосий қисми бир текис ўзлаштирилган, ижтимоий-иқтисодий ва қишлоқ туманларининг демографик сигими анча юқори.Вилоятда урбанизация даражаси паст - 33,2 фоиз аҳоли мавжуд 3 шаҳар (Урганч, Хива ва Питнак) ҳамда 58 шаҳарчада яшайди. Урбанизация кўрсаткичи ҳамда шаҳарлар сони бўйича у энг охирги ўринда туради. Маъмурий маркази - Урганчда 137,4 минг, "иккинчи" шаҳар -Хивада 59,0 минг киши истиқомат қилади. "Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги йили" Давлат дастури доирасида жами 51 та қишлоқ аҳоли пунктларига шаҳарча мақоми берилди. Энг кўп янги шаҳарчалар Гурлан ва Хива туманларида ташкил этилди. Гурлан туманида улар Ёрмиш, Қарғалар, Бўзқалъа, Дўсимбий, Тахтакўпир, Нукус ёп, Марказий Гулистон, Чаккалар, Хива туманида - Парчанхос, Сувитлиёп, Юқорикум, Тоззбоғ, Уста Хўжамад, Кишлок-кишлоқ, Гулланбоғ, Шўрқалъадан иборат. Янгиарик, Шовот, Қўшкўпир, Боғот туманларида ҳам бундай шаҳарчалар сони кўпроқ - ҳар бирида 5-6 тадан. Энг кам янги

шаҳарчалар Янгибозор туманида (Янгиёп ва Манғитлар). Ахоли сони бўйича нисбатан йириклари Янгиарик ва Боғот туманларининг маъмурий марказлари бўлиб, уларда, мое равишда, 11,8 ва 10,4 минг кишидан аҳоли яшайди. Сўнгги йилларда вужудга келган қишлоқ урбанизацияси, умуман олганда, ижобий хусусиятга эга бўлиб, у, айни вақтда, ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳам келтириб чикарли. Бу борада асосии масала янги шаҳарчаларда шаҳарга хос ва мое иктисодиёт ва инфратузилмани ривожлантиришдир. Янги шаҳарчаларнинг пайдо бўлиши билан вилоят кишлок ахоли пунктларининг таркибида ҳам ўзгаришлар юз берди: кишлоклар сони камайди, уларнинг ўртача ахоли кўрсаткичи пасайди, асосан майда ва ўрта катгаликдаги аҳоли пунктлари кишлок жойлар географияси ва демографиясини белгилаб берувчи омилга айланди. Ушбу фикрларни қисман 65-жадвал маълумотлари ҳам исботлайди. Аҳоли сонининг ўсишида унинг табиий ҳаракатининг роли катга. Туғилиш ҳар минг киши ҳисобига 2013-йилда вилоят бўйича 22,5 (республикага нисбатан юқори кўрсаткич), ўлим 4,4 кишига, табиий кўпайиш эса 18,1 промиллега тент бўлган. Туғилиш коэффициенти географиясида унча катта фарқ сезилмайди: Шовот туманида 24,5 %о, Хива да 24,1 %о, нисбатан паст Янгиарик туманида - 21,3 %о. Урганч шаҳрида у 19,6 промиллени ташкил килади. Шу билан бирга, вилоят марказида ўлимнинг умумий даражаси ка парок - 6,8 промилле. Бирмунча паст кўрсаткичлар Ҳазорасп, Шовот ва Боғот туманларида кузатилади (66-жадвал). Йилоятда аҳоли миграцияси респубпиканинг бошқа ҳудудларига Караганда анча сует. Масалан, 1997-йилда вилоят шаҳар жойларига атиги 360 киши келган ва бу ердан 1980 киши кетган (миграция колдиғи мшгус 1621); 1998-йилда бу кўрсаткичлар юкоридагиларга мое ҳолда 1890; 3680 ва минус 1790 кишини ташкил қилган. Энг сўнгги маълумотлар ҳам вилоят қишлоқ туманларида аҳоли миграцияси мамлакатнинг бошқа ҳудудларига Караганда анча пастлигини кўрсатади. 2013-йил якунлари бўйича миграция

қолдиғи вилоят бўйича ҳар 1000 кишига - минус 0,2. Бу борада энг юқори кўрсаткич Урганч шаҳрида - минус 7,8 промилле. Ижобий натижалар Қўшкўпир, Шовот ва Янгибозор туманларига хос; энг юқори ижобий миграция қолдиғи кўрилаётган йилда Урганч туманида кайд этилган (3,0%о). Хоразм вилояти демографиясининг яна бир хусусияти шундаки, унинг аҳолиси асосан бир миллатли ҳисобланади. Масалан, 2014-йил маълумотларига Караганда, вилоят аҳолисининг 97,5 фоизини ўзбеклар ташкил этган (қозоқлар - 0,7 %). Албатта, юқорида келтирилган аҳолининг ўсиши, жойланиши, табиий ва миграция ҳаракати, миллий таркиби вилоят ижтимоий-иқтисодий ривожланишида эътиборга олиниши керак. Жами аҳолидан 933 минг киши меҳнатга лаёқатли ёшдагилар, иктисодиётда банд бўлганлар сони - 660 минг киши. Бошқа вилоятларда бўлгани каби, бу ерда ҳам меҳнат ресуреларидан фойдаланишга жиддий аҳамият берилмоқда. Биргина 2012-йил вилоятда 60,5 минг янги иш ўринлари яратилган бўлиб, уларнинг 40,0 фоизи кичик бизнес ва тадбиркорликка тўғри келган. Банд аҳолининг асосий қисми қишлоқ хўжалигига тўгри келади. Иктисодиётнинг қолган тармоклари улуши анча паст. Иқтисодиетн. Хоразм вилояти иктисодиети аграр-индустриал йўналишга эга. Вилоят Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотининг 3,1 фоизини, саноат маҳсулотини 1,7 ва қишлоқ хўжалигини 6,0 фоизни беради (2013 й.). Бу ерда, энг аввало, агросаноат мажмуи яхши ташкил этилган. Ялпи ҳудудий маҳсулотнинг 5,5 фоизи саноатга, 35,9 фоизи кишлок хўжалиги, 9,6 фоизи транспорт ва алоқа, 7,0 % қурилишта, 7,2 фоизи савдо ва умумий овқатланишга тўғри келади. Худудий меҳнат таксимотида вилоят енгил ва озиқнэвқат саноатита, қишлоқ хўжалигида эса пахта ва июли етиштиришга ихтисослашган. Бу ерда хам бозор муносабатларига ўтиш мақсадидаги ислоҳотлар кенг кўламда амалга оширилмоқда. Жумладан, кичик бизнес ва тадбиркорликка катта аҳамият берилган. Ялпи ҳудудий махсулотнинг 73,8 фоизи айни ушбу

сектор хиссасига тушади. Бу сохада жами банд бўлган ахолининг 79,2 фоизи ишлайди. Кичик бизнес субъектлари саноат маҳсулотининг 35,8 фоизини таъминлайди; минтақа иктпсодиётига киритилган инвестицияпарнинг деярли ярми хам шу секторга тўғри келади. Умуман олганда, қишлоқ хўжалик маҳсулотининг 95,9 фоизини, курилишнинг 77,6 фоизини, пуллик хизматнинг 49,8 ва чакана савдонинг 39,8 фоизини кичик бизнес беради. Саноати. Хоразм вилояти саноатининг тармоклар таркиби унчалик мураккаб эмас (масалан, Тошкент ва Фарғона вилоятларига таккослаганда). Биргина енгил саноат ялпи саноат мақсулотининг 40,8% ни, озиқ-овкат саноати 24,0 фозини (икки тармоқ хиссаси 64,8 %), ун-ёрма ва омихта ем саноати 17,4 % ни таъминлайди. Мустакиллик йилларида вилоятда саноат ишлаб чиқариш хажми 3 баробарга ўсди. Бу борада у Андижон ва Бухоро вилоятлари билан бир қаторда Узбекистан Республикаси миллий иктисодиётида ажралиб туради. Бир йилда вилоятда 662 млн. кВт/с электр энергия, 75-80 минг тонна атрофида пахта толаси, 17-18 минг тонна ўсимлик ёғи, 70-80 минг тонна ун, 60-62 минг тонна омихта ем ишлаб чикарилади. Ахоли сонининг ортиб бориши халқ истеъмол молларини кўпрок ишлаб чиқаришни тақозо этади. 2012-йилда бундай товарларни ишлаб чиқариш олдинги йилга нисбатан 108,7 фоизга ўсган (жами саноат махсулоти - 111,8 фоизга). Халқ истеъмол молларннинг 2/3 қисмини озиқ-овқат, 1/4 қисмини ноозиқ-овқат махсулотлари ташкил қилади. Кейинги йилларда вилоятда трикотаж, нон ва нон маҳсулотлари, омихта ем, алкоголсиз ичимликлар ишлаб чиқариш ўсиб бормоқда. Айни вақтда, саноат мажмуида оғир саноат, хусусан ёкилғн-энергетика, машинасозлик ва метал л ни қайта ишлаш, кора ва рангли металлургия сует ривожланган. Бу ерда фаолият кўрсатаётган Туямўйин СЭСи ягона электр энергия ишлаб чиқарувчи манба саналади. Демак, минтақа саноати тармоқлар таркибини модернизация қилиш ва бойитиш, корхоналарни замонавий технологиялар билан жиҳозлаш, мавжуд хом ашё ва меҳнат ресуреларидан самарали фойдаланиш муҳим муаммолар сирасига киради.

Кўриниб турибдики, вилоятда қишлоқ хўжалиги ва аҳоли эхтиёжи билан боғлиқ саноат тармоқлари кўпроқ ривожланган. Енгил саноат, жумладан, тўқимачилик Урганч, Гурлан ва Хонқада, гилам ишлаб чиқариш Хивада йўлга қўйилган. Хива гилам комбинати Ўзбекистонда бу турдаги саноат корхоналарининг йириги ҳисобланади. Аксарият қишлок туман марказларида пахта тозалаш корхоналари мавжуд. Озиқ-овқат саноати эса Урганч, Хазорасп, Хонқа ва бошқа шахарларда нисбатан ривожланган; Хонқада йирик дон махсулотлари комбинати бор. Шу билан бирга, хорижий давлатлар фирмалари иштирокида қатор саноат корхоналари қурилиб ишга туширилган. Масалан, Хитой технологияси ёрдамида Урганчда "Хоразм ипаги" тўқимачилик корхонаси, Буюк Британия асбоб-ускуналари билан жихозланган Боготдаги тиббий пахта (момиқ) ишлаб чикарувчи фабрика, Хонқада ип-калава ва ип-газлама ишлаб чиқарувчи корхона, "Гурлантекстил","Шовоттекстил" АЖ кабилар шулар жумласидандир. Хива гилам комбинатига Германиядан асбоб-ускуналар келтирилган, Боготда шиша ишлаб чиқарилмоқда. Ҳазораспда ресиубликамизда ягона - "Хоразм шакар" корхонаси мавжуд. Юкоридагилардан ташқари вилоятда гишт заводлари хам кўп. Тахлиллар кўрсатишича, саноатининг худудий таркиби хам унча ривожланмаган. Бу борада, энг аввало, вилоят маъмурий маркази - Урганч етакчилик қилади. Мавжуд маълумотлар бўиича, Урганч шахри вилоят жами саноат махсулотининг 27,7 фоизини, истеъмол молларини 46,8 фоизини беради. Саноат ишлаб чиқариш хажмига кўра Хонқа, Хазорасп, Богот ва Шовот туманлари хам бирмунча ажралиб туради, энг паст кўрсаткич Янгибозор туманида қайд этилади. Саноатни худудий ташкил этиш бўиича Хоразм вилоятида фақат Урганч саноат тугунини белгилаш мумкин. Қолган шахар ва шаҳарчалар эса кўпроқ саноат пунктлари, айримларигина саноат маркази (Хива, Гурлан ва б.) хисобланади. Саноат ишлаб чиқарилишини технологик жихатдан ташкил этишда, асосан, ўзаро боғлиқ агроиндустриал энергия ишлаб чиқариш цикл

шаклланган, холос. Бинобарин, вилоятда саноатнинг тармоқлар ва ҳудудий таркиби ҳам сует ривожланган. 2014-йилда Ҳазорасп туманида "Дамас" автомобилини ишлаб чикарувчи корхона ишга туширилади. Бу эса, вилоятда оғир саноат тармоқлари ривожланишини таъминлайди. Қишлок хўжалигн. Хоразм вилояти 2013-йилда Узбекистан Республикаси қишлок хўжалиги махсулотининг 6,0 фоизини (1999-йилда 8,7 фоизини) берган. Агроиқтисодиет тизимида етиштирилган жами маҳсулотнинг 52,0 фоизини дехкончилик ташкил килади. Қишлок хўжалиги ялпи махсулотининг 30,9 фоизини фермерлар, 67,8 фоизини дехқон хўжаликлари ишлаб чикаради. Вилоят бўйича кишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерлар 264,9 минг га ёки умумий майдоннинг 55,4 фоизини ташкил килади (67-жадвал). Суғориладиган ерлар 231,3 минг га бўлиб, бу кишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 2/3 қисмидан кўпроғи демакдир. Алохида қайд этиш жоизки, бу борада, яъни ерлардан қишлок хўжалигида интенсив фойдаланиш нуқтаи назаридан, Хоразм вилояти республикамизда олдинда туради. Боғот, Гурлан, Қўшкўпир, Урганч, Ханка. Хива ва Янгибозор туманларида кишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 100 фоизи суғориладиган далалардан иборат. Фақат Ҳазорасп туманида бундай нисбат ўзгача, холос. Ушбу туманнинг 137,8 минг га кишлок хўжалиги ерларидан 28,8 минг гектари суғориладиган ерлар хисобланади. Пичанзор ва яйловлар билан банд бўлган ер майдони бу ерда анча катта-79,1 %. Жами экин майдони, барча тоифадаги хўжаликлар бўйича, 235,0 минг га, шу жумладан, фермер хўжаликларида 188,6 минг га, дехкон хўжаликларида 39,7 минг га ни ташкил этади. Донли экинлар майдони -70,1 минг га (шундан буғдой - 48,0, шоли - 19,0 минг га). Деххончиликнинг етакчи йўналиши-пахтачилик 106,5 минг га майдонни эгаллайди. Картошка 5,1 минг гектарга, сабзавот 14,3 минг гектарга, полиз экинлари 6,4 минг

гектарга экилади. Ем-хашак майдони 20,4 минг га, мева ва узумзорлар 15.0 минг гектарга тенгдир 2009-йилда 236,2 минг т буғдой (ҳосилдорлиги 48,5 ц/ га), 76,5 минг т шоли {42,8 ц/га), 258,0 минг т пахта (27,1 ц/га), 75,5 минг т картошка (177,5 ц/га), 357,3 минг т сабзавот (127,1 ц/га), 91,0 минг т полиз (181,4 ц/га) махсулотлари етиштирилган. Таккослаш учун: 2000-йилда дон 200 минг т, шоли - 40 минг т, пахта 200 минг т атрофида бўлган. Агроиктисодий тизимнинг 2012-йил якунлари куйидагича: жами донли экинлар хосили 337 минг т бўлган,, шундан буғдой - 209 минг т, хосилдорлик 43,7 ц/га, шоли - 117 минг т, картошка - 96 минг т, сабзавот -438 минг т, мева 136 минг т. етиштирилган. Вилоят бўйича (01.01.2014 й.) барча тоифадаги хўжаликларда 750,5 минг бош йирик шохли қорамоллар, 378,3 минг бош қўй ва эчкилар мавжуд. Бир йилда тирик вазнда 106 минг т гўшт, 711 минг т сут, 278 млн дона тухум, 1116 т жун, 7,1 минг дона қоракўл териси, 1,9 минг т пилла олинган. Тахлиллар кўрсатишича, йирик шохли моллар, қўй ва эчкилар сўнтти йилда анча кўпайган. Чунончи, 2000 йилда вилоятда 447 минг бош йирик шохли моллар, 218 минг бош қўй ва эчкилар бўлган. Минтаканинг барча кишлок туманларида бошокли дон, асосан, буғдой етиштирилади. Боғот, Гурлан, Урганч, Хазорасп, Хонқа, Шовот ва Янгибозор туманларининг хар бирида вилоят ғалласининг 10 фоиздан кўпроги олинади. Сабзавотчилик бўйича, энг аввало, Хива ва Боғот, картошка етиштиришда Гурлан, Урганч, Хива ва Шовот олдинги ўринларда туради. Боғдорчилик махсулотининг хажми Шовот ва Хивада, узум етиштириш Боғот туманида кўпрок. Чорвачилик махсулотларининг географияси ўзига хос. Гўшт Хазорасп, Урганч ва Шовотда, сут етиштириш Урганч, Хазорасп, Гурлан ва Хива, паррандачилик Хива, Урганч ва Хонқа туманларида нисбатан ривожланган. Урганч тумани шахар атрофи қишлок хўжалигига ихтисослашган. Корамоллар сони бўйича хам Урганч тумани етакчи. Шунингдек, чорвачиликнинг бу сохаси (сут-гўшт чорвачилиги) Хазорасп ва Хонқа туманларида хам бирмунча яхши кўрсаткичларга эга. Қўй ва эчкилар сони

бошқа туманларга Караганда Қўшкўпир, Боғот, Хазорасп ва Урганч туманларида, паррандачилик Урганч, Хонка, Хива ва Боғот туманларида кўпрок (68-жадвал). Хоразм вилоятининг демографик вазиятига боғлик равишда ижтимоий сохалар хам ривожланиб бормокда. Жами тиббиёт муассасалари сони 33 та, бемор ўринларининг сони 6688 та, амбулатория-поликлиникалар 291 та, врачлар 4109 киши, кишлоқ врачлик пунктлари 170 та. Ҳар 10 минг кишига хисоблаганда, вилоятда 40,4 та бемор ўринлари, 26,9 нафар врачлар, 93,6 та ўрта тиббиёт ходимлари тўғри келади. Ҳудудий жихатдан олганда чакана савдо, Урганч шахрини хисобга олмаганда, Хазорасп туманида яхши ривожланган (бу туман қадимдан ўзининг бозорлари билан машҳур бўлган). Пуллик хизмат қажмининг 40 фоизи Урганч шаҳрига тўғри келган ҳолда, Хива, Хазорасп ва Хонқа туманларида ҳам бу ҳудудий мужассамлашув даражаси каттароқ. Вилоятда 2012/2013-ўқув йилида 531 та умумтаълим мактаблари мавжуд бўлиб, ўқувчилар сони 261,7 минг болани ташкил этган. Демак, битта мактабга ўртача 493 нафардан ўқувчи тўғри келади. Академик лицейлар - 6 та, касб-ҳунар коллежлари - 85 та (ўкувчилар сони 86,1 минг киши). Шунингдек, вилоятда, аниқроғи, унинг маркази - Урганч шаҳрида 3 та олий ўқув юрти, шу жумладан, Урганч Давлат университети бор. Хива шаҳрида тикланган кадимги Маъмун акедемияси фаолият кўрсатмоқда. Хоразмда туризм анъанавий тарзда ривожланмокда. Минтакада 27 та меҳмонхоналар (ўринлар сони 1046 та) мавжуд. Келиб-кетган жамн сайёҳлар сони - 63,6 минг киши (2000-йилда - 24,6 минг киши), шундан 45,3 минг киши — хорижий мамлакатлар фуқаролари. "Қишлок тараққиёти ва фаровонлиги" Давлат дастурини амалга ошириш натижасида аҳолининг табиий газ билан таъминлаш масалаларига катта эътибор қаратилмокда. Бироқ, тоза ичимлик суви билан таъминлаш борасида тўлиқ ҳал этилмаган муаммолар мавжуд. Бу хусусда Қўшкўпир, Хонқа ва Шовот туманларида вазият бирмунча яхши эмас. Тоза ичимлик сувининг

етишмаслиги сабабли, бу билан боғлиқ касалликлар бор ва умумий нозогеографик вазиятда ҳам муаммолар мавжуд. Марказлашган тоза ичимлик суви билан таъминланганлик вилоят бўйича ўртача 62,1 % (бу, албатта, анча паст кўрсаткич). Гурлан, Янгибозор туманларида у - 50-55 %, энг ночор ҳолат Қўшкўпирда - 42,2 %. Аксинча, табиий газ билан Хоразм яхши таъминланган - 93,6 %. Вилоятнинг бирор туманида бу кўрсаткич 90 фоиздан кам эмас. Инвестиция, транспорт ва ташқи иктисодий алоқалар. Бир йилда киритилган инвестиция ҳажмининг 5,6 % чет эл капиталига тўгри келади. Асосий капиталга киритилган инвестицияларнинг 1/3 қисмига якини ишлаб чиқариш тармоқларига йўналтирилган. Қурилиш ишларида ҳудудий тафовутлар кўзга ташланади. 2012-йилда уларнинг 25,3 фоизи Урганч шаҳрида амалга оширилган. Қишлоқ туманлари орасида эса Хива (17,7 %) ва Урганч (9,5 %) бу масалада олдинда. Гарчи бошқа туманларда курилиш бирмунча сустроқ бўлса-да, "Қишлоқ тараққиёт ва фаровонлиги йили" Давлат дастурини амалга ошириш жараё'нида бу кўрсаткичлар анча кўтарилди. 2012-йилда 41,9 млн. т юк ташилган, вилоят доирасида ташилган юклар тўлиқ автомобиль транспорти зиммасига тушади, темир йўл транспор- ти эса асосан ташқи иктисодий алоқаларда иштирок этади. Иўловчилар ташиш (350 млн. киши атрофида) ва йўловчи аиланмасида ҳам худди шундай ҳолат кузатилади. Иўловчиларни бошқа минтақалар ва мамлакат-ларга ташишда хаво транспортининг аҳамияти катта. Урганч шаҳрида қурилган халқаро тоифадаги аэропорт бундай алоқаларни амалга оширади. Хоразм вилояти ташқи савдо айланмаси 2013-йилда 249,5 млн АҚШ долларини ташкил этган, шу жумладан экспорт 154,9 млн, импорт 94,6 млн долларга тенг. Бироқ, республика кўрсаткичларига нисбатан экспорт атиги 1,0, импорт 0,7 фоизга тенг, холос. Экспорт таркибида пахта толаси (82,1 %) устунлик қилса, импортда эса машина ва ускуналар (42,3 %), кимё ва ундан тайёрланган мақсулотлар (32,0%) етакчилик қилади.

$Ташқи савдо айланмасининг 61,2 фоизи, экспортнинг 62,8 ва импортнинг 58,1 фоизи «Узок хориж» ва Болтик бўйи давлатларига тўғри келади. Ташқи савдо алоқаларида Эрон, Хитой, Украина ҳамда Туркия давлитлари олдинда турали. Бундай алоқаларнинг шаклланишида барча туман ва шахарлар қатнашишади. Экспортнинг ҳудудий таркиби қуйидагича: Урганч шахри - 24,3 %, Хива - 10,6 %, Ҳазорасп - 10,5 %, Урганч тумани - 9,0 %, Хонқа - 8.8 %, Шовот - 7,9 %. Импорт ҳажмининг 19,7 фоизини 2013-йилда Хонқа тумани олган, шу билан бирга, бу борада Янгиариқ (12,4 %), Гурлан (11,7 %), Боғот (10,5 %) ва Шовот (10,3 %) туманлари хам кузга ташланади. Қолган худудларда бу кўрсаткичлар анча паст, Хива ва Урганч туманларида эса улар 2013-йилда жуда оз даражада бўлган. Экспорт-импорт жараёни ва унинг таркиби инвестиция мухитининг кулаилиги хамда қўшма корхоналар фаолияти билан \ам боғлиқ. Қўшма корхоналар асосан Урганч, Хива, Гурлан, Хонқа шақарларида барпо этилган. Бу ерда 26 ҚК фаолият кўрсатган бўлиб, уларнинг экспортдаги улуши 6,5 % дир. Хоразм вилояти ҳудудининг унча катта эмаслиги, унинг компакт (ихчам) эканлиги, аҳоли ва ижтимоий-иқтисодий салоҳиятнинг деярли бир текис тақсимланганлиги боис, бу ерда, бошқа вилоятларда бўлганидек, ички иқтисодий районларни ажратиш учун объектив зарурат йўқ. Аммо шунта қарамасдан, қишлоқ туманлари ижтимоий-иқтисодий ривожланиш кўрсаткичларида айрим ҳудудий тафовутлар кўзга ташланади (69-жадвалга қаранг). Саноат ишлаб чиқариш салоҳияти бўйича, Урганч шахрини хисобга олмаганда, Хонқа, Боғот, Янгибозор туманлари юқори кўрсаткичларга эга бўлса, Хива, Қўшкўпир ва Урганч кишлоқ туманлари улуши нисбатан паст. Қишлоқ хўжалик мақсулотлари ҳажмида деярли барча туманлар (Хазорасп, Хива, Қўшкўпирдан ташкари) вилоят даражасидан юқори. Ақолига хизмат кўрсатиш соқалари геофафиясида Урганч шаҳридан ташқари, жами қишлоқ туманларида ҳал этилиши лозим бўлган муаммолар борлигини кўриш мумкин.$ $Хоразм вилоятининг истиқболда ривожланиши, энг аввало, мавжуд меқнат ресурслари ва кишлоқ хўжалнги хом ашёсини кайта ишлаш, авто- мобилсозлик саноатини шакллантириш, худудий агроиндустриал мажмуа-ни такомиллаштириш билан боғлик. Бу хусусда унинг транзит \олатига эга бўлган иктисодий географик ўрнидан ҳам фойдаланиш талаб этилади. Умуман олганда эса, Хоразм вилояти ижтимоий-иқтисодий ривожлани- шини, унинг Қорақалпоғистон Республикаси билан интеграция асосида, ягона иқтисодий макон доирасида амалга ошириш мақсадга мувофик ҳисобланади. Чунки Қуйи Амударё иктисодий районини ташкил этувчи бу икки маъмурий бирлик бир-бирини тўлдирувчи имкониятларга эга.$

Адабиётлар: 1. Каримов И . Узбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка тахдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . - Т .: « Узбекистон », 1997. 2. Каримов И . Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиети ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир . - Т .: « Узбекистон », 2010. 3. Каримов И. Узбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. 4. Асанов Г., Набихонов М., Сафаров И. Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: «Уқитувчи», 1994. 5. Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. - Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2009. 6. Ахмедов Э., Сайдаминова 3. Узбекистон Республикаси. Қискдча маълумотнома. -Т.: «Узбекистон», 2006. 7. Воронин В.В., Шарыгин М.Д. Экономическая, социальная и политическая география. Учебное пособие. - Самара, 2006. 8. Глобальная социально-экономическая география. Под.ред. Н.А.Слука. - Москва-Смоленск, 2011. 9. Гранберг А.Г Основы региональной экономики. - М., 2000. 10. Доманьский Р. Экономическая география: региональный аспект. Пер. с пол. - М.: «Новый хронограф», 2010. 11. Мироненко Н. С. Введение в географию мирового хозяйства. Международное разделение труда. - М.: «Аспект Пресс», 2006.

O'xshashlar

Қашқадарё вилояти

Самарканд вилояти

Навоий вилояти

Бухоро вилояти

Сурхондарё вилояти