Бухоро вилояти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

149 KB

Ko'chirib olish

Бухоро вилояти Режа: 1. Хўжалиги, ихтисослашуви ва ҳудудий таркиби 2. Транспорт ва ташки иқтисодий алоқалари 3. Вилоят ижтимоий-иктисодий холати

Республикамизнинг майдони катта бўлган худудларидан бири Бухоро вилояти бўлиб, у 1938-йил 15-январда ташкил топган. Майдони - 40,3 минг кв. км, Узбекистан худудининг 9,0 фоизига тенг ва бу борада Қорақалпоғистон Республикаси ҳамда Навоий вилоятидан сўнг 3-ўринда туради. Одатда, майдони катта вилоятлар табиий шароити хўжалик нуктаи назаридан ноқулай тоғ ёки чўллардан иборат бўлади. Бухоро вилояти ҳам типик чўл минтакасидир. Ахолией - 1756,5 минг киши ёки республика ахолисининг 5,8 фоизи шу худудда яшайди (2014 й.). Маъмурий жихатдан у вилоятга бўйсунувчи 2 та шахар, 11 та кишлоқ туманларини ўз таркибига олади. Шахар поёлкалари 69 та, КФЙ 121 та, кишлок ахоли пунктлари 1469 та. Кишлоқ туманларининг энг дастлабкилари Бухоро, Вобкент, Ғиждувон, Когон, Қоракўл, Ромитан ва Шофиркон 29.09.1926 йилда ташкил этилган. Демак, 11 та маъмурий бирликдан 7 таси 1926 йилга, яъни республикамизнинг энг биринчи маъмурий қурилмасига тўғри келади ва бундай холат кўпгина бошқа вилоятларда кайд этилмайди (32-илова). Вилоятнинг энг катта тумани Пешку 8,72 минг км", энг кичиги - Вобкентда 0,29 минг км" майдон бор, улар орасидаги тафовут 30 баробар. Бу анча катта ракам хясобланади. Қоракўл туманининг хам худуди катта, у Пешку билан биргаликда минтақа майдонининг 43,5 фоизини ташкил килади. Бундай географик вазият кўпрок чўлларга хос бўлади. Бухоро вилоятининг маъмурий картасига назар ташласак, унда кишлок туманларининг хақиқий чўлга хос чегаралари ва ташки қиёфаси (конфигурацияси) яққол кўринади. Бунда, энг аввало, йирик туманлар. Қоракўл, Жондор, Ромитан ва Пешкунинг "етиқ" холда шимоли - ғарбдан жануби - шарк йўналишида чўзилиб ёттани қайд этилади. Ромитан тумани эса уларнинг орасида "лахтаксимон" парча - парча кўринишда, туман марказига нисбатан эксклав холатда жойлашган. Бундай географик маняара бошка вилоятларда кам учрайди ва уни карталарда акс эттириш хам унча кўринарли бўлмайди ёки "картабоп" эмас.

Кўпинча, маъмурий бирликларнинг ихчам (компакт) бўлмаганлиги уларнинг ичида ишлаб чикариш ва ахолини худудий ташкил этиш, унга хизмат кўрсатиш ва бошқарувда бироз кийинчиликлар туғдиради. Бу нуктаи назардан, Вобкент ва Когон туманлари анча кулайликларга эга. Аммо, Когон тумани бевосита вилоят марказига туташ бўлиб, уни Бухоро тумани "такасимон" ўраб туради. Бундай маъмурий - географик вазият хам камдан- кам учрайди. Бухоро вилояти республикамиз меҳнат такеимотида ёкилғи, енгил ва озиқ-овкат саноат тармокдари, қишлоқ хўжалигида пахта, жун, коракўл териси етиштиришга ихтисослашган. Унинг туристок имкониятлари ва салохияти хам катта. Географик ўрни ва табиий ресурелари. Бухоро вилояти Узбекистан Республикасининг гарбий қисмида жойлашган, унинг кўшни Туркманистон давлати билан чегараси қисман Амударё бўйлаб ўтади. Вилоят шимолда, қисқа масофада Хоразм вилояти ва Қорақалпоғистон Республикаси билан, шимол ва шимоли - шаркда кенг миқёсда Навоий ва жанубда Қашкадарё вилоятлари билан чегарадош. Унинг "қўшничилик" кўрсаткичи 1:5, яъни вилоят 5 та маъмурий бирликлар, шу жумладан, хорижий давлатлар билан чегарадош. Бу нисбат қанча катта бўлса, худуд транечегаравий, ундан халқаро ва магистраль йўлларнинг ўтганлигини, баъзан эса унинг марказийлигини билдиради. Республикамиз хам ана шундай сиёсий географик ўринга эга, у 5 та хорижий мамлакатлар билан чегарадош. Бинобарин, мам ла кати мизни Марказий Осиё минтақасининг марказида жойлашганлиги эътироф этилади. Унинг таркибида бундай кўшничилик нисбати Қашқадарё вилоятида хам учрайди. Ер усти тузилишининг тахминан ярмидан кўпроғи текислик -Қизилқум чўлларидан иборат. Баландлик ва тоғликлар асосан вилоятнинг шимоли - шарқи ва шарқида жойлашган. Энг баланд нуқтаси денгиз сатҳидан 800 метрга яқин бўлиб, у Қўлжуқ тоғининг вилоят ҳудудидаги кисмига тўғри келади (Шофиркон ва Пешку туманларининг чеккасида). Вилоятнинг ер

майдони катта, бироқ сув ресуреларининг етишмаслиги сабабли ушбу омилнинг минтака иктисодиётини ривожланишидаги роли бироз чекланган. Яқин ўтмишда бу ерда собиқ Иттифоқда донғи кетган Газли табиий газ кони ишга туширилган эди. Ҳозирги вақтда хам Бухоро вилоятида мазкур ёкилғи турининг захиралари бор (Жарқоқ, Учқир, Қандим, Қувачи, Хаузак, Денгизкўл ва бошқа конлар). Газли, Ўртабулоқ ва Жаркок конларидан қисман нефть қазиб олинади. Ёқилғи ресуреларидан ташқари вилоят ҳудудида қурилиш материаллари хом ашёси мўл. Жумладан, Когон ва Қоровулбозор атрофида оҳактош ва гипс, Тасқозғонда графит, Тозбулокда мармар, Жонкелдида гранит ва минерал бўёқ конлари мавжуд. Шунингдек, жанубда ғишт ва кулолчилик учун тегишли хом ашё (Бухоро, Вобкент ва б.), Гиждувон туманининг чекка шимоли-шарқида рангдор металлар кони (Зафаробод) жойлашган, Янгиқўзғонда олтин захиралари бор. Умуман эса, вилоятда аникданган қазилма бойликлар кўпроқ ёқилғи ва қурилиш саноатини ривожлантиришда ахамиятлидир. Қишлок туманлари миқёсида вилоятнинг минерал ресурс географияси қуйидагича: Пешку туманида безак тошлари, минерал бўёқлар; Вобкентда- безак тошлари, ғишт хом ашёси; Олотда - ғишт; Бухоро туманида - гипс, ғишт ва бошқа қурилиш материаллари; Ғиждувонда - қум, шағал, рангли металлар; Когонда - гипс, қум, шағал; Қоракўлда - оҳак, силикат хом ашёси ва ҳ.к. захиралар мавжуд. Демак, бу табиий қазилмаларнинг кўпчилиги қурилиш ва бинокорлик материаллари саноати учун қулай имкониятлар яратади. Айникса, Когон туманида жойлашган Мамаджурғотин гипс конларининг саноат аҳамияти катта. Иклими - континентал ва чўл минтакаснга хос. Январь ойининг ўртача харорати - минус 2 даража, июль ойида иссикдик, баъзан, 40 даражадан хам ошиб кетади. Ёгин-сочин миқдори жуда кам; Газлидан шимолрокда у 100 мм га хам етмайди. Вилоятда йилига тахминан 150 - 200 мм атрофида ёгин- сочин ёғади. Кўриниб турибдики, Бухоро вилоятининг иқлими асосан яйлов чорвачилигига кулайроқ, суғорма дехкончилик учун эса бу ерда шароит унча

яхши эмас. Зарафшон дарёеи внлоят худудининг шаркий чеккасига етиб келади, холос, суғориш учун эса сув кўпрок Амударёдан олинади. Айни шу мақсадда Аму-Қоракўл, Аму-Бухоро, Ёмонжар каналлари курилган. Қўшни Навоий вилоятида жойлашган Қуйи-мозор сув омборларидан шу номли канал бошланади ва у Бухоро, Когон, Жондор туманларининг бир кисмини суғоради. Булардан ташқари, Зарафшон, Хайробод, Шофиркон каби каналлар, Шўркул сум омбори хам мавжуд. Вилоятда жуда кўп коллекторлар (зовурлар) ҳамда окова кўллар (кора кўллар) жойлашган. Уларга мисол қилиб Шимолий, Огитма, Парсонкўл зовурлари, Денгизкўл, Шўркўл, Оёкогитма, Шўрхок, Қоракир кўлларини келтириш мумкин. 1993-йилда курилган Дамхўжа - Бухоро сув қувури вилоят марказини ичимлик суви билан таъминлашда катта аҳамиятга эга бўлди. Бирок, шунга карамасдан, бу ерда сув муаммоси кескин. Юзага келган холат нафакат қишлок хўжалигига, балки ахолининг саломатлигига хам катта таъсир кўрсатади. Умуман олганда, юқорида таъкидланганидек, Бухоро вилояти типик чўл минтақасидир. Катта кумликлардан бири - Қизилқум бу худудни хам қамраб олган. Таникли бухоролик чўлшунос олим И.Қ.Назаров чўлларни, хўжаликда фоидаланиш нуктаи назаридан, икки қисмга, яъыи чўл-яйловлар ва чўл- воҳаларга ажратади. Чўл-воҳалар Бухоро вилоятининг жануброк қисмида Бухоро, Қоракўл вохаларида жойлашган. Минтаканинг айни шу қисмидан асосий транспорт инфратузилмалари ўтган ва ахолининг кўпчилиги мужассамлашган. Шу жихатдан Ғиждувон - Олот йўналишини вилоятнинг асосий иктисодий минтакаси, йўлаги ёки тарихий - географик "ўқи", деб бахолаш мумкин. У ўтмишда бу ердан окиб ўтган Зарафшон дарёсининг хавзасига хам мое келади. Бу "йўлакнинг" жанубида хам, шимолида хам бепоён чўллар ётади. Вилоятнинг транспорт ва иктисодий географик ўрнининг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, унинг худуди, аникроғи Олот тумани мамлакатимизнинг хорижий давлатларга чикадиган дарвозаларидан бири

саналади. Туркманободга ўтган темир йўл оркали Узбекистон Туркманистон, Кавказорти мамлакатлари хамда Эрон ва бошқа жанубий, жанубий-ғарбий Осиё (Яқин Шарқ) давлатлари билан ташқи иктисодий алокалар олиб боради. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Навоий - Учқудуқ -Нукус темир йўлининг ишга туширилиши Бухоро вилояти транспорт географик ўрнини бироз ўзгартирди, Когон, Қоракўл ва Олот бекатларининг бундай функциялари сусайди. Демографнк вазият. Вилоят аҳолисининг сони 1989-йилга нисбатан (1136 минг) 1,5 мартага ёки 620 минг кишига кўпайган. Туғилиш бу ерда хар минг ахолига 20,9 киши, ўлим кўрсаткичи 4,4 кишига тўгри келади. Туғилиш коэффициенти факат Бухоро шахрида пастрок, қишлоқ туманлари доирасида эса у катта фарк килмайди (20-24 промилле). Аҳоли миграцияси шахар ва қишлоқ жойларида манфий натижага эга. 1997-йилда миграция қолдиғи шахарларда минус 2,0 минг, 1998 йилда эса 1,9 минг кишига тенг бўлган, қишлоқларда мазкур кўрсаткич 800-900 кишини (минус) ташкил қилади. 38-жадвал маълумотларининг таҳлили кўрсатишича, тугилиш коэффициенти сўнгти 10 йил мабойнида бироз кўтарилиш жараёнини намоён этмокда. Масалан, агар вилоят бўйича 2000-йилда тутилиш 20,0 промилле бўлган бўлса, 2013-йилда бу кўрсаткич 1,3 промиллега ортган. Фақат 2008-2009- йилларда у 0,3 фоизга ошган. Табиий кўпайиш шунга мое равишда ўзгарган. Бундай жараён шахар жойларда хам кайл этилади. Жумладан, Бухоро шахрида табиий кўпайиш 2008 йилда 9,5 промиллени ташкил қилган бўлса, 2013-йилда у 12,0 га баробар бўлган. Шу муносабат билан таъкидлаш лозимки, ахолией бундай анъанавий, махаллий миллатлардан иборат бўлган Бухоро шахрида туғилиш унга тенгқур ва турдош марказларга Караганда анча паст. Улим кўрсаткичларида катта худудий фарклар йўк; унинг энг баланд даражаси Когон шахрида, энг пасти эса Қоровулбозор туманига тегишли.

Тахлилларга кўра, ўлимнинг бундай даражаси тасодифии бўлмасдан, у олдинги йилларда хам кузатилади. Юқорида таъкидланганидек, ташқи миграция, бошқа баъзи вилоятларда бўлгани каби, бу ерда хам салбий окибатларга эга. Вилоят бўйича миграция колдиги 2008 йилда минус 3,3; 2009-йилда минус 2,7 промиллени (ёки 4,3 минг киши) ташкил килган. 2009-йилда Қоракўл туманида хар минг кишидан 7-10 киши миграция хисобидан камайган, Олот ва Ғиждувон кишлок туманларида хам миграция натижалари бу худудлар учун ижобий эмас. Айни вактда, Қоровулбозор ва Бухоро туманларида у 2009-йилда ижобий натижа берган. 2013-йил натижалари эса куйидагича: вилоят бўйича жами миграция сальдоси минус 1,4 промилле; бу борада энг катта кўрсаткичлар Бухоро шахар ва Ғиждувон туманида қайд этилган. Жондор, Когон ва Қоракўлда хам миграцион йўқотиш сезиларли даражада. Миграциянинг ижобий қолдиғи асосан Бухоро ва Қораулбозор туманида қайд этилган (38-жадвал). Умуман олганда, эса, ташқи миграциянинг динамикаси ва кўлами, унинг натижаси иш ўринларининг мавжудлиги ва қисман ахолининг миллий таркибига боғлиқ. Демографик сигими бўйича Ғиждувон тумани олдинда (280 минг киши), бу ерда вилоят ахолисининг деярли 16 фоизи истиқомат килади. Ғиждувон Самарканд вилоятининг Ургут, Кашқадарё вилоятининг Шаҳрисабз ва водийнинг кўпчилик туманлари қаторида демографик салохияти катта саналган худудларга киради. Вобкент ва Бухоро туманлари аҳолиси хам кўпрок, Қоровулбозорда эса бор-йўғи 16,3 минг киши бор ва бу хусусда мазкур туман республикамизда фақат Томди туманидан олдинда туради. Ахоли вилоят худудида нихоятда нотекис таксимланган. Ўртача зичлик 1 кв" га 44 кишига тенг холда, у Бухоро — Қоракўл вохасида анча юқори даражага эга. Вилоятнинг чўл қисмида ахоли зичлиги жуда паст. Қишлоқ туманлари доирасида ушбу кўрсаткич Қоровулбозорда 10 кишига хам етмайди, Вобкентда эса у 433 киши; фарқ 59 карра. Бундай геодемографик

вазият факат табиий шароити нокулай, чўл ҳудудлари географияси учун хосдир. Вилоятда яқин йилларгача 11 та шахар ва 2 та шахарча мавжуд бўлган. 2009-йилда "янги урбанистик тўлқин" туфайли бу ерда 60 та қишлоклар шахарча макомини олди, натижада, умумий урбанизация даражаси бир йилда 29,2 фоиздан 38,8 фоизга етди. Бирок шунга қарамасдан, шахарликлар улуши вилоятда энг пастлардан бири бўлиб қолмоқда (пастдан Хоразм ва Сурхондарё вилоятларидан олдинда туради). 33-иловада Бухоро вилоятининг янги шахарчалари - собиқ қишлоклар, уларнинг ҳудудий таркиби тўғрисида маълумотлар келтирилган. Уларга кура янги агрошаҳарчаларнинг энг купи Қоракўл (12 та) ва Ғиждувон (10 та), яъни воҳаларда, суғорма деҳқончилик ривожланган, аҳолиси зич худудларда ташкил топган. Ромитан ва Пешкуда 3 тадан, Вобкентда эса 2 та шахарча шаклланган. Бундай ўзгаришлар вилоят урбанистик таркибини янада майдалаштиради. Ҳозирги кунда минтақада 1 та йирик шаҳар — Бухоро бор, унинг аҳолиси 272 минг киши атрофида (бу борада Тошкент, Самарканд, Наманган ва Андижондан кейинги 5-ўринда). Вилоятнинг ахоли сони бўйича иккинчи шаҳри, Бухоро агломерациясига кирувчи Когонда (Янги Бухорода) - 59 минг, ҳақиқий "иккинчи" шаҳри Ғиждувонда 43 минг киши яшайди. Қолган шаҳар жойлар орасида фақат Қоракўлда 20 мингдан зиёд ахоли бор, холос. Дсмак, 69 та шаҳар жойларнинг хар бирида аҳоли, бундай кам. Майда шаҳар ва шаҳарчаларнинг кўпчилиги, тарқоклиги, "ресурс" марказларнинг мавжудлиги (Газли, Зафаробод) чўл ҳудуди шаҳарлар географияси учун типик воқеликдир. Чўл шароитида худудий карама - қаршилик, "контрастлик" яққол кўзга ташланади. Жумладан, вилоятнинг воҳа кисмида аҳоли ва аҳоли пунктлари зич Бухоро агломерацияси шаклланмокда. Унинг таркибига Бухоро шаҳри ва унинг "йўлдошлари" Когон, Вобкент, Жондор, Қоровулбозор, Галаосиё ва кўплаб шаҳарчалар киради.

Бухоро вилояти республикамизда "серқишлоқ" минтақалардан биридир. 2008 йилда 1519 та қишлоқ аҳоли пунктлари мавжуд бўлган ва бу хусусда у фақат Самарканд вилоятидан оркада турган, холос. Кўрилаётган йилда ўртача ҳар бир қишлоққа 730 кишидан тўғри келган, ваҳоланки, бу кўрсаткич мамлакатимизда 1468 га тенг бўлган (Бухоро қишлоклари республиканикига Караганда 2 марта майдароқ). Агар бу ракам Фарғона водийси вилоятларига солиштирилса, унинг кичиклиги янада яқкол намоён бўлади. 2009-йилдан кейин ҳам вилоят қишлоклар географиясидаги умумий хусусият ўзгармади: Бухорода бир қишлоқ аҳоли пунктига 724 киши, республикада 1327 киши тўғри келади. Бу эса қишлоқ жойларда амалга оширилаётган чора-тадбирларни, воҳа ва водийларга нисбатан анча мушкуллаштирди. Ҳозирги вактда вилоятнинг тахминан ҳар 6 тадан битта қишлоғида аҳоли сони 250 кишига хам етмайди. Гарчи уларда атиги 3,7 % қишлоқ аҳолиси яшаса-да, бу ҳолат қишлоқлар ижтимоий-иқтисодий ривожланиши муаммоларини енгиллатмайди. 250-500 кишилик қишлоклар 460 та (31,3 %), ахолией - 17,8 %; 500-1000 кишига эга бўлган кишлоклар жами бундай тоифадаги манзилгохларнинг 1/3 кис ми ни ташкил қилган холда, минтака кишлоқ аҳолисининг 35,6 фоизини ўзида мужассамл аштиради. Шу билан бирга, 2000 кишидан зиёд, келажакда ахоли сони бўйича шахарча мақомиии олишга даъвогар кишлоклар бугунги кунда хам топилади (уларнинг сони 23 та). Бундай кишлоқ ахоли пунктларига Олот туманининг Кўл Човдир, Хидрейли ва Буржок; Бухоро туманининг Сўлокиён; Ғиждувоннинг Бештува, Ростгўй, Чагдари, Тодарак, Намадгарон, Қулоқ; Қоракўлнинг Қизилработ, Кандим, Осие, Кароун; Пешкунинг Толисобун; Шофиркон туманининг Махаллаи Қози, Саврон ва Юксунларни киритиш мумкин. Бироқ, уларга шахарча мақомини беришдан олдин Президентам изнинг бу борадаги кўрсатмасига, яъни вазиятнинг пухта ва атрофлича ўрганилишига, мавжуд шахарсозлик қоида ва талабларининг тўлик риоя килинишига эътибор бериш зарур бўлади.

Вилоят ахолисининг миллий таркиби хам хар хил. Бу унинг тарихий- геофафик ривожланиш хусусиятлари билан боглик бўлган. Минтакада ўзбеклар 91,3 фоизни ташкил қилади. Шунингдек, бу ерда туркман, козок ва бошка миллат вакиллари хам бор. Тожиклар (3,3 %) Бухоро ва бошка баъзи шахарларда, козоқлар (1,1 %) асосан Ғиждувон туманининг чўл қисмида, туркманлар (0,6 %) Олот ва Қоракўл туманларида яшайдилар. Рус миллатининг улуши 1.01.2014-йилда 1,6 фоизгатенг бўлган. 2014-йил 1-январь холатида Бухоро вилоятида мехнатга лаёқатли ёшдаги ахоли 1036 минг ёки жами ахоли сонининг 60,3 фоизини ташкил килган. Иктисодий фаол аҳоли 895 минг, иқтисодиётда банд бўлганлар 818 минг кишига якин. Жами банд бўлган мехнат ресуреларининг 68,3 фоизи моддий ишлаб чикариш соҳаларида хизмат килишади. Жумладан, саноатда - 16,2%, қишлок ва ўрмон хўжалигида - 24,4%, транспорт ва алоқада -4,1%, қурилишда - 12,2%, савдо ва умумий овқатланиш, моддий-техника таъминотида - 9,0%. Номоддий ишлаб чикариш сохалари орасида таълим, маданият, санъат, илм-фан сохаларида умумий банд ахолининг - 12,8%, согликни саклаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминотда - 7,2 %, уй хўжалиги ва ахоли маиший хизмат кўрсатишининг номоддий қисмида 2,6 % ишчи ва хизматчилар банд. Хўжалиги, ихтисослашуви ва ҳудудий таркиби. Бухоро вилояти иқтисодиёти аграр-индустриал йўналишга эга. Мустақиллик йилларида минтака саноати, хусусан, ёкилғи, курилиш материалларини ишлаб чиқариш анча тез ривожланди, чунки кулай инвестиция мухити яратилди. Ҳозирги кунда вилоят умумиқтисодий ривожланиш кўрсаткичлари бўйича республика ўртача даражасидан юкорирок поғонада туради. 2013-йил якунларига кўра, Бухоро вилояти У збекистон Республикасининг 5,8 фоиз ялпи ички маҳсулотини, 4,1 % саноат, 9,9 % кишлок хўжалик махсулотини таъминлайди. Унинг зиммасига мамлакатимизда амалга оширилаёттан капитал кўйилмаларнинг 13,5 фоизи, курилиш ишларининг 7,0 %, чакана савдо хажмининг 6,3 % ва пуллик

хизматларнинг 5,5 фоизи тўгри келади. Вилоят сўнгги йилларда республикамизга кириб келаётган хорижий инвестициянинг 35-40 фоизини ўзига жалб қилган. Бу ракамларнинг оз ёки кўплигини вилоятнинг мамлакат аҳолисидаги улушига (5,8 %) киёслаб, тегишли хулоса чиқариш мумкин 1 . Щу нуқтаи назардан Караганда, Бухоро вилоятининг хозирги экспорт салохияти унча катта эмас - атиги 1,9 % (импортда 5,0 %). Бирок, инвестиция хажмининг сўнгги йилларда кўпайиши, курилиш ишларининг катта кўламда олиб борилиши, шубхасиз, якин келажакда ўз самарасини беради. Минтақа иктисодиётининг таркибига назар солсак, куйидагиларни кўриш мумкин: саноат вилоят ялпи ҳудудий махсулотининг 18,0 фоизини, курилиш -8,5 %, кишлок хўжалиги -29,6 %, транспорт ва алока -5,5 %, савдо ва умумий овқатланиш - 6,1 %, соликлар 11,4 фоизини беради. Ялпи худудий маҳсулотда кичик тадбиркорлик (бизнес) улуши 66,8 % бўлиб, бу рақам 2008 йилга Караганда 4,8 пунктга кўпдир. Унинг ярмидан зиедрогини кичик корхона ва микрофирмалар таъминлайди. Кичик бизнес секторида жами иктисодиётда банд бўлганларнинг 3/5 қисмидан кўпроғи фаолият кўрсатишади. Унинг хиссаси саноатда 25,3 %, кишлок хўжалигида 98,4 %, қурилишда 64,3 %, савдо ва пуллик хизматларда 42,3 ва 54,1 % дир. Демак, кичик тадбиркорлик кўироқ агроиктисодиёт ва хизматларда кенг ёйилган. Кичик тадбиркорлик саноат бўйича, хусусан Вобкент ва Когон туманларида, курилиш Коракўлда яхши ривожланган. Масалан, Вобкент туманида мазкур сектор саноат махсулотининг карийб 100 фоизини беради. Бу жихатдан, Шофиркон, Ромитан хамда Қоровулбозор туманлари анча оркада. Айни пайтда, Қоракўл туманидаги курилиш ишларининг 100 фоизи кичик бизнес томонидан бажарилган. Маълумки, барча ижтимоий-иқтисодий ривожланиш, кенгайтирилган ишлаб чиқаришни амалга оширишда капитал кўйилмалар асос бўлиб хизмат килади. Бу хусусда вилоят республикамизда олдинги ўринларга чикиб олган. Усиш асосан чет эл инвестициялари хисобидан юзага келмоқда. Чунончи,

2009-йилда хорижий инвестициялар хажми жами инвестицияларда 78,1 фоизга етди; шу йилда Бухорога республикага кириб келгаи инвестицияларнинг 46,9 фоизи тўғри келган. Бу рақам, ўз навбатида, минтақанинг инвестицион фаоллигини кўрсатади. Инвестициянинг кўпчилик қисми бевосита ишлаб чиқаришга, энг аввало, ёқилғи саноатига, жумладан, Қандим гуруҳи, Хаузак, Шоди нефть конларини ўзлаштиришга йўналтирилган. Шу мақсадда Россиянинг "Лукойл" нефть компаниясидан тўғридан-тўгри инвестиция киритилган. Шунингдек, инвестициялардан енгил саноат корхоналарини, Бухоро вилояти худудидан ўтувчи Узбекистан - Хитой газ кувурини куриш, геологик кидирув ишларини олиб бориш, кишлоқ хўжалик, сув кувурларини таъмирлаш ва янгиларини барпо қилишда хам фойдалинилмоқда. Саноати. Мамлакатимиз нефть ва нефть-кимё саноатининг ривожланишида Бухоро (Қоровулбозор) нефтни қайта ишлаш заводининг биринчи навбатини куриш катта ахамиятга эга бўлди. Ушбу замонавий корхона асосан Франция билан хамкорликда барпо этилди ва бунинг учун 500 млн. АҚШ долларига яқин маблағ сарфланди. Завод қўшни Қашқадарё нефть-газ конлари асосида ишламокда. Яқин йилларда Қандим кони негизида 11 млрд. м' газни қайта ишловчи завод хам ишга тушади ва бунинг натижасида Бухорода нефть-газ энергия ишлаб чиқариш цикли янада мукаммаллашади, вилоят ҳудудида ўсиш кутб ва марказлари шаклланади. Вилоятда саноат корхоналари сони жами 10 мингдан зиёд, бирок, уларнинг йириклари 25 та. Бухоро саноати, асосан, ёнилғи (бензин, керосин, дизель ёнилғиси), мебель, оҳак, гипс, гипскартон, пахта толаси, ип газлама ва бошқаларни ишлаб чикаради. Бир йилда 80-90 минг т нефть ва газ конденсати, 2,6 млрд. м табиий газ, 730 минг т бензин, 465 минг т атрофида дизель ёқилғиси, 160-165 минг т. мазут, 90 минг тоннадан зиёд керосин, 6-7 минг т суюлтирилган газ ишлаб чиқарилади. Шу билан бирга, бир йилда ўртача 110-120 минг т пахта толаси, 200 т атрофида ипак толаси, 4,5-5,5 млн. кв. км гилам ва гилам маҳсулотлари, 20-25 минг т ўсимлик ёғи, 105 минг т

ун, 45 минг т омихта ем хдм олинади. Бу рақамлар хар йили, об-хавашароити ва бошка сабабларга кўра, ўзгариб туради. Корхоналар миқёсида ёқилғини асосан Қоровулбозор нефтни қайта ишлаш заводи ва қисман "Газлинефтгаз қазиб чиқариш" ширкат корхонаси ишлаб чиқаради. "Трубодеталь", Бухоро таъмирлаш заводи, "НЭМ" таъмир механика заводи, машинасозлик ва металлни кайта ишлаш билан шуғулланади, енгил саноат соҳасида " Daewoo Tekstil Buhhara ", "Узкарпет", "Қоракўлтекс" қўшма корхоналари мавжуд. Озиқ-овқат саноати корхоналари орасида энг каттаси - Когон ёғ-экстракция заводи. Шунингдек, Бухоро ёг- экстракция заводи, "Вобкент ёғ", "Шоҳруд", "Евроснар" қўшма корхоналари хам етакчилик қилади. Айни вақтда, 2009-йилдан бошлаб собик Бухоро тўқимачилик комбинати (ўз пайтида у улкан корхона хлсобланган) кейинчалик "Бухоро-текс" номли корхона ўз фаолиятини тўхтатди. Вилоятда юқоридагилардан ташқари "Халима бегим Омад", "Сие Бухоро сайилга", Олотда - "Мергантекс", Когон, Ромитан ва Шофирконда тўқимачилик кўшма корхоналари, шунингдек, "Бухорогипс", "Когонгипс" ҚК, Бухоро ва Ғиждувонда тери махсулотларини қайта ишловчи "Нақшбандий" ОАЖлари бор Ун ва ун махсулотларини Бухоро дон махсулотлари, Қоракўл ва Коган ун-дон комбинатлари беради. Қишлок туманлари марказларида пахта тозалаш заводлари жойлашган, уларнинг энг катталари Ғиждувон ва Вобкент шаҳарларида қурилган. Ароқ ва ароқ махсулотларини "Шоқруд" корхонаси ишлаб чикаради. Қурилиш материаллари корхонаси Когон, Бухоро ва Вобкентда, қоракўл териси заводлари Бухоро ва Ғиждувонда жойлашган. Шу билан бирга, Бухоро, Ғиждувон каби шахарларда махаллий саноат ва миллнй хунармандчилик яхши ривожланган (зардўзлик, заргарлик, мисгарлик ва б.). Умуман олганда, вилоят саноатининг тармоқлар таркибида ёкилғи- энергетика саноати пешқадамлик қилади - 41,3%. Енгил саноатнинг улуши - 25,9 %, озиқ-овқат тармоғиники - 14,6 %. Қолган саноат тармокларидан ун- ёрма, омихта ем (4,4 %), курилиш материаллари саноати (6,7 %),

машинасозлик ва метални кайта ишлаш (2,5 %) корхоналари хам фаолият кўрсатади. Саноат ишлаб чиқаришининг ҳудудий таркиби бир хил эмас; бу борада Бухоро ва Когон шахарларидан ташқари Қоровулбозор тумани кескин ажралиб туради. 2000 йил якунлари бўйича, Бухоро шахри вилоят саноат махсулотининг 34,8 фоизини, Қоровулбозор тумани - 34,5 ва Когон шахри 5,3 фоизини етиштириб берган. 2013-йилда биринчи ўринга Қоровулбозор чиқиб олган. У хозирда вилоят саноат махсулотининг 36,4 фоизини беради; Бухоро хлесасига -14,5 %, Когон шахрига - 8,5 % (тумани билан биргалиқда - 143 %), Ромитан туманига - 8,1 %, Ғиждувонга 5,5 % тўғри келади. Саноат салохияти паст туман Вобкент хисобланади (36-илова). Ахоли жон бошига хисоблаганда хам тахминан шундай манзарани кўриш мумкин; бу борада Қоровулбозор кескин ажралиб турса, Вобкент, Шофиркон, Жондор туманлари анча орқада туради. Қишлок хўжялиги географняси. Бухоро вилояти республикамизнинг мухим кишлоқ хўжалиги районларидан биридир. Бу ерда, айникса, пахта етиштириш, қоракўлчилик яхши ривожланган. Дехкончилик жами қишлоқ хўжалик махсулотининг 55,1 фоизини, фермер хўжаликлари эса ушбу махеулот хажмининг 28,9 фоизини таъминлайди (2013 й.). БУХОРО ВИЛОЯТИ

Вилоятнинг чўллик хусусияти бу ерда "фойдали ер" коэффиииентининг пастлигига сабаб бўлган. Масалан, жами 4197,3 минг гектар ердан 2807,4 минг гектари ёки 66,9 фоизи кишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерларга тўғри келади. Уларнинг катта кисми эса экстенсив чорвачиликка хизмат килувчи пичанзор ва яйловлардан иборат. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерлар улуши Пешку, Вобкент, Ромитан, Ғиждувон ва Қоракўл каби туманларда анча юкори. Интенсив кишлок хўжалиги, хусусан дехкончиликни ривожлантиришда сугориладиган ерларнинг ахамияти катта. Бундай ерлар вилоятда 227 минг га ёки жами кишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 8,1 фоизини ташкил килади. Кўриниб турибдики, бу рақам ниҳоятда паст бўлиб, юкорида кайд этилган Бухоро вилоятининг энг мухим чўллик хусусиятини исботлаб беради. Сугориладиган ерлар вохаларда, яъни Бухоро - Қоракўл вохасида жоилашган. Бинобарин, уларнинг хиссаси Вобкент, Когон, Бухоро туманларида каттарок- Энг кам сугориладиган ерлар туманларнинг кишлок хўжалигида фойдаланадиган ерларига нисбатан хисоблаганда Пешку, Жондор, Ғиждувон, Қоракўл ва бошқа чўл туманларида кайд этилади. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг атиги 7,1 фоизига экин экилади. Айни вактда, бу кўрсаткич Когон, Вобкент туманларида 64-74 фоизга етади. Пешкуда эса у бор-йўғи - 2,0 %, Қоракўлда - 4,8 %, Ғиждувонда-5,3 % ва ҳ.к. Чўлда, албатта, яйлов ва пичанзорлар кўп бўлади. Шу боис, уларнинг хиссаси 91,9 фоизга баробардир. Айниқса, бу кўрсаткич Пешку туманида юқори - 97,8 %, Вобкент ва Когонда эса у анча паст (34- илова). 2000-йилда вилоятнинг жами экин майдони 240 минг га атрофида бўлган. Унинг 81 минг гектарига галла, 120 минг га пахта, 16 минг га ем- ҳашак, 7 минг гектарига сабзавот экилган. Бир йилда ўртача 330-350 минг т галла, 350-400 минг т пахта, 150 минг тонна турли хил сабзавотлар олинган; хосилдорлик галла етиштиришда 40,3 ц, пахтада 27,3 ц/га ни ташкил қилган.

$Шунингдек, бир йилда 180-190 минг дона қоракўл териси, 2200 тонна пилла тайёрланган. 2013-йилда эса вазият куйидагича бўлган: жами экин майдонлари 241 минг га, унинг 200 минг гектари фермер хўжаликларига берилган. Донли экинлар (асосан буғдой) майдони 93 минг га, ялпи хосил 628 минг тонна, хосилдорлик 60,4 ц/га. Шундан буғдой -554 минг т, хосилдорлик - 60,5 ц/га. Пахта майдони ПО минг га, ялпи ҳосил 350 минг тонна атрофида, хосилдорлик 31,5 ц/га тенг бўлган. Демак, кўриниб турибдики, сўнгги йилларда жами экин майдонлари кам ўзгарган, ғаллага кўпрок ер ажратилган, пахта майдони эса бироз кисқарган; хосилдорлик галла ва пахта етиштиришда ошган (10-расм). Вилоятда картошка етиштириш унча ривожланмаган. Бу экинга 4,2 минг га ер ажратилиб, ундан 142 минг тоннадан кўпрок хосил олинади. Сабзавот майдони эса 7,8 минг га, ялпи ҳосил - 438 минг тонна. Уларнинг асосий қисми деҳқон хўжаликларида етиштирилади. Ем-хашак экинларининг умумий майдони жами экин майдонларининг 9,8 фоизини ташкил қилади, мевазорлар 11,7 минг га, узум - 9,7 минг гектарда етиштирилади. 2013-йил 01.01. ҳолатига йирик шохли қорамоллар сони 992 минг бош, қўй ва эчкилар 1703 минг бош бўлган. 2000-йилда чорва молларининг сони анча кўпайган. Масалан, ўша йилда йирик шохли корамоллар 430 минг, қўй ва эчкилар 840 минг бош бўлган (бу борада Бухоро, Қашқадарё, Навоий ва Самарканд вилоятлари билан бирга республикамизда ажралиб туради). 2012-йилда гўшт (тирик вазнда) 162 минг тонна, сут 625 минг т, тухум 217,5 млн. дона, жун 3120 т, қоракўл териси 384 минг дона, пилла 3100 т хажмида олинган. Бу рақамлар 2000 йил кўрсаткичлари билан солиштирилса, чорвачилик сохасининг \ам сўнгги йилларда анча ривожланганлигини кўриш мумкин. Бевосита агроиқтисодиётга келсак, бунда Бухоро, Ғиждувон, Қоракўл ва Жондор туманларининг вилоят қишлок хўжалигида юқори ўринларни эгаллаши кузатилади. Уларнинг хар бир^шинг улуши 10-11 фоизга тенг, энг кам кўрсаткич Қоровулбозор туманига тегишли (36-илова).$

Жон бошига қисоблаганда эса бироз ўзгача ҳолатлар кўзга ташланади: бу курсаткичлар Когон, Пешку, Олот ва Қоравулбозор туманларида юқори, Шофиркон, Ғиждувонда пастроқ даражада. 35-иловада қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг худудий таркиби келтирилган. Унинг тахлилига кўра, бошоқли дон етиштиришда Ғиждувон, Вобкент ва Қоракўл; боғдорчиликда - Вобкент, Жондор, Пешку ва Ғиждувон; узумчиликда - Бухоро ва Шофиркон; йирик шохли қорамоллар сони бўйича Қоракўл ва Жондор; қўй ва эчкилар сонида қам шу туманлар етакчилик қилади. Паррандачилик, асосан, Когон туманида, шахар атрофи қишлоқ хўжалиги Бухоро ва Вобкент туманларида ривожланган. Бошка вилоятларда бўлгани каби Бухоро вилоятида хам фермер хўжаликларига катта эътибор каратилади. 2014-йил бошида уларининг умумий сони 4006 та бўлган ва уларга жами 792 минг ер ажратилган; ишчи- ходимларининг сони - 71 минг киши. Ҳар бир фермер хўжалигига ўртача 197,7 га ер ва 18 нафардан ишчи тўгри келади 1 . Бу катта рақамлар минтақалар микёсида таққослаганда кўпрок кўшни Навоий вилоятига яқин туради. Фермер хўжаликлари вилоят қишлоқ хўжалиги махсулотининг 28,9 фоизини таъминлайди. Бу борада айниқса Қоровулбозор тумани олдинда - 59,7 %. Шунингдек, Ромитан туманида хам уларнинг улуши каттарок, Қоракўл ва Когон туманларида эса бундай хўжаликлар нисбатан сует ривожланган. Ижтимоий сохалар. Ҳар қандай худуднинг тўлиқ, атрофлича (комплекс) ривожланиши ижтимоий сохаларга хам боглиқ, чунки бу сохалар кишиларнинг ҳаёт кечириши, таълими, соғлиғини яхшилаш, дам олиши ва бўш вақтидан самарали фойдаланишга қаратилган. Бухоро вилоятида номоддий ишлаб ч и кари шла жами банд ахолининг 31,7 фоизи хизмат кил ал и. Аҳоли, мехнат ресурелари, улардан самарали фойдаланиш, янги иш ўринларини яратиш, турли хил хизматларни амалга ошириш кабилар ижтимоий ривожланиш доирасига киради. Масалан, 2009-йилда вилоятда

72,9 минг, 2010-йилда 73,2 минг, 2013-йилда 74,3 минг янги иш ўринлари яратилган, унинг ярмига яқини КБ ва XT -га тўғри келади. Бу эса ҳудудлар ижтимоий-иқтисодий ривожланиши, "Кишлоқ" Давлат дастурини амалга оширишда катта аҳамият касб зтади. Киши жон бошига хисобланганда, чакана савдо айланмаси Қоровулбозорда энг юкори. Ҳудудий таркибда эса, Бухоро шахрини хисобга олмаганда (чунки, у айни вақтда мухим савдо маркази бўлганлиги сабабли, бу кўрсаткич юкори бўлиши мумкин), Ғиждувон тумани олдинда - 18,0 %. Пуллик хизматлар хам асосан вилоят марказида юкори, кишлоқ туманларида эса ўртача даражадан паст. Бухоро шахрига жами пуллик хизматлар ҳажмининг 36,4 %, Ғиждувон туманига унинг 12,1 фоизи тўғри келади. Қоровулбозор, Когон, Олот туманларида эса бу соҳа камроқ ривожланган (36-илова). Ахолининг саломатлиги, уй-жой шароити кўп жихатдан табиий газ, тоза ичимлик суви билан таъминланганлигига боғлиқ. Айниқса, чўл шаронтида сув масаласи нихоятда мухим лир. Вилоятда марказлашган сув тармоги билан 85,0 % ақоли таъминланган. Бу кўрсаткич Қоровулбозор туманида 100 фоиз бўлгани ҳолда, у Қоракўл, Жондор, Олот, Ғиждувон туманларида анча паст. Мазкур холат, хусусан, ушбу туманларнинг чўл ҳудудларида ночорроқ. Бу, ўз навбатида, носоғлом нозогеографик вазиятни ҳам келтириб чиқаради. Маълумки, қадимдан Бухорога хос эндемик касалликлар айни сув муаммоси оркали келиб чиқкан (безгак, тери касалликлари ва б.). Шунинг учун хам, вилоятда ҳовуз маданияти, сардобаларни қуриш азалдан ривожланган бўлган. Табиий газ билан таъминланиш вилоятда ўртача 98,8 % ва бу кўрсаткич Бухоро шаҳри ва тумани, Қоровулбозор ва Ғиждувонда -100%дир. Аммо, Олот ва қисман Шофиркон туманларида барча хонадонлар ҳам бундай имкониятларга эга эмас. Вилоятда уй-жой ҳар бир кишига 14,5 кв. метрдан тўғри келса, Қорвулбозор, Қоракўл ва Ромитан туманларида бу кўрсаткич юқорироқ.

$Ахолига жами 77 та тиббиёт муассасалари хизмат кўрсатади, бемор ўринлари хар 10 минг кишига 43 та, шу жумладан, Вобкентда у 73, Қоровулбозор туманида 56 тани ташкил қилади. Қолган ҳудудларда касалхона ўринлари билан таъминланиш даражаси бироз паст. Албатта, дунёга тиббиёт илмининг машҳур намоёндаси - Абу Али ибн Синони берган (Авицсна) бу ҳудуд учун бундай вазиятни ижобий бахолаб бўлмайдиЛ Вилоятда ҳар 10 минг кишига 29,4 та врач, 121,1 нафар ўрта медицина ходимлари хизмат кўрсатишади. Ҳар 100 минг кишига тўгри келадиган касалланиш (яъни поликлиникага мурожаат килганлар) 43071 кишига тенг. Олот, Қоракўл, Бухоро туманларида бу кўрсаткич пастроқ, Пешкуда энг юқори. Қоровулбозор тумани республикам изда сил касаллигининг нозогеографик ўчоғларидан бири хисобланади. Қишлоқ врачлик пунктлари ҳаммаси бўлиб 342 та ёки қар бир туманга 31,2 тадан. Агар вилоятда жами 1471 та қишлоқ ахоли пункти мавжудлиги эътиборга олинса, вазият ўз-ўзидан маълум бўлади. Шу нуқтаи назардан, таълим географияси, халқ таълими муассасаларининг худудий ташкил этилишида хам айрим муаммолар мавжуд. Бухоро вилоятида 2013-йилда жами 345 та доимий мактабгача тарбия муассасалари қайд этилган. Умумтаълим мактаблари 534 та, уларнинг \ар бирида ўртача 470 нафардан ўкувчи бор. Бу рақам, хусусан, чўл худудларда жойлашган мактабларда жуда кичик. Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш, малакали ишчи кадрларни тайёрлашда касб-ҳунар коллежларининг ўрни катта. Бухоро вилоятида уларнинг сони 80 та, талабалар - 83,8 минг киши. Академик лицейлар 8 та, талабалар сони 5793 киши (2012/2013 ўқув йили). Юқори малакали кадрлар вилоятдаги мавжуд 3 та, жумладан, Бухоро Давлат университетида тайёрлади. Минтақа ижтимоий-иқтисодий ривожланишида туризмнинг аҳамияти катта. Бухоро шахридаги Арк, Лаби Ҳовуз, Минораи Калон, Сомонийлар мақбараси, вилоят маркази яқинида жойлашган Баҳовуддин Накшбанд,$

Ситораи-Моҳи Хосса, Чор Бакр ансамбллари Ғиждувон шаҳридаги Абдухолиқ Ғиждувоний мақбараси, шунингдек, Вобкент, Ромитан ва бошқа туманлардаги қадамжо ва зисратгоҳлар минг-минглаб сайёҳларни ўзига жалб этади. Қолаверса, чўл ландшафти ҳам ўзига хос туристик аҳамиятга эга. Кенгроқ географик нуқтаи назардан қаралганда, умуман, Зарафшон водийси ўзининг тарихи, шахар ва бошқа қадамжолари билан ягона халқаро туристик районни хосил қилади. Бу районнинг икки асосий маркази Бухоро ва Самарқандни республикамиз Президенти И.А.Каримов ташаббуси билан кайта тикланган Имом Бухорий мажмуаси боглаб туради 1 . Вилоятда 65 та туристларни жойлаштирувчи тармоқлар, шу жумладан, 50 дан зиёд мехмонхоналар мавжуд, уларда ўринлар сони 2200 тадан кўпроқ. Бу соҳада хусусий сектор хам шаклланиб бормокда. Бир йилда жами 130-150 минг сайёхларга хизмат кўрсатилади, уларнинг деярли аксарияти хорижий туристлар. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, вилоятнинг туристик имкониятларидан ҳозирча тўлиқ фойдаланилмаяпти. Бунинг учун бу ерда замонавий туристик индустрия ва инфратузилмани ривожлантириш, қишлоқ жойлар туризм имкониятларини хам ишга солиш, тарғиб ва ташвиқ қнлиш керак. Бухоро қадимдан ўзининг миллий таомлари, парварда ва бошқа ширинликлари, спорт турлари, санъаткор ва ҳазилчилари билан машҳур бўлиб келган. Бу зса, туризмни ривожлантиришга ёрдам берувчи муҳим омилдир. Транспорт ва ташки иқтисодий алоқалари. Одатда, катта ҳудудларга эга бўлган минтақаларда, хусусан, уларнинг ички қисмларида транспорт инфратузилмасини ривожлантириш муаммолари долзарб бўлади. Бухоро вилояти ҳам бундан мустасно эмас. Вилоятнинг асосий транспорт йўллари унинг воҳа қисмидан ўтган. Бу ерда Бухоро-Туркманобод (аввалги Чоржўй), Бухоро-Қарши темир йўллари ўтган, Бухоро шахри ва Тошкент ўртасида тезюрар электропоезд қатнови йўлга қўйилган. Вилоятда қатор темир йўл бекатлари мавжуд, уларнинг энг каттаси ва кадимийси "поезд гудоги билан туғилган" Когон ҳисобланади.

Ҳозирги кунда у муҳим транспорт тутуни вазифасини ўтайди. Шунингдек, Қоракўл, Олот бекатлари хам мавжуд, бироқ, Навоий-Учқудуқ-Нукус темир йўлининг ишга туширилиши муносабати билан бу бекатларнинг аҳамияти бироз пасайди. Бухоро (Когон)-Самарканд-Қарши "учбурчагида" Бухоро шаҳри хам ўзига хос мавкега эга. Тошғузор-Бойсун-Қумқўрғон йўлининг ишга туширилиши Бухоро-Карши-Термиз йўлагининг шаклланиши ва ривожланишига имкон берди. Айни вактда, Бухоро-Газли-Нукус автомобиль йўли-Катта Узбек йўлининг хам ахамияти ортиб бормоқда Мамлакатимизда кабул килинган "Узбекистон Миллим автомагистральи" Давлат дастури доирасида бу трактда таъмирлаш ва кенгайтириш, йўл бўйи инфратузилма, сфвис сохасини ривожлантириш бўйича катта ишлар олиб борилмоқда. 2012-йилда вилоятда жами 56,3 млн тонна юк ва 299,3 минг йўловчи ташилган. Ички миқёсда уларнинг барчасини автомобиль транспорт амалга оширган. 2013-йилда ташки савдо айланмаси 863 млн. АҚШ доллари атрофида, шу жумладан, экспорт 337 ва импорт 626 минг долларга тенг бўлган-. Экспорт таркибида пахта толаси 58,7 фоизни ташкил қилади. Сўнгги йилларда хизматлар, энергия ресурслари, қурилиш материалларининг хиссаси хам ошиб бормоқда. Импортда асосий ўринларни энергия ресурслари (84,7 %) ҳамда машина ва ускуналар етакчилик килади. Ташки икгисодий алоқаларнинг асосий кисми, яъни экспортнинг 77,2 % ва импортнинг эса 68 фоизи "Узок хориж" мамлакатлари билан олиб борилади. Бу борада сўнгги йилларда Эрон, Хитой ва Афғонистон, МДҲ мамлакатларидан Россия устуворлик қилади. Ички худудий таркибда Бухоро шахри ва Қоровулбозор вилоят ташқи савдосида етакчи. Улар вилоят жами ташқи савдо айланмасининг деярли ярмини таъминлайди. Шунингдек, Ғиждувон ҳамда Бухоро туманларининг хам хиссаси катта. Экспортда биринчи ўринда Қоровулбозор, иккинчида Бухоро шахри, учинчида Ғиждувон, тўртинчида Бухоро ва бешинчи ўринда Ромитан тумани туради

$(36-илова). Аммо Вобкент туманининг экспорт салоҳияти анча паст. Инвестиция мухити хам Бухоро шахри ва Қоровулбозорда нисбатан яхшироқ. Келажакда вилоятнинг барча қишлоқ туманларида инвестиция муҳитини янада яхшилаш, инвестициялардан самарали фойдаланиш, қўшма корхоналар сони ва географиясини кенгайтириш зарутр. Вилоят ижтимоий-иктисодий холатннинг худудий тафовутлари. Чўл шароитида ички икгисодий районлаштириш жуда қийин илмий масала ҳисобланади. Сабаби, икгисодий салохият маъмурий бўлинишга бўйсунмаган ҳолда асосан вилоятнинг воҳа қисмида, яъни Бухоро -Қоракўл вохасида жойлашган. Бунда Бухоро, Когон, Ғиждувон, Қоракўл каби шаҳарларнинг аҳамияти катта, "ресурс" шаҳарлар - Газли ва Зафаробод тор ихтисослашув хусусиятига эга. Бинобарин, чўл ландшафти иктисодий ландшафт бир-бирига унча мое тушмайди. Вилоятнинг "усиш қутби" сифатида Қоровулбозор, Когон шахарларини белгилаш мумкин. Умуман олганда эса, кишлоқ туманларининг ижтимоий-иктисодий ривожланиши бир-биридан катта фарк килади (39-жадвал). Саноат ишлаб чикариш салоҳияти бўйича Қоровулбозор ва Ромитан туманлари етакчи ўринларда турса, баъзи кишлок туманларининг (Вобкент, Шофиркон ва б.) бу борадаги улушлари жуда паст. Қишлок хўжалик маҳсулотлари етиштириш бўйича деярли барча туманлар (Шофиркон, Ғиждувондан ташкари) юкори кўрсаткичларга эга. Вилоятга киритилаётган инвестициянинг асосий кисми Қоровулбозор ва Олот туманларига йўналтирилган. Ижтимоий сохалар бўйича эса, Бухоро ва Когон шахарларидан ташкари, факат Қоровулбозор туманининг улуши юкорирок. Истикболда вилоятда енгил ва озик-овқат \амда қурилиш материаллари саноати устувор аҳамиятга эга бўлади. Шу билан бирга, олиб борилаётган геологик-қидирув ишлари натижасида янги конларнинг очилиши нефть-газ саноатининг янада ривожланишига замин яратади. Бунга мавжуд юксак инвестицион салоҳият хам асос бўлиб хизмат килади. Ишлаб чикариш ва ижтимоий сохаларни худудий ташкил этишда, хусусан, чўл ҳудудларга катта$ ахамият қаратилади. Бу борада таълим, соғликни саклаш тизимларини ривожлантириш, аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш, нозогеографик вазиятни яхшилаш масалалари, айниқса, мухим хисобланади.

ахамият қаратилади. Бу борада таълим, соғликни саклаш тизимларини ривожлантириш, аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш, нозогеографик вазиятни яхшилаш масалалари, айниқса, мухим хисобланади.

Адабиётлар: 1. Каримов И . Узбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка тахдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . - Т .: « Узбекистон », 1997. 2. Каримов И . Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиети ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир . - Т .: « Узбекистон », 2010. 3. Каримов И. Узбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. 4. Асанов Г., Набихонов М., Сафаров И. Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: «Уқитувчи», 1994. 5. Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. - Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2009. 6. Ахмедов Э., Сайдаминова 3. Узбекистон Республикаси. Қискдча маълумотнома. -Т.: «Узбекистон», 2006. 7. Воронин В.В., Шарыгин М.Д. Экономическая, социальная и политическая география. Учебное пособие. - Самара, 2006. 8. Глобальная социально-экономическая география. Под.ред. Н.А.Слука. - Москва-Смоленск, 2011. 9. Гранберг А.Г Основы региональной экономики. - М., 2000. 10. Доманьский Р. Экономическая география: региональный аспект. Пер. с пол. - М.: «Новый хронограф», 2010. 11. Мироненко Н. С. Введение в географию мирового хозяйства. Международное разделение труда. - М.: «Аспект Пресс», 2006.

O'xshashlar

Чул ландшафтларини типологик таснифлашнинг асосий тамойиллари (Бухоро вилояти мисолида)

Хоразм вилояти

Қашқадарё вилояти

Самарканд вилояти

Навоий вилояти