Қашқадарё вилояти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

165.5 KB

Ko'chirib olish

Қашқадарё вилояти Кашқадарё вилояти Ўзбекистон Республикаси таркибида дастлаб 1943- йил 20 январда ташкил этилган, 1960-1964-йиллар оралиғида у Сурхондарё вилояти билан қўшилган ва 1964-йил 7.02.да қайта тикланган'. Вилоят майдони 28,6 минг кв. км бўлиб, мамлакат худудининг 6,4 фоизини эгаллайди. Бу борада Қашқадарё Қорақалпоғистон Республикаси, Навоий ва Бухоро вилоятларидан сўнг 4-ўринда туради. Ахолией, 2014-йил 1-январь маълумотларига кўра, 2895,5 минг киши (республика аҳолисига нисбатан 9,5 фоиз). Узининг демографик сиғими ёки салохияти бўйича Ўзбекистон минтақалари ичида Самарканд, Фарғона вилоятларидан кейинги 3-поғонани эгаллайди. Ваҳоланки, у бундан 8-10 йил муқаддам 5-ўринда эди. Бундан кўринадики, Қашқадарёда ахоли сони тез ўсиб, у кейинги йилларда пойтахт Тошкент ва Андижон вилоятларидан ўтиб кетган. Ўзбекистон Республикаси мехнат тақсимотида Қашқадарё етакчи мавқелардан бирида туради. 2013-йил якунларига Караганда, бу ерга мамлакат ялпи ички махсулотининг 7,4, саноат ишлаб чиқаришининг - 9,5 кишлок хўжалиги махсулотининг 8,5, капитал кўйилмаларнинг - 10,0, курилиш ҳажмининг 7,9 фоизи тўғри келади. Ялпи ички маҳсулот улушига кўра вилоят - 3, саноатда - 5, қишлоқ хўжалигида - 6 ўринда туради (такқослаш учун: 2000 йилда вилоят республиканинг 6,4 % ялпи ички махсулоти, 8,3 % саноат, 7,2 % кишлок хўжалик махсулотини берган). Агар бу нисбат кўрсаткичлари унинг демографик салохиятига таққослаб каралса, минтаканинг миллий иқтисодиёт шаклланиши ва ривожланишидаги ўрни яккол намоён бўлади. Қашкадарё вилояти маъмурий-худудий тузилишида 13 та қишлоқ туманлари мавжуд. Ташкил топган муддатига кўра энг "қадимги" кишлоқ туманлари Яккабоғ, Косон, Ғузор ва Шахрисабз хисобланади (улар 1926 йилда ташкил этилган). Бир қатор туманлар эса Қарши даштини ўзлаштириш

муносабати билан (Муборак, Нишон, Касби, Миришкор) вужудга келган. Майдонининг кўлами бўйича энг катта туман Дехқонобод; Миришкор ва Муборак туманлари хам нисбатан катта хисобланади. Юкоридаги уч қишлоқ туманларининг майдони 10,3 минг кв. км ёки минтақа худудининг 36,0 фоизи демакдир. Энг кичик туман – Касбида 0,65 минг кв. км ер бор. Шундай қилиб, вилоят маъмурий бирликларининг географийлик коэффициента 6,1 га тенг; ўртача ҳар бир қишлок туманига тахминан 2 минг кв. кмдан зиёдрок ер майдони тўғри келади. Бошқача килиб айтганда, Қашқадарёнинг фақат Деҳқонобод тумани ҳудуди Андижон ёки Сирдарё вилояти майдонига деярли тенг. Географик ўрнн ва табиий ресурслари. Қашқадарё вилояти мамлакатнинг жанубида жойлашган, у шимоли-ғарбда Бухоро, шимолда Самарканд ва қисқарок масофада Навоий вилоятлари, жануб ва жануби- шарқда Сурхондарё вилояти билан чегарадош. Геосиёсий мавқеи ҳам ўзига хос - вилоятнинг ҳудуди гарб ва жануби-гарбда Туркменистан, шарқда Тожикистон Республикаси билан туташган. Ер усти тузилиши анча мураккаб - унинг тахминан ярмидан кўпрок қисми текислик ва унча баланд бўлмаган тепаликлардан иборат (250-500 метр денгиз сатҳидан баланд). Катта майдонга эга бўлган Қарши чўли хам айни шу ерда жойлашган. Вилоят шимоли-шарқ, шарқ ва жануби-шаркда тоғликлар билан ўралган. Бу ерда Зарафшон ва Ҳисор тизмалари, Чақчар тоғлари кўтарилиб туради, уларнннг энг баланд нуқталари 3750-4400 метргача етади. Шахрисабз туманининг чекка шаркий қисмида 4100-4400 метрлик баландликка эга бўлган тоғ чўққилари бор, масалан, Ғова довонининг баландлиги 4415 м. Умуман олганда, Шахрисабз, Қамаши, Деҳқонобод, Китоб ва қисман Чироқчи туманининг шимолий қисми тоғликлардан иборат. Нисбатан баланд (денгиз сатқидан 1400 м баланд) жойлар Яккабоғ туманининг шарқий ҳудудларида хам бор. Вилоятнинг қолган марказий ва гарбий қисмлари эса пасттекисликлардан ташкил топтан. Шундай қилиб, минтақанинг ер усти, орографик тузилиши шимоли-шарқ,

шарқ ва жануби-шарқдан ғарб, шимоли-ғарб йўналишида пасайиб бориши билан тавсифланади. Қолаверса, Қашқадарё, яъни шу номли гидрографик тизимнинг, унинг ҳавзасини шаклланиши, оқим йўналиши ҳам вилоят рельефини ўзида акс эттиради. Вилоят рельефининг бундай турли-туманлиги ўзига хос табиий бойликларга эгалигини асослаб беради ва ички худудий меҳнат тақсимоти, иклим шароитларининг шаклланишига сабаб бўлади. Жумладан, Кашқадарёнинг қуйи қисми қишлок хўжалигида фойдаланиш учун қулай бўлган катта ер майдонларига эга. Шу билан бирга, бу ер республикамизда нефть ва табиий газ захираларининг кўгшиги бўйича биринчи ўринда туради. Кўрилаётган худудда Кўқдумалоқ, Муборак, Помук каби йирик нефть-газ, Шўртан, Зеварди, Ғузор, Жанубий Помук, Қамаши, Алан, Қўлтоқга ўхшаш табиий газ, Қўшқудуқ нефть конлари мавжуд. Вилоятнинг Деққонобод тумани эса турли хил туз конлари, қурилиш материаллари хом ашёсига бой. Айниқса катта захирага эга бўлган калий тузларининг борлиги мамлакатимизда калий ўғитларини ишлаб чиқариш саноатини ташкил қилиш учун муҳим ахдмиятга эга. Ҳозирги вақтда Тубигатан туз кони асосида республикамизда қишлоқ хужалиги учун зарур бўлган калий ўғитлари ишлаб чикарувчи дастлабки завод барпо зтилган. Вилоятнинг юқори - Шаҳрисабз минтақасида мармар, ғишт-черепица хом ашёси ва бошқа конлар аниқланган. Кулдарада полиметал рудалари, Зармасда олтин, Ғузор, Яккабоғ, Чирокчида ҳар хил қурилиш материаллари топилган. Бу ерда Китоб геологик қўриқхонаси ташкил килинган. Шундай килиб, Қашкадарёда, ёқилғи-энергетика, тог-кон ва газ кимёси, қурилиш материаллари саноатини кенг кўламда ривожлантиришга кулай имкониятлар бор. Минтақа бундай улкан минерал ресурс салоҳияти бўйича республикамизда алоҳида ажралиб туради. Бу хусусда Кашқадарё, Навоий ва Тошкент вилояти сингари мамлакат миллий иқтисодиёти, энг аввало, тоғ-кон ва ёқилги-энергетика саноатини ривожлантиришга ўзининг муносиб ҳиссасини куш но келмоқда.

Иқлими континентал, ёғин-сочин микдори, айникса, чўл минтакдсида жуда оз. Бинобарин, бу ерда деҳқончиликни ривожлантириш учун ирригация инфратузилмаси талаб этилади. Айни вакгда, тоғолди ва тоғ минтақасида йиллик ёгин-сочин миқдори 800-900 мм гача етади. Бу эса дарёларнинг тўйинишига кулай шароит яратади ва минтақа ижтимоий-иқтисодий ривожланишига табиий асос бўлиб хизмат қилади. Вилоят ҳудуди Қашкадарё ҳавзасида жойлашган, унинг номи хам, тарихи, географияси ҳам айни шу сув манбаи билан боғлиқ. Қашқадарёга Оқсув, Танхоздарё, Оёқчидарё, Қизилдарё ва бошкалар келиб кўшилади. Натижада, вилоятнинг юқори (Шаҳрисабз) минтақасида гидрографик тизим анча ривожланган. Бирок, Қашқадарё қуйи минтакага борган сари унинг суви камайиб боради ва бир вактлар Зарафшон дарёсигача бориб етган бу даре сувлари хозирда Қарши-Косон атрофида тамоман тугаб қолади. Кашқадарёда сугорма дехкончиликни ривожлантириш мақсадида 70- йилларда Қарши дашти ўзлаштирилиши кенг микёсда олиб борилган. Ҳозирги кунда вилоят ҳудудида қатор суғориш иншоотлари - Ҳисорак, Қалкамин, Чимқўрғон, Қамаши сув омборлари барпо этилган. Ғузор тумани ерларининг асосан Пачкамар сув омбори ва Ғузордарё суғоради. Иирик Карши магистраль канали Амударёдан бошланади ва қиска масофада қўшни Туркманистон ҳудудидан ўтади, сўнгра у катта Толимаржон сув омборига қуйилади, ундан сув кудратли насос станциялари ёрдамида 132 метр баландликка кўтариб берилади. Бундан ташкари, чўл минтақаси Миришкор (аввалги Ульянов), Нишон каналлари сувлари билан ҳам суғорилади. Вилоятнинг шимолий қисмига, асосан Чироқчи туманига, Зарафшон сувлари Эски Анҳор канали оркали етиб келади. Республикамизнинг шунга ўхшаш бошқа ҳудудларида бўлганидек, бу ерда ҳам кўплаб зовурлар (коллекторлар) ва тўпланиб қолган шўр, оқова сувлардан ташкил топган туз кўллар бор. Улар кўпроқ Қарши даштида учрайди. Демак, бир томондан, канал ва сув омборлари ерларни суғоришда хизмат қилса, ободонлаштирса, иккинчи томондан, зовур ва сунъий кўлчалар

ҳудуд агроэкологиясининг нокулайлигидан дарак беради. Сўнтти йилларда Узбекистон ҳукумати томонидан коллектор-дренаж тизимларини таъмирлаш, тозалаш ва янгиларини куришга катта эътибор берилмокда. Ушбу муаммо айниқса, Қарши дашти миқёсида жойлашган қишлоқ туманлари учун долзарбдир. Қисқача тахлилдан кўриниб турибдики, вилоят агроиклимий шароитлари хамма жойда хам бир хил эмас. Чунончи, унинг юқори қисмида интенсив деҳқончиликни ривожлантириш, боғдорчилик ва узумчиликни ташкил қилиш учун имкониятлар мавжуд бўлса, куйи - чўл минтақасида табиий шароит қадимдан ғалла ва чорвачилик учун кулай бўлган. Кейинчалик бу ерда хам суғорма дехқончилик, пахтачилик ривожланиб борган. Ғаллачилик қисман тоғ этакларида лалмикор деҳқончилик асосида хам ташкил этилтан. Қашкадарё вилоятида рекреация ва туризм ресурслари хам бор. Рекреация мақсадида ажойиб табиий ландшафт турларидан, сихатгоҳ ва дам олиш зоналаридан фойдаланиш мумкин. Бундай имкониятлар, энг аввало, вилоятнинг тоғ ва тоғолди ҳудудларида кўп (масалан, Мироқи). Туристик объектлар сифатида эса кўҳна Шаҳрисабз - соҳибқирон Амир Темурнинг ватани, у барпо этган тарихий ёдгорликлар (Оқсарой ва б.), эски Насаф қолдиклари, горлар, шунингдек, экосаёҳат аҳамиятига молик масканлар мавжуд. Шахрисабз туманининг юқори қисмида Ҳисор давлат қўрикхонаси ташкил килинган. Шахрисабз, Китоб, Яккабоғ, Касби туманларида қам қадамжо ва зиёратгоҳлар кўп. Дуоли ва меҳнат ресурслари. Қашқадарё вилояти ўзининг аҳоли сони бўйича Ўзбекистонда Самарканд ва Фарғона вилоятларидан кейинги учинчи ўринни эгаллайди. У айни вақтда, аҳоли сонининг ўсиши жиҳатидан Сурхондарё вилояти билан биргаликда мамлакат демографик вазиятида етакчилик қилади: агар Узбекистон ахолией 1989-2014-йилларда 128,1 фоизга ўсган бўлса, Сурхондарёда бу кўрсаткич 144,6 ва Кашқадарёда 142,5 фоизга

тент. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, бу икки вилоят умумреспублика ҳозирги демографик вазиятини шакллантиришда мухнм роль ўйнайди. Ахоли сони бўйича вилоятда Чироқчи тумани олдинда туради (349,9 минг, 2014-йил); Шаҳрисабз туманида, Шаҳрисабз шаҳрини қўшиб ҳисоблаганда, аҳоли сони 324 минг кишидан иборат. Шунингдек, Қамаши, Косон, Китоб ва Яккабоғ туманларининг ҳар бирида 200 минг кишидан кўпроқ аҳоли бор. Умуман, юқорида келтирилган қишлоқ туманлари бу жиҳатдан республикамизда хам ажралиб туради. Аҳоли сони фақат Муборак туманида 100 минг кишидан оз, холос (45-илова). Вилоят табиий географик муҳитига мое ҳолда, аҳоли унинг ҳудудида бир текис жойлашмаган. Ўртача зичлик - 1 км 2 га 101 киши, бу ракам республика ўртача кўрсаткичидан деярли 1,5 марта юқори. Аҳоли, хусусан Касби (267 киши), Қарши (231 киши), Яккабоғ (210 киши) ва Шахрисабз (195 киши) туманларида зич жойлашган, Муборак, Деҳқонобод, Миришкор кишлоқ туманларида эса зичлик анча паст. Кейинги йиллар мабойнида, яъни 1989-2014-йиллар оралиғида аҳоли сони анча тез кўпайиб борган: Муборак туманида ўртача йиллик кўпайиш 5,70, Косонда 4,75 %о, Китоб ва Нишон туманларида 4,10 фоизни ташкил килган. Нисбатан пастроқ демографик ўсиш Деҳқонобод (2,40 %), Қарши (2,50 %) ва Касби (2,50 %) туманларида кузатилади. Шу ўринда эътироф этиш лозимки, мазкур кўрсаткичлар бўйича Муборак тумани республикамизда энг олдинги ўринларни эгаллайди. Туман аҳолисининг бундай тез ўсиши нафақат табиий кўпайиш, балки ахоли миграцияси билан хам боғлик (табиий ресуреларни ўзлаштириш натижасида ахоли бу ерга кўплаб кўчиб келган). Юқори минтақа (Шахрисабз, Яккабоғ ва Китоб туманлари) кўп жиҳатдан республикамизнинг ахолией зич, хўжалиги интенсив ривож топган воха ва водийларига ўхшаб кетади- Шу билан бирга, аҳоли зичлик кўрсаткичлари қуйи минтаканинг айрим туманларида (Касби, Қарши) хам анча юқори.

Ахолининг табиий харакат кўрсаткичлари бошқа ҳудудларга Караганда (Сурхондарёдан ташқари) сезиларли даражада фарк қилади. Чунончи, бу ерда туғилиш коэффициента ҳар 1000 киши аҳолига 25,1 кишини ташкил этади. Энг юқори даража 2000 йилда Чироқчи туманида бўлиб, у бу ерда яқин 34 кишига баробар (Ўзбекистонда олдинги ўринларда). Яккабоғ туманида хам туғнлиш анча юқори - 26,7 %о. Айни вақтда, умумий туғилиш коэффициента Миришкор, Қарши шаҳри ва туманида пастрок. 2013-йилда ҳам Чироқчи тумани туғилиш коэффициента бўйича ажралиб туради (30,0 %о). Қолган қишлоқ туманлари орасида катта фарқ кузатилмайди, вилоят маркази - Карши шаҳрида туғилиш 21,5 промилле. Қайд килиш лозимки, Қашқадарёда хам туғилиш камайиб бормокда, бирок бу жараён мамлакатнинг бошқа вилоятларига нисбатан аста-секинлик билан содир бўлмокда (53-жадвал). Сурхондарёда ҳам худди шунта ўхшаш демографик вазият, демак, уларнинг бир иктисодий районга бирлаштарилиши геодемографик омил бўйича ҳам асосланган. Умуман олганда, жадвал тахлили вилоят аҳолисининг туғилиш даражасида катта тафовутлар борлигини кўрсатмайди: энг юқори ва энг паст кўрсаткич кишлоқ туманлари миқёсида 8,8 %о га баробар, 2000 йилда бу фарқ 9,2 промиллега тенг бўлган. Аҳоли ўлими коэффициентида хам катта рақамлар қайд этилмайди. У 2013-йилда Китоб ва Нишон туманларида 3,5 %о, Миришкорда 3,2 %о бўлган. Ахоли табиий ҳаракатининг якуни, яъни табиий кўпайиш эса кўпроқ тутилиш даражаси таъсирида шаклланган: энг юқориси Чироқчида, нисбатан пастроғи Қарши туманида қайд этилади. Шундай қилиб, туғилишнинг юқорилиги, ўлим кўрсаткичининг анча пастлиги вилоятда аҳоли сонининг тез ўсишига олиб келади. Миграциянинг аҳоли сони ўсишига таъсири унча кучли бўлмаса-да, у аввалги йилларда салбий бўлган. Масалан, 1997-йилда шаҳар жойларда миграция қолдиғи минус 1440, 1998-йилда 1765 кишини ташкил этган. Қишлоқ жойларда бу кўрсаткич, юқоридагиларга мое ҳолда, минус 2910 ва

2205 киши. 2013-йил натижаларига кўра, ҳар минг киши ҳисобига Нишон туманига 9 киши келган ва 6 киши кетган, миграция қолдиги 3 кишини ташкил этган. Қарши туманида келиш коэффициента 10,5, кетиш 4,0 промилле, миграция натнжаси 6,5 промилле ёки 0,65 %. Қашкадарё' вилоятининг қолган аксарият қишлоқ туманларида аҳоли миграциясининг натижаси 2013-йилда ижобий бўлган: вилоятга келганлар 4,8, кетганлар 3,7 промилле, миграция қолдиги минус 1,1 %о. Манфий кўрсаткичлар Қарши шаҳри, Ғузор, Муборак ва Миришкор туманларида қайд этилган. Шу билан бирга таъкидлаш жоизки, Қуйи минтақанинг айрим туманларн аҳолиси (масалан, Муборак, Касби, Нишон, Миришкор) асосан миграция натижасида шаклланган. Вилоятнинг умумий урбанизация даражаси 43,3 % - бу республика кўрсаткичидан анча паст (51,2 %). Бу ерда ҳаммаси бўлиб 13 шаҳар ва 123 та шаҳарча бор. Улардан Қарши Ўзбекистоннинг 17 катта шаҳарлари қаторига киради (255 минг киши), Шаҳрисабзда 100 мингга яқин, Косонда 69 минг аҳоли яшайди; Қамаши ва Китоб шаҳарларида 37-40 минг аҳоли бор. Қолган шаҳар ва шаҳарчаларда аҳоли сони бундан озроқ. 2009-йилда "Қишлоқ тарақкиёти ва фаровонлик йили" Давлат дастурини қабул қилиниши муносабати билан вилоятнинг 119 та қишлоқ аҳоли пунктларига шаҳарча мақоми берилган. Натижада, умумий урбанизация даражаси 2008 йилдаги 24,6 фоизга тенг бўлгани ҳолда, у бирданига 19,0 фоизга ортди. Янги шаҳарчалар (агрошаҳарчалар), айниқса Шаҳрисабз, Қарши, Китоб ва Яккабог туманларида кўп. Шаҳрисабзда бундай мақомга 18 та, Қаршида 15, Китобда 14, Яккабогда 13 та қишлоқлар эта бўлган. Қашқадарёнинг юқори зонасида жойлашган қишлоқ туманларида интенсив суғорма деҳқончилик яхши ривожланган ва шу асосда аҳоли зич, катта-катта қишлоқлар шаклланган. Нисбатан озроқ янги шаҳарчалар Миришкор (3 та) ва Деҳқонобод туманларида (2 та) пайдо бўлган. Янги шаҳарчаларнинг аҳоли сони бўйича энг катталари: Майманоқ - 19,5 минг киши, Фазли - 11,5 минг (Касби тумани), Янги Миришкор - 16,3 минг, Помук

- 13,0 минг (Миришкор), Карлик - 14,9 минг (Муборак туманида), Карашина- 11,1 минг киши (Деҳқонобод тумани) ваҳ.к. Вилоятда 1046 та қишлоқ аҳоли пунктлари, 147 та қишлоқ фуқаролар йиғинлари мавжуд. Деҳқонобод, Қамаши, Китоб, Чироқчи, Шаҳрисабз ва Яккабог туманларининг ҳар бирида 100 дан ортиқ қишлоклар бор (энг купи Китоб туманида - 144 та). Сон бўйича энг оз кишлоқлар Муборак (15 та), Миришкор (23 та) ва Нишон (30 та) туманларида. Бу маъмурий ҳудудларнинг барчаси янги ерларни ўзлаштириш муносабати билан ташкил этилган. Қишлоқ аҳоли ва аҳоли пунктлари географиясининг асосий хусусиятлари табиий шароит ва унинг таъсирида хўжалик тармоқларининг ҳудудий ташкил зтилиши ва ихтисослашуви билан тавсифланади. Масалан. Шаҳрисабз гуруҳ туманларида нисбатан катта кишлоқлар, тог ва тоғолди ҳудудларда эса кичикроқ қишлоқлар жойлашган. 54-жадвалда келтирилган маълумотлар таҳлилидан кўриниб турибдики, вилоят қишлоқ аҳоли географиясинн асосан ўрта даражадаги қишлоқлар, яъни ҳар бирида 1000- 3000 аҳоли бор манзилгоҳлар белгилаб беради. Бундай кишлоқлар сони 474 та ёки жами қишлоқларнинг 45,4 фозини ташкил қилиб, улар вилоят умумий кишлоқ аҳолисининг 53,3 фоизини ўзида мужассамлаштиради. Катта қишлоқларнинг демографик салоҳияти эса 21,7 фоизга тенг. Демак, ўрта ва катта қишлоқларда минтақа аҳолисининг деярли 4/5 яшайди. Шу билан бирга қайд этиш жоизки, 500 кишигача бўлган қишлоқлар сони ҳам кам эмас - 175 та, аммо уларда бор-йўги 4 фоиздан ортиқ аҳоли яшайди, холос. Маълумки, кишлоқ тараққиётига дойр Давлат дастурида кўрсатилган тадбирларни амалга оширишда, хусусан таълим, согликни сақлаш ва бошқа ижтимоий инфратузилмаларни ҳудудий ташкил этиш ва ривожлантиришда, энг аввало, аҳоли пунктларининг катга-кичиклиги мухим аҳамиятта эга. Шу нуқтаи назардан, бундай қишлокларда мазкур масалаларни ҳал қилиш анча қийин. 54-жадвал Бошка вилоятларда бўлганидек, Қашкадарё ахолией миллий таркибида ўзбеклар кескин ажралиб туради - 92,3 %. Иккинчи ўринда тожиклар - 4,3 %.

Қолган миллат вакилларидан туркман ва руслар кўпрок (2013-й.). 2014-йил 1- январнинг дастлабки маълумотларига кўра, Қашқадарёда меҳнатга лаёқатли аҳоли сони 1654 минг киши. Шундан 1131 минг киши иктисодий фаол хисобланади. Иктисодиёт тармоқларида банд аҳоли 1072 минг киши. 2013- йил якунлари бўйича бир йилда 89,4 мингянги иш ўринлари яратилган (асосан қишлок жойларда). Бироқ шунга қарамасдан, вилоятда, хусусан, унинг ахолией зич туманларида мехнат ресуреларидан тўларок фойдаланиш ва меҳнат бозори фаолиятини яхшилаш муаммоси мавжуд. Иқтисодиётда банд аҳолининг кагта кисми кишлоқ хўжалигига тўғри келади (35-40 %). Шу билан бирга, ижтимоий соҳаларда хам бу кўрсаткич анча юқори, саноат, транспорт ва алокада эса у пастрок. Умумий ҳолат вилоят урбанизация даражасининг иктисодий жихатларини ўзида акс этти^ади. Вилоят иктисодиётининг умумий таърифи. Қашкадарё внлоятининг иктисодиёти ривожланиб бораётган аграр-индустриал йуналишга эга. Якин келажакда унинг индустриал-аграр хусусиятини олишига тегишли имкониятлар мавжуд. Ҳозирги вактда вилоят юксак иктисодий салоҳиятига молик бўлган минтакалардан бири хисобланади. У республика миллий иктисодиётида ўзига хос "локомотив" вазифасини бажараетир. Бу ерда саноатнинг нефть-газ, тоғ-кон кимёси тармоклари тараккий этган, пахта, галла, чорвачилик маҳсулотларини етиштириш яхши ривожланган. Хусусан, нефть ва газ, пахта ва галла етиштирищда у мамлакатимизда биринчи, кимёвий махсулотлар (полиэтилен ва б.) хамда чорвачилик бўйича хам олдинги ўринларнинг бирини эгаллайди. 2013-йил якунларига кўра, минтақа ялпи ҳудудий маҳсулотининг 37,4 фоизини саноат ишлаб чиқариш таъминлаган (2009-йилда - 46,1 %). Қишлоқ хўжалигининг улуши 19,8 %, қурилишники - 6,5, транспорт ва алоқа ЯҲМ- нинт 7,5 %, савдо ва умумий овқатланиш 6,4 фоизини таъминлайди. Бошқа ҳудудларда бўлганидек, бу ерда ҳам иктисодий ислоҳотларга катта эъти-бор берилмоқда. Аммо вилоятда саноат корхоналарини хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқариш ўзига хос хусусиятга эга. Сабаби, саноат нинг

асосан ёқилғи-энергетикага ихтисослашганлиги, яъни стратегик аха-мият касб этиши туфайли нодавлат сектори бу соҳада нисбатан пастрок' Капитал қўйилмаларнинг энг катта кисми Муборак (25,4 %) ва Ғузор (10,9 %) туманларига тўғри келади. Қарши шахрининг инвестицион салоҳияти хам юкори - 22,7 %. Энг сўнгги йилларда Деҳқонобод туманида республикамизда ягона калий заводини куриш муносабати билан, бу ҳудудга йўналтирилган инвестиция маблағлари ҳам ортиб бормоқда (9,6 %). Шу билан бирга, Чироқчи, Касби, Қамаши, Китоб қишлоқ туманларида ушбу курсаткичлар анча паст (46-илова). Саноати. 2013-йил якунларига кўра, саноатининг ички тузилиши куйидагича: ёқилғи саноатининг улуши (маҳсулот қиймати бўйича) 70,5 фоиз, енгил саноат - 8,5, озиқ-овқат 6,0, ун-ёрма, омихта ем саноати - 2,8 фоиз. Таққослаш учун: 2000 йилда юкоридаги курсаткичлар, мое ҳолда, 56,4; 18,1; 9,2; ва 2,6 фоизни ташкил қилган. Демак, бундан хулоса қилиш мумкинки, сўнгги 13 йил давомида минтақа саноати таркибида оғир саноат тармоклари жадал ривожланиб борган. Бу ҳам бўлса, вилоят нктисодиётини индустрияллаштиришнинт натижаси саналади. Ялпи худудий маҳсулотининг ички таркиби ҳам унинг иктисодиётини тобора индустриал-аграр йуналишга ўтиб боришидан далолат беради. Жумладан, 2008 йилда ялпи ҳудудий маҳсулотнинг 33,0 фоизи саноат ишлаб чиқаришига тўғри келган бўлса, 2010-йил у 40,7 фоизга баробар бўлган (2013-йил - 37,4 %). Баъзи бошка минтақаларга Караганда бу ерда қишлок хўжалигининг улуши пастроқ - 19,5 %, ваҳоланки, бу кўрсаткич Сурхондарё, Сирдарё, Жиззах ва Самарканд вилоятларида бундан деярли икки марта зиёд. Айни вактда, бу ерда машинасозлик сует ривожланган; кимё ва электр энергетика саноатига эса катта эътибор қаратилмоқда. Шўртангаз мажмуаси, Деҳқонобод калий заводи, биринчи навбати ишга туширилган Толимаржон ИЭС фикримизни тасдиқлайди. Шунингдек, вилоят энергетика базасида Муборак иссиқлик энергетика маркази ҳам муҳим ўрин тутади.

2013-йилда саноат маҳсулоти 2012-йилга нисбатан, таққослама нархларда 4,1 фоизга кўпайган (республикада - 8,8 %). Вилоятда жами 425 та саноат корхоналари мавжуд бўлиб, йириклари 38 та. Бир йилда тахминан 1,0-1,5 млн. т нефть, 50-52 млрд. м 1 табиий газ, 1,3-1,5 млн. т атрофида газ конденсата (суюлтирилган газ), 400 минг тоннага яқин олтингугурт, 130 минг т полиэтилен, 2 млн. м" ип-газлама, 146-150 минг тонна пахта толаси, 30-31 минг тонна ўсимлик ёғи, 20-25 млн. шартли банка консерва, 205 минг т ун ва бошқа махсулотлар ишлаб чиқарилади Нисбий кўрсаткичларда хисоблаганда, Қашкадарёга Ўзбекистонда казиб олинадиган нефтнинг (газ конденсати билан бирга) 95 фоизи, табиий газнинг 92, олтингугуртнинг ва калий ўгитининг деярли 100 фоизи тўғри келади. Шу ўринда кайд этиш жоизки, аввалги йилларда мутлак кўрсаткичларнинг баъзилари анча юқори бўлган. Масалан, 2000-йилда нефть казиб олиш 3,6-4,0 млн. т, суюлтирилган газ 3,5 млн. т, ип-газлама 5,0 млн. кв метрдан зиёдроқ, консервалар 75 млн шартли банкани ташкил қилган; фақат пахта толаси ва ўсимлик ёгини ишлаб чикариш кейинги даврда кўпайган. Бундан хулоса килиш мумкинки, вилоятнинг ёқилги саноатидаги "силжишлар" республика умумий ёкилги-энергетика саноати ҳолатига жиддий таъсир кўрсатган. Шу билан бирга, ип-газлама хамда мева- консервалар ишлаб чикариш ҳажмининг кискаришини хдм ижобий бахолаб бўлмайди. Пахта хосилининг, жумладан, пахта толасини ишлаб чикаришни ортиб боришига қарамасдан уни кайта ишлаш хажми, ип-газлама махсулотларини тайёрлаш анча катта микдорда кисқарган. Албатта, бу ерда хам вазият кониқарли эмас. Саноатнинг худудий ташкил этилишида Қарши, Шахрисабз тугунлари катта ахамиятга эга; Муборак (ИЭМ, газ-кимё мажмуаси), Косон (ёғ- экстракт, пахта тозалаш, гишт заводи), Шўртан (нефть-газ-кимё), Толимаржон (ИЭС), Кўкдумалоқ (нефть), Чирокчи (консерва заводи), Деҳқонобод (калий заводи) ва бошқа саноат масканларининг аҳамияти хам ошиб бормоқда. Карши, Қамаши ва Шахрисабзда тўкимачилик корхоналари

("Оксарой - тўқимачи" ҚК, ипакчилик), аксарият туман марказларида пахта тозадаш заводлари мавжуд. Вилоятда газ конденсатини Муборак нефть-газ конлари, Муборак газни кайта ишлаш заводи, "Шўртан нефть-газ" шўъба корхонаси, Шўртангаз кимё мажмуаси ҳамда "Ҳисор нефть-газ" қўшма корхоналари ишлаб чиқаради. Уларнинг орасида газ конденсати бўйича Муборак нефть- газ конлари бошкармаси ва Шўртан нефть-газ, нефть ва табиий газ казиб олишда Муборак нефть-газ конлари етакчилик килади 1 . Суюлтирилган газнинг ярмига якинини Шўртангаз кимё мажмуаси етказиб беради, иккинчи ўринда Шўртан нефть-газ шўъба корхонаси туради. Олтингугуртнинг деярли 100 фоизга якинини Муборак газни қайта ишлаш заводи таъминлайди. Жами саноат махсулотининг 9,3 фоизи вилоят маркази - Қарши шаҳрига тўғри келади. Муборак туманида саноатни мужассамлашув кўрсаткичи бундан хам юкори - 45,2 фоиз. Шунингдек, Ғузор туманида хам саноат ишлаб чикариши юкори даражада - 23,3 %. Бу икки қишлоқ тумани вилоят маркази

билан биргаликда жами саноат махсулоти хажмининг 78 фоизини беради (46- илова). Қолган худудларда саноат сует ривожланган. Бу борада бироз Шаҳрисабз ва Косой туманлари ажралиб туради. Дехконободда эса ушбу макроиктисодиёт тармоғи якин йилларда ривожланиб боради. Қашқадарё вилояти демографик вазияти, ахолисининг тез кўпайиб бориши халк истеъмол моллари ишлаб чиқариш кўламини оширишии такозо этади. 2013-йилда, ахоли жон бошига ҳисоблаганда, истеъмол молларини ишлаб чиқариш олдинги йилга нисбатан 108,8 фоизга кўпайган. Агар ахоли сонининг бу даврдаги 2,1 фоизга ортганини хисобга олсак, истеъмол молларини ишлаб чиқариш устувор даражада кўпайиб боришининг гувохи бўламиз. Кўрилаётган йилда мебель, хўжалик совуни, гўшт ва гўшт махсулотлари, сут ва сут маҳсулотлари, минерал сув ишлаб чикариш хажми анча ошган. Хусусан, трикотаж махсулотлари тез кўпайган. Бирок, ўсимлик ёғи 2008-йилдаги 35,1 минг тоннадан 2013-йилда 30,5 минг тоннагача камайган. ХИМ ишлаб чикариш бўйича Қарши шахри, Шахрисабз ва Косой туманлари олдинда. Айни шу худудларда енгил ва озик-овкат саноат тармоқлари яхшироқ ривожланган. Уларнинг хиссасига вилоятда олинган ХИМ 77,8 % тўғри келади (жумладан, Қарши шаҳрига - 43,3 %). Бу соха, айни пайтда Дехконобод, Нишон, Касби туманларида жуда паст. Қишлок хўжалиги. Вилоятда аграр соха хам яхши ривожланган. 2009- йилда барча тоифадаги хўжаликларда яратилган қишлок хўжалиги махсулоти олдинги йилга нисбатан 6,8 фоизга ортган (2010-йилда - 7,1 фоизга). Жами махсулот хажмида деҳқончилик 52,8 фоизни ташкил килади. Умумий хджмда минтақа Ўзбекистон кишлоқ хўжалик махсулотининг 8,5 фоизини беради. Қашқадарё вилоятининг умумий ер майдони 2857 минг га, қишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерлар, жами майдонга нисбатан, 76,8 %. Суғориладиган ерлар 461 минг га ёки қишлок хўжалигида фойдаланиладиган жами ерларнинг 21,0 фоизи демакдир. Бундай ерлар улуши Касби туманида энг юқори - 90,8 %; иккинчи ўринда Қарши тумани туради - 66,4 %. Муборак,

Шахрисабз, Яккабоғ, Чирокчи ва, айникса, Дехконобод туманида у жуда паст (атиги 1,0 фоизга яқин). Жами экин майдонининг 2/3 кисмига яқини фермер хўжаликларида. Кишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерлар таркибида экин майдонлари 31,1 фоизни ташкил қилади. Бу хусусда Касби (87,0 %), Чирокчи (51,2 %), Қарши (67,0 %) туманлари олдинда, Муборак (13,1 %), Дехконобод (15,9 %) ва Миришкор (20,0 %) охирги ўринларда туради. Дехконобод тумани қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 82,6 фоизи яйлов ва пичанзор билан банд. Муборак, Миришкор, Ғузор туманларида ҳам бундай ерлар кўп (47-илова). 2013-йил якунлари бўйича вилоятда жами экилган майдонлар 479 минг га бўлган. Шундан донли экинлар 236 минг га бўлиб, ялпи қосил 913 минг тоннани ташкил этган. Шу йилда 218 минг гектарга буғдой экилган, ялпи ҳосил - 932 минг тонна, ҳосилдорлик - 45,9 ц/га (2009-йилда 982 минг т., хосилдорлик - 44,7 ц/га)ни ташкил этган. Ҳосилнинг 87,8 фоизи фермер хўжаликларида етиштирилади. Буғдой барча туманларда, шунингдек, Чирокчи, Қамаши ва Яккабоғ туманларида лалмикор ерларга хам экилади. 17-расм. Қашқадарё вилояти саноат ишлаб чиқариши ва қишлок хўжалик экинларининг таркиби (2013 й., фоизда) кышлок хўжалнгш Қишлок хўжалигининг иккинчи етакчи экини - пахта 163 минг гектарни эгаллайди (2008-йилда 173 минг га, 2000 йилда 150 минг га). 2013-йилда 424 минг тонна пахта етиштирилган, ҳосилдорлик - 26,0 ц/га бўлган. Ғалла ва пахта етиштириш бўйича Қашқадарё республикамизда биринчи ўринда туради. Картошка 7,0 минг гектар ерга экилган, ялпи ҳосил 126 минг т; сабзавот майдони 15,0 минг га, хосил 398 минг т; полиз экинлари 6,5 минг га ва ялпи ҳосил 111 минг тоннага тенг бўлган 1 Ем-ҳашак экинлари 42,8 минг гектарни эгаллайди, унинг ярмидан кўпроғи беда билан банд. Мевазорлар майдони - 12,4 минг га, ялпи ҳосил - 89 минг т. Богдорчилик тоғ ва тоғолди худудларда жойлашган (Шаҳрисабз, Яккабоғ, Китоб, Қамаши ва б.) туманларда ривожланган. Бу ерларда узум етиштириш ҳам йўлга қўйилган, унинг умумий майдони 7,1 минг га, ялпи ҳосил 69 минг т бўлган. Китоб тумани

ўзининг анорлари (Варганза ва б.), Касби тумани бодомзорлари билан (Майманоқ) машҳур. Вилоятда 1268 минг бош қорамол, 3958 минг бош қўй ва эчкилар бор (бу борадэ хам Қашқадарё анча олдинда). Минтака агросаноат мажмуида 219 минг т тирик вазнда гўшт, 829 минг т сут, 280 млн. дона тухум, 6,4 минг т жун (республиканинг 1/5 кисми), 2,9 минг т пилла, ва катта микдорда коракўл териси олинади (2013 и.). Таккослаш учун баъзи маълумотлар (2000 йилда): умумий экин майдони 461 минг га ёки республикага нисбатан 12,2 %, ғалла майдони 202 минг га (республикада биринчи ўринда), пахта майдони 150 минг га, ем-хашак майдони 55 мингта, йирик шохли корамоллар сони 580 минг бош, қўй ва эчкилар 1,9 млн. бош. Коракўл териси ПО минг дона, пилла 1,8-1,9 млн. т тайёрланган. Бундан 13 йил мукаддам жами экин майдонининг 45 % ғалла, 32 % пахта, 12 % ем-хашак, икки фоизи сабзавотчилик билан банд бўлган. Қишлок хўжалиги географиясида Косон (9,1 %), Чироқчи (10,7 %) туманлари етакчи, Дехконобод ва Муборак туманлари оркада. Аҳоли жон бошига хисоблаганда, юкори кўрсаткичлар Нишон, Касби туманларида, энг пастлари эса Шахрисабз ва Дехконобод туманларида қайд этилган. Қашқадарёда жами 8025 та фермер хўжаликлари мавжуд, уларга 744 минг га ер бириктирилган, 105 минг киши ишлайди. Ялпи кишлок хўжалик махсулотлари таркибида фермер хўжаликларининг хиссаси ўртача 38,0 % (республикамиз микёсида анча юқори). Бу кўрсаткич Дехқонободда жуда паст (3,1 %), Нишон, Миришкор туманларида эса у энг баланд (55-58 %). Ҳудудий фарклар асосан аграр соханинг ихтисослашувига боғлиқ. Одатда, дехкончилик, хусусан, пахтачиликда фермер хўжаликлари етакчилик қилишади. Ер майдонлари ва уларда ишлайдиган ходимлар сони ҳам бир хил эмас. Масалан, Муборак туманида 1 та фермер хўжалигига 171,5 га ер ва 13,5 кншидан ишчи, ходимлар тўғри келади (вилоятда ўртача 92,8 га ва 13,1 киши). Китоб туманида бу кўрсаткичлар, мое равишда, 43,9 ва 12,8.

Миришкор туманида - 118,1 ва 13,2. Интенсив суғорма дехкончилик ривожланган худудларда фермер хўжаликларининг ер майдони кам, ишловчилар сони эса кўпроқ бўлади. Жумладан, Касби туманида хар бир фермер хўжалигига 6,3 гектар ер бириктирилган бўлиб, уларда ўртача 13,9 киши ишлайди, вахоланки, Дехқонободда бу кўрсаткичлар 111,2 га ва 3,8 кишини ташкил килади. Шу ўринда эътиборга олиш зарурки, мамлакатимизда олиб борилаётган фермер хўжаликларини оптималлаштириш сиёсатини амалга ошириш натижасида уларнинг сони кескин қисқарди, бириктирилган ер майдонлари эса кескин кўпайди. Ҳудудий ихтисослашув жихатидан каралганда, Юкори зонада ёки Шахрисабз гурух туманларида пахтачилик, боғдорчилик ва ғаллачилик, Қуйи зонада, яъни Карши даштида пахтачилик ривожланган. Чорвачилик, хусусан, кўй ва эчкиларни бокиш чўл ва тоғолли худудларда кўпроқ таркалган. Вилоят маркази хамда Шахрисабз атрофида шаҳар атрофи кишлок хўжалиги, сабзавот ва картошка, кўкатлар етиштириш билан шугулланишади. Ижтимоий сохаларнинг устувор ривожланиши ўзига хос демографик вазиятга эга бўлган Кашқадарё вилояти учун ҳам долзарбдир. Бу сохада, энг аввало таълим, соғликни саклаш, савдо ва турли хил хизматлар асосий ахамият касб этади. 2013-йилда чакана савдо айланмаси олдинги йилга нисбатан 115,6 фоизга кўпайган, бу ракам эса ахоли сони купайишига Караганда қарийб 7 марта юкори лир. Ахоли жон бошига тўғри келадиган чакана савдо айланмаси, Карши шаҳрини хисобга олмаганда, Китоб туманида энг юқори, энг пасти эса Касби туманида кузатилади. Салоҳият нукгаи назаридан эса Шахрисабз, Китоб ва Қарши кишлок туманлари ажралиб туради. Жами вилоят чакана савдо айланмасининг 41,6 фоизи биргина Карши шаҳри зиммасига тушади (46- илова). Бу унинг йирик район хреил қилувчи ёки районга хизмат килувчи вазифасини кўрсатиб турибди. 55-жадвалда ХИМ ва хизматлар бўйича индикаторлар келтирилган.

$Вилоят ахолисининг тоза ичимлик суви билан таъминланиши ўртача 85,0 %, табиий газ билан эса - 67,2 %. Ажабланарлиси шундаки, энг катта табиий газ ишлаб чиқариш салохиятига эга бўлган бундай минтакада мазкур кўрсаткич унча юкори эмас Ичимлик суви билан таъминланиш даражаси Шахрисабз, Муборак ва Китоб туманларида у анча юқори (90-95 %). Дехконобод туманида эса у анча заифрок (51,8 %). Табиий газ билан таъминланиш қуйидагича: Муборак туманида 89,5 %, Нишонда 79,0 % бўлган тарзда, Ғузорда - 41,7 %, Дехконободда - 44,2 %. Шунингдек, Яккабоғ ва Қамаши туманлари \ам вазиятда унча яхши эмас. Уй-жой таъминоти вилоят бўйича ўртача хар бир кишига 13,2 кв. м тўғри келгани ҳолда, бу кўрсаткич Китоб ва Муборак туманларида юқори (19-20 кв.м.). Косой туманида эса, у паст (8,0 м 2 ). Ҳар 10 минг кишига нисбатан касалхона ўринлари, Қарши шахрини ҳисобга олмаганда, Қарши туманидаги 10,9 дан Китоб туманидаги 54,6 тагача фаркланади (01.01.2014 й.). Ғузор, Қамаши, Чироқчи туманларида хам бу кўрсаткич паст. Қарши туманидаги холатни унинг географик ўрни билан изохдаш мумкин. Тиббиёт соҳасида, хар 10 минг кишига тўғри келадиган бемор ўринлар сони 38,3 та. Врачлар хар 10 минг кишига 18,3, ўрта медицина ходимлари 100,7 киши (бу ракамларни бошқа вилоятлар билан солиштириш мумкин). Қишлоқ врачлик пунктлари 264 та, ўртача тўртта кишлоқ аҳоли пунктига битта ҚВП тўғри келади. Юқоридаги келтирилган статистик ракамлар баъзи ижтимоий сохаларнинг қишлоқ туманлари миқёсидаги реал ҳолатини акс эттиради. Ўз навбатида, бу кўрсаткичлар вилоят ижтимоий-иқтисодий ривожланиш муаммоларининг худудий жихатларини яққол намоё'н қилади. Қашкадарё вилоятида ўрта таълим мактаблари 1118 та, касб-хунар коллежлари 136 та, 7 та академик лицей ва иккита олий ўқув юрти бор. Қарши Давлат университетида турли йўналишлар бўйича бакалавр ва магистрлар тайёрланади. Минтакада катта рекреация ва туристик$

ресурсларнинг мавжудлиги ушбу сохалар ривожланишининг мухим омили бўлиб хизмат қилади. 2750 йиллик тарихга эга бўлган Шахрисабз, 2700 йилга тўлган Қарши шахрининг халқаро ва махаллий туризмни ривожлантиришда ахамияти катта. Китоб кенглик станцияси, Ҳазрати Башир, Султон Мирқайдар, Исоқ-ота, Лангар-ота каби зиёратгох ва қадамжолар хам илмий ва диний туризмни ривожлантиришга асос бўлиб хизмат килади. Вилоятнинг бу ва бошқа жойларида туристик индустрия ва туристик инфратузилмани замонавий шакллаитиришга эътибор қара'тилмоқда. Транспорт ва ташки иктисодий алоқалари. Вилоятда транспорт тизимининг турли хиллари мавжуд. Аммо юк ташишда автомобиль транспорта олдинги ўринда туради. 2013-йилда умумий 41,4 млн. тонна ташилган юкнинг барчаси автомобиль транспортига тўғри келади. Шу йилда жами 457,3 млн. йўловчи ташилган, унинг хам деярли барчаси автомобиль транспортида амалга оширилган. Қашқадарё нефть ва газ конларидан мамлакатимизнинг турли районларига хамда қўшни давлатларга қувур транспорти тарқалган; Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи, кўпгина йирик иссиклик электр станцияларига айни шу ердан ёқилғи етказиб берилади. Шунингдек, яқинда қурилган Тошғузор - Бойсун - Қумқўрғон темир йўлининг ахамияти хам катта. Қарши шахрида йирик аэропорт бор, у вилоят ахолисининг ташки алоқаларига хизмат килади. Ташки савдо айланмаси 2013-йилда 734,0 млн АҚШ долларини ташкил этиб, шундан экспорт 308,4 млн ва импорт 425,6 млн долларга тенг бўлган. Экспорт таркибида ёқилги (асосан табиий газ) ва пахта толаси устунлик қилади. Бундай экспорт таркиби республикамизнинг кўпгина бошқа вилоятларида кузатилмайди. Бу ердан кимёвий махсулотлар, жумладан, полиэтилен хам экспорт қилинади. Импорт таркибида машина ва ускуналар (90,0 %) етакчилик килади. Ташки иқтисодий алокаларнинг асосий кисми "Узок хориж" мамлакатларига тўфи келади. Вилоятда фаолият кўрсатаётган кўшма корхоналар сони 51 та бўлиб (шу жумладан Қарши шахрида 22 та),

$улар 2013-йилда 63,5 млн АҚШ доллари миқдоридаги маҳсулотларни экспорт қилган. Бирок, 2010-йилда вилоятнинг ташки иктисодий алокаларида кескин ўзгаришлар юз берди: ташқи савдо айланмаси 2009-йилга нисбатан атиги 17,6 фоизни, экспорт - 16,3 % ва импорт 24,0 фоизни ташкил қилди. Ушбу "аномал" вазият, энг аввало, ёкилғи саноати туфайли содир бўлди. Масалан, пахта толасининг экспорти 134,8 фоизга ўсган холда, энергия узатувчилар 2009-йилда бор-йўғи 1,2 фоизга тенг бўлди. Айни вактда, энергияни импорт қилиш 43,3 мартага ошди. Ўйлаймизки, бундай кутилмаган холат республиками-; миллий иқтисодиётида мухим ўрин тутган Қашкадарё вилояти учун муваккат, ўткинчидир. Вилоят икгисодиетининг худудий таркиби ва асосий муаммолар. Қашкадарё вилоятида, энг аввало, иккита шаклланган асосий ички иқтисодий район ажратилади. Қуйи минтақа ёки Қарши минтакаси пахта ва ғалла, чорвачиликка, нефть-газ, тоғ-кон ҳамда электр энергетикага ихтисослашган. Унинг таркибига Қарши шахри, Карши, Нишон, Муборак, Косой, Ғузор, Касби ва Миришкор туманлари киради. Юқори ёки Шахрисабз минтақасида кўпроқ агросаноат мажмуаси ривожланган. У Шахрисабз, Яккабоғ ва Китоб туманларини бирлаштиради. Кашкадарё географи М.Янгибоев бу районлардан ташқари яна Шимолий (Чироқчи тумани) ва Жанубий (Дехконобод ва Қамаши туманлари) районларни хам ажратган 1 . Албатта, бу янги районларда худудий ишлаб чикариш мажмуаси энди шаклланиб бормокда. Балким, Дехконобод, Ғузор, Қамаши ва Чирокчи туманларини оралик ёки Ўрта Қашкадарё иктисодий район сифатида ажратиш \ақиқатга яқин бўлар. Вилоят ижтнмоий-иктисодий ривожланишидаги ички тафовутлар қишлок туманлари миқёсида янада аникрок кўзга ташланади (46-илова). Жадвалдан кўриниб турибдики, асосий ишлаб чикариш соҳалари, яъни саноат ва қишлоқ хўжалиги бўйича Муборак ва Ғузор туманлари ажралиб туради. Ижтимоий сохдлар Китоб, Муборак ҳамда Нишон$

туманларида нисбатан яхшироқ. Ҳозирча энг сует ривожланган қишлоқ туманлари -Деҳкрнобод ва Чироқчи. Яқин келажакда ишлаб чиқаришни тўгри худудий ташкил этилишини такомиллаштириш, мехнат ресурелари, рекреация қамда туристик имкониятлардан фойдаланиш, тўқимачилик ва қурилиш саноати базасини мустахкамлаш, транспорт ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш каби масалалар долзарб хисобланади. Қишлоқ саноати ва ижтимоий холатини яхшилаш, ахолини тоза ичимлик суви ва табиий газ билан тўла таъминлаш, геоэкологик вазиятни соғломлатириш хам минтақавий муаммолар сирасига киради. Толимаржон ИЭС ва Тошғузор-Бойсун-Кумқўрғон темир йўлининг курилиши минтақанинг ижтимоий-иктисодий ривожланишини жадаллаштирувчи муҳим омил бўлди. Улар вилоят иқтисодий географиясига катта ўзгаришлар киритади. Шу билан бирга, келажакда янги ички темир ва автомобиль йўлларини қуриш бундай катта худудга эга бўлган минтақа учун зарурдир. Жумладан, Яккабоғ ва Айритом бекатларини бирлаштирувчи темир йўл курилса, вилоятнинг иккинчи шаҳри - Шахрисабз республика марказий районлари билан киекдроқ масофада боғланиш имкониятига эга бўлади ва транспорт харажати камаяди, Қарши станциясининг "юки" бироз енгиллашади. Қолаверса, бу йўл вилоятнинг ички худудларини ривожланишига янги туртки беради, натижада, Кашқадарёнинг асосий иқтисодий ўзаги (қовургаси) Қарши-Ғузор-Қамаши-Яккабоғ (Шахрисабз)- Чирокчи-Айритом халкдеи ёки тўртбурчаги вужудга келади. Айни вақтда, Ғузорнинг транспорт тугуни сифатидаги ахамияти кучаяди, Деҳқонобод туманининг ижтимоий-иктисодий ривожланитни кучаяди ва у Қашқадарёни Сурхондарё вилояти билан боғлашга хизмат килади, шу асосда ягона Жанубий иқтисодий район шаклланиб боради. Шахрисабз тугунининг рвожланиши, довоннинг икки томонида жойлашган Ургут ва Китоб туманлари иктисодий салохиятини юксалтириш эса Қарши - Бухоро - Самарканд учбурчагини, республикамиз жануби-ғарбий қутбини янада мустахкамлайди.

Демак, истиқболда Ғузор, Яккабоғ, Айритом, Карашина, Чин, Китоб каби ўсиш нуқта ва марказлари вужудга келади, Карши ва унинг агломерацияси такомиллашади, аҳоли ва хўжаликни ҳудудий ташкил этишнинг худди шундай шакли Шахрисабз негизида хам пайдо бўлади. ҚУЙИ АМУДАРЁ ИҚТИСОДИЙ РАЙОНИ Мазкур район худуди бўйича Узбекистонда энг катта бўлиб, у ўз таркибига Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилоятини олади. Майдони 172,6 минг км. кв. - бу мамлакатимиз умумий майдонининг 38,5 фоизи демакдир. У республика ахолисиникг энг чекка шимол, шимоли- ғарбида, марказий шаҳарлардан анча узоқда, глобал туе олган экологик муаммо - Орол денгизининг қуриб бориши таъсири кучли минтақада жойлашган. Айни ана шундай ўзига хос геофафик (иктисодий, геосиёсий ва экологик географик) ўрин унинг ижтимоий ва иктисодий ривожланиш хусусиятларини белгилаб беради. Район хосил қилувчи географик омил унинг Амударё куйи қисмида жойлашганлигидир. Бу район икки, маълум маънода, бир-бирига ўхшамаган маъмурий бирликдан ташкил топган, яъни у мамлакатимиз таркибига кирувчи суверен республика хамда Хоразм вилоятидан иборат. Бири озми-кўпми табиий ресуреларга-казилма бойликларга эга бўлса, иккинчисида фақат мехнат ресурелари мўл. Шу боис, мазкур худудда ўзаро иқтисодий интеграциялашув имкониятлари ва зарурати мавжуд. Қуйи Амударё районининг сиёсий географик ўрни - унинг Туркменистан давлати хамда Қозогистон Республикаси билан чегарадошлиги билан белгиланади. Бинобарин, бу ерда истиқболда халқаро миқёсда иктисодий хамкорликни амалга ошириш мумкин. Шундай қилиб, районнинг иқтисодий ва ижтимоий жихатдан ривожланиш бўйича унинг кучли томони, энг аввало, бу худудда табиий хамда мехнат ресуреларининг борлигидир. Бирок, бу ижобий томонга нисбатан район ривожланишини анча чеклаб

қўйувчи заиф (кучеиз) хусусиятлар хам бор. Бу хам бўлса, унинг географик ўрни, яъни узоқлиги ва муаммоли Орол бўйи минтақасида жойлашганлиги хисобланади. Шу билан бирга, районнинг, хусусан Қорақалпогистон ички худудларининг, экологик жихатдан ноқулайлиги ва транспорт инфратузилмасн билан яхши таъминланмаганлиги хам унинг заиф томонлари хисобланади. Мамлакатимиз худудий мехнат тақсимотида Қуйи Амударё райони аграр-индустриал минтақа сифатида ажралиб туради. Унинг хиссасига Ўзбекистоннинг 5,6 % ЯИМ, 3,3 % саноат ва 9,0 % қишлоқ хўжалиги махсулоти тўгри келади. Вахонланки, бу ерда, 2014-йил маълумотларига биноан, 3419,2 минг ёки республикамиз жами ахолисининг 11,2 фоизи яшайди. (Таққосланг: майдони бўйича 38,5, демографик салохияти эса бундан 3 марта оз). Районда пахта ва шоли етиштириш, гўшт-жун чорвачилиги ва саноатнинг айрим тармоқлари (озик-овқат, енгил, кимё) нисбатан яхшироқ ривожланган. Майдони табиий ва экологик шароити, демографик вазияти турлича бўлган бундай катта иктисодий районнинг хақикий географик хусусиятлари унинг ички таркиби тахлил қилинганда янада очиқроқ намоён бўлади.

Адабиётлар: 1. Каримов И . Узбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка тахдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . - Т .: « Узбекистон », 1997. 2. Каримов И . Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиети ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир . - Т .: « Узбекистон », 2010. 3. Каримов И. Узбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. 4. Асанов Г., Набихонов М., Сафаров И. Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: «Уқитувчи», 1994. 5. Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. - Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2009. 6. Ахмедов Э., Сайдаминова 3. Узбекистон Республикаси. Қискдча маълумотнома. -Т.: «Узбекистон», 2006. 7. Воронин В.В., Шарыгин М.Д. Экономическая, социальная и политическая география. Учебное пособие. - Самара, 2006. 8. Глобальная социально-экономическая география. Под.ред. Н.А.Слука. - Москва-Смоленск, 2011. 9. Гранберг А.Г Основы региональной экономики. - М., 2000. 10. Доманьский Р. Экономическая география: региональный аспект. Пер. с пол. - М.: «Новый хронограф», 2010. 11. Мироненко Н. С. Введение в географию мирового хозяйства. Международное разделение труда. - М.: «Аспект Пресс», 2006.

O'xshashlar

Хоразм вилояти

Самарканд вилояти

Навоий вилояти

Бухоро вилояти

Сурхондарё вилояти