Qoraqolpog’iston turistik mintaqasi - Geografiya - Referatlar

Qoraqolpog’iston turistik mintaqasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

635.3935546875 KB

Ko'chirib olish

Qoraqolpog ’ iston turistik mintaqasi Reja: 1. Qoraqolpog‘iston turistik mintaqasining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o‘rni 2. Mintaqada turizmning rivojlanish tendensiyalari. 3. Mintaqaning turistik resurslari salohiyati 4. Mintaqada turizm turlarini rivojlantirish imkoniyatlari

Qoraqolpog’iston turistik mintaqasining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o’rni Qoraqalpog’iston Respublikasi — O’zbekiston Respublikasi tarkibidagi respublika. 1924 yil 14 oktyabrda Turkiston SSR tarkibida Muxtor viloyat sifatida tashkil etilgan. Mayd. 166,6 ming km 2 . Poytaxti — Nukus shaxri. Qoraqalpog’iston Qizilqum sahrosining shimoliy-g’arbiy qismini, Ustyurt platosining janubiy-sharqiy qismini, Amudaryo deltasini egallaydi. Orol dengizining janubiy qismi Qoraqalpog’iston hududida joylashgan. Ma’muriy – hududiy qurilishi 14 tumandan iborat: Amudaryo, Beruniy, Qorao’zak, Kegeyli, Qo’ng’irot, Qanliko’l, Mo’ynoq, Nukus, Taxtako’pir, To’rtko’l, Xo’jayli, Chimboy, Shumanay, Ellikqal’a, Nukus va Taxiatosh shaharlari hamda tumanlarga qarashli shaharlar, elat va qishloqlardan iborat. etnik tarkibini 32,1 % Qoraqalpoqlar , 32,8 % O’zbeklar , 32,6 % Qozoqlar va 4,2 % boshqa millat vakillari tashkil etadi. Qoraqalpoqlar etnogenezining qadimiy bosqichlari bizning eramizdan avvalgi VII-IV asrlarda Orol-Kaspiy sahrosi va Amudaryo deltasining hududlarida yashab o’tgan sak va massagetlar qabilalari bilan bog’liq. Qoraqalpog’iston Respublikasining Jo’qorg’i Kengesi oliy davlat vakillik organi hisoblanadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi Raisi Qoraqalpog’iston Respublikasining eng yuqori lavozimli shaxsi hisoblanadi. U bir vaqtning o’zida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Senati Raisining o‘rinbosari hamdir. Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi davlat hokimiyatining oliy ijro etuvchi-boshqaruvchi organi hisoblanadi. Qoraqalpog’iston — parlament boshqaruv shakliga ega bo’lgan suveren demokratik Respublika. Qonun chiqaruvchi oliy davlat vakolatli organi — ko’p partiyaviylik asosida 5 yil muddatga saylangan deputatlardan iborat (faqat ketma- ket 2 muddatdan oshmaydi). Davlat hokimiyatining oliy ijro etuvchi-boshqaruvchi

organi Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, ya’ni Qoraqalpog’iston Respublikasi hukumati hisoblanadi. Qoraqolpog’istonda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan bir vaqtda Qoraqolpog ’ iston Oliy kengashining 1993 yil 9 aprrelidagi 12-chaqiriq 12-sessiyasida qabul qilingan Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasiga amal qilinadi. Qoraqalpog’iston o’z davlat ramzlari: gerb, madhiya va bayrog’iga ega. Qoraqalpoqlarning aksariyat qismi 17 — 18-asrning o‘rtalarida Sirdaryoning o‘rta va quyi oqimlarida yashagan. 18-asrning o ’ rtalarida siyosiy voqealar, ya’ni qozoq xoni Abulxayrxon qoraqalpoq yerlariga hujum qilishi oqibatida ular Sirdaryo deltasidagi g ’ arbiy tarmog ’ i — Janadaryo bo ’ ylariga ko ’ chib o ’ tdilar va Amudaryoning quyi oqimida yashovchi qoraqalpoqlar orol o ’ zbeklari bilan birlashib, markazi dastlab Qo ’ ng ’ irot, so ’ ngra Shohtemir (hoz. Chimboy) bo’lgan davlat (Orol mulkini) tuzdilar. Qoraqalpoqlar asosan, chorvachilik, dehqonchilik va baliq ovlash bilan shug’ullanganlar. Qoraqalpog’iston Qizilqum cho’lining shimoliy-g’arbiy, Ustyurt platosining janubiy-sharqiy qismi va Amudaryo deltasida joylashgan. Orol dengizining janubiy qismi Qoraqalpog’iston hududida. Qizilqumning shimoliy-g’arbiy qismi Orol dengizi tomon pasayib boruvchi keng yassi tekislik bo’lib, qator tepa va qumli barxanlar uchraydi. Foydali qazilmalardan osh tuzi va glauber tuzi, mineral xom ashyo hamda qurilish materiallari va boshqalar bor. Iqlimi keskin kontinental, yozi quruq va qishi nisbatan sovuq, qor kam yog’adi. Amudaryo havzasi qadimdan sug’oriladigan hudud sifatida ma’lum. Daryo suvidan sug‘orishda foydalaniladi. Amudaryo Orol dengiziga bevosita quyilmaydi. Qoraqalpog‘istonning eng yirik ko‘li — Orol dengizi, shuningdek, Xo‘jako‘l — Qorajar ko‘llar sistemasi bilan bog‘langan. Sudoche ko‘l sistemasi hamda Orol dengizining qurib qolgan qismida tashkil etilgan sun’iy suv havzalarida mavjud. So‘nggi 40 yil ichida Amudaryo va Sirdaryo havzalarida sug‘oriladigan yerlarning kengayishi natijasida Orol dengizi suv sathi ancha pasaydi. Qoraqolpog‘istonning barcha suv havzalaridan baliq ovlanadi, ularda baliq xo‘jaliklari tashkil etilgan.

Qoraqalpog‘istonda yuksak o‘simliklarning 979 turi uchraydi. Ularning 41 tasi madaniy turga mansub. Yovvoyi o‘simliklarning 176 tasi endemik, 11 tasi qoldiq (relikt) va 33 turi madaniy o‘simliklarning yovvoyi ajdodlari. 7 turdagi o‘simlik O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan. Qoraqalpog‘iston hududi tropik bo‘lmagan cho‘l zonasida joylashganligi sababli o‘simlik qoplami zonalar bo‘yicha ajralib turadi: Ustyurt platosi, Amudaryo deltasi, Qizilqum shimoliy-g‘arbi va qoldiq past tog‘lar tabiiy geografik zonasi. Hozirgi vaqtda Qoraqalpog‘iston tabiiy o‘simliklaridan yem-xashak, o‘rmon (to‘qay) xom ashyosi va dorivorlar sifatida, 50% yer maydonidan (9387,7 ming ga) yay-lov sifatida foydalaniladi. Q. o‘rmon-to‘qay fondi 1129 ming ga maydonni egallaydi. To‘qaylar asalarichilikda ham ahamiyatga ega. Respublikada dorivor o‘simliklarning 364 turi mavjud. Hayvonot dunyosi ham xilma-xil: umurtqali hayvonlarning 500 ga yaqin, shu jumladan, sut emizuvchilarning 68, qushlarning 300 dan ziyod, sudraluvchilarning 33, suv va quruqlikda yashovchilarning 2, baliqlarning 50 ga yaqin turi ma’lum. Umurtqasiz hayvonlarning 3500 dan ortiq turi aniqlangan. So‘nggi 10 yil ichida Qoraqalpog‘iston hayvonot dunyosi ancha o‘zgarishlarga uchradi. Ko‘pgina turlar soni qisqardi va ular noyob yoki yo‘qolib borayotgan turlar qatoriga kiritildi. Sut emizuvchilarning 10, baliqlarning 12, qushlarning 37, sudraluvchilarning 10 turi O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan. Cho‘lda sudralib yuruvchilardan kaltakesak, ilonlar; kemiruvchilardan yumronqoziq, qumsichqon, qo‘shoyeq; yirik sut emizuvchilardan jayran, bo‘ri, tulki; qushlardan saksovul soykasi, burgut, tuvaloq, so‘fito‘rg‘ay; o‘rgimchaksimonlardan chayon, falanga va b. yashaydi. To‘qaylarning hayvonot dunyosi nisbatan boy: qirg‘ovul, o‘rdak, g‘oz, qoravoy, loyxo‘rak; sut emizuvchilardan chiyabo‘ri, to‘qay mushugi, bo‘ri, tulki, tolay quyon, qobon va b. Ondatra iqlimlashtirilgan. Amudaryo va Oroldan pilmay, sazan, taran, laqqa baliq va b. ovlanadi. Ba’zi turlar yo‘qolib ketgan va sanoat ahamiyatini yo‘qotgan. Shu bilan birga Qoraqalpog‘iston suv havzalarida baliqning yangi 14 turi iqlimlashtirilgan.

Respublikada 3 maxsus qo‘riqlanadigan tabiiy hudud: "Badayto‘qay" davlat qo‘riqxonasi, "Sayg‘oq" va "Sudoche" buyurtma qo‘riqxonalari tashkil etilgan. Qo‘riqlanadigan hududlarning umumiy maydoni 1056,5 ming gektar . Qoraqolpog‘iston — xo‘jaligi rivojlangan respublika. Uning hududida foydali qazilmalardan gaz, gaz kondensati, neft, qurilish va qoplama toshlar, gips va ohaktosh, keramzit, sement, kon-ruda va kon-texnika xom ashyosi olinadi. Respublikada benzin, kerosin, dizel yonilg‘isi, ohaktosh, qoplama materiallar, yig‘ma temir-beton buyumlari, mebel, ip tolasi, paxta, tikuvchilik mahsulotlari. to‘qimachilik galantereyasi, o‘simlik moyi, go‘sht va go‘sht mahsulotlari , non, qandolatchilik va makaron mahsulotlari, un, yorma va b. ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Qishloq xo‘jaligi, asosan , paxtachilik, g‘allachilik (sholi va bug-doy yetishtirish) va chorvachilik (go‘sht, sut, qorako‘lchilik)dan iborat. Qoraqorlpog‘iston keng va turli-tuman transport tarmog‘iga ega. Temir yo‘l, havo, avtomobil transportlaridan keng foidalaniladi. Mintaqada turizmning rivojlanish tendensiyalari. O‘zbekistonning boshqa mintaqalardagi singari Qoraqolpog‘istonda ham turizm sohasi tez sur’atlarda rivojlanmoqda. Mintaqada turizm sohasini rivojlantirish borasida turli chora – tadbirlar dasturlari qabul qilinmoqda. Dasturga mintaqa infratuzilmasini rivojlantirish bo‘yicha ishlar, yangi-yangi turistik marshrutlar ishlab chiqish, tarixiy-madaniy ob’ektlar mashhurligiga erishish, turizm sohasi uchun kadrlar tayyorlash va malakalarini oshirish kabilar kiritilgan. Qoraqolpog‘iston ajoyib mintaqa bo‘lib, uning diqqatga sazovor joylarida, madaniyati va hayot tarzida, yashil landshaftlarida sinoati bor. Qadimgi Qirq-qiz, Ayoz-qal’a, Jonboz-qal’a noyob Tuproq qal’a va boshqa arxeologik yodgorliklar mahalliy va xorijiy turistlarda ilmiy va madaniy qiziqish uyg‘otadi. Qiziquvchan turistlarni joylashtirish uchun qulay sharoitlar yaratish mintaqa bo‘yicha qabul qilingan dasturlarning asosiy mazmunini kasb etadi. Bugungi kunda Nukus va To‘rtko‘lda yangi mehmonxonalar qurildi. Shuningdek, Otel “Nukus” qayta ta’mirlandi.

Dasturning asosiy qismi mintaqada ekologik turizmni rivojlantirish bo‘ldi. Mintaqa asosiy hududining asosiy qismini Ustyurt platasidan o‘tuvchi tekisliklar, janubiy-g‘arbda Qoraqumlar zanjiri, Sharqda Qizilqum cho‘li, janubi-sharqda Sulton-Uvays tog‘lari qad ko‘targan. Xozirda, mintaqada ekoturizmga qiziquvchilarni jalb qilish uchun Ellikqal’a tumanida “Aqcha ko‘l” zonasida ekoturistik infratuzilma yaratilishi rejalashtirilmoqda. Mintaqaning turistik resurslari salohiyati O‘zbekiston o‘zining ko‘plab tarixiy-me’moriy yodgorliklari, turfa xil iqlimi va tez sur’atlarda rivojlanishi bilan butun dunyo diqqatini o‘ziga tortmoqda. Asrlar mobaynida O‘zbekiston Buyuk ipak yo‘lining savdo, savdogarlar va sayohatchilar, jo‘g‘rofiyashunoslar va missionerlar, isti’lochilar va zabt etuvchilarning yo‘lida joylashgan edi. Ayni paytda esa, O‘zbekiston tashabbuskor, madaniyat, tarix, an’ana va ekzotik mamlakatlarga qiziquvchilar uchun maftunkor sayyohlik yo‘nalishlaridan biriga aylanmoqda. Bugungi kunda O‘zbekistonning barcha mintaqalarida turizmni rivojlantirishning imkoniyatlari mavjud. Quyida biz Qoraqolpog‘iston respublikasining ayrim turistik resurslari haqida ma’lumotlar berib o‘tamiz. Qoraqalpog‘iston hududida antik, o‘rta asr va yangi davrlarga oid me’morlik yodgorliklari mavjud. Me’morlik va tarixiy yodgorliklardan 237 tasi ro‘yxatga olingan, ulardan 145 tasi arxeologiya, 25 me’morlik va 67 tasi monumental yodgorliklardir. beruniy tumanidagi Sulton Uvays Bobo (P-14-a. lar), kechirmas Bobo (17— 19-a.lar); To‘rtko‘l tumanidagi Qalan-dardag‘ (18-19-a.lar). Norinjon Bobo (12—14-a.lar) majmualari, Xo‘jayli tuma-nidagi Mazlumxon Sulu va Mizdahqon (11 —19-a.lar); Qo‘ng‘irot tumanidagi Beleuli (12— 14-a.lar). davut Ota maqbarasi; Mo‘ynoq tumanidagi Hakim Ota maqbarasi va qabristoni, Tuproq qal’a

Ellikqal’a tumanidagi Ayozqal’a-1 va Ayozqal’a-2 (3—8-a.lar), Tuproqqal’a (3a.) eng muhim yodgorliklardir. Tuproq qal’a — Qoraqalpog‘iston Respublikasining Ellikqal’a tumanida joylashgan. Ushbu tarixiy yodgorlik 1938-yilda S.P.Tolstoyning ekspeditsiyasi natijasida topilgan. Izlanishlar natijalariga ko‘ra shahrcha milodimizning birinchi asrida tashkil topgan ekan. Taxminan III asrda Tuproq qal’a Xorazmshohlar davlatining poytaxtiga aylanadi. Qazilmalar natijasida shaharning qo‘zg‘on devorlari to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida ekanligi aniqlangan. Shaharning shimoliy qismida saroy joylashgan bo‘lgan. Hukmdor saroyi uchta minoradan tashkil topgan. Eng baland minoraning bo‘yi 30 metrni tashkil qilgan va uch qavatdan iborat bo‘lgan. Shaharning markaziy qismida olov ibodatxonasi joylashgan bo‘lib, undan ikki tomonga qarab asosiy markaziy yo‘l boshlanib ketgan. Bu yo‘l esa shaharni ikki qismga ajratgan. Markaziy yo‘l bo‘ylab turar joylarga eltuvchi, unchalik katta bo‘lmagan tor ko‘chalar joylashgan. Barcha imoratlar gildan qurilgan. 305 yilgacha Tuproq qal’a Xorazmshohlar davlatining poytaxti hisoblangan. Xorazmshohlar davlati qulagandan keyin esa mahalliy aholi va oddiy xalq asta- sekin shaharni tark eta boshlagan. Oqibatda shahar bo‘shab qolgan. S.P. Tolstoyning olib borgan izlanishlari natijasida ushbu yodgorlik hududidan ko‘pgina tangalar, turli xil oltindan, kumushdan, misdan ishlangan munchoqlar topilgan. Bundan tashqali u yerdan sopol idishlar, junli va ipakli matolar ham topilgan. Arxeologlar tomonidan mashhur Xorazm kamonlari tayyorlanadigan ustaxona topilgan. Shuni ta’kidlash kerakki, Tuproq qal’a nafaqat bu yerdan topilgan turli xil qurilma va boshqa buyumlar bilan mashhur. Shuningdek , bu shaharcha hududidan qadimiy Xorazm qo‘lyozmalari namunalari ham topilgan.Nazlimxon sulu

Olimlar saroy minoralarining birida siyoh bilan teri va yog‘och taxtachalarga qadimiy Xorazm tilida yozilgan hujjatlarni ham topishgan. Nazlimxon sulu – sufilar manzilgohi . Nazlimxon sulu Markaziy Osiyoning o‘rta asrlardagi Ismoil Somoniy, Xo‘ja Axmad Yassaviy, Muhammad Tekesh Sanjar, Amir Temur maqbarasi, Biybixonim kabi durdona me’moriy obidalari bilan bir qatorda xalqimizning bebaxo yodgorligi Xo‘djayli shahrining qadimgi va o‘rta asrdagi qismi. Mizdakxon quriq muzeyi aymog‘ida joylashgan bu yodgarlik mahalliy xalq orasida “qiz uyi” , “sufining qizining uyi”, yoki “saroyi” nomlari bilan mashxur. Umumiy maydoni 30x3 metr bulgan bu binoning kirish oldidan boshlab quyilgan zinalar yordamida ichkariga kirganingizda yodgorlik haqida har xil fikrlar mavjud bo‘lib o‘zingizni boshqa bir olamga – yeti qavat yer ostidagi saroyga kirgandek his qilib, uning ustida qancha tuproq bor ekan degan fikrga berilishingizni bilmay qolasiz. Dastlab eshik ortidagi gumbaz bilan bostirilgan devorlari bilan burchaklari har xil naqshlar bilan bezatilgan turt burchakli kichik xonaga kirasiz. So‘ngra uzun dahliz bo‘ylab quyilgan zinalar yordamida sakkiz metr pastda joylashgan katta markaziy zalga o‘tasiz. Devorlari jahonning turt tamoniga qaratib qurilgan bu zal sakkiz qirrali katta gumbaz bilan bostirilgan. Devorlardagi g‘ishtlar orasiga quyilgan “gulbonalar” ko‘z oldingizga osmondagi yulduzlarni eslatadi. Nazaringizda yanada yuqori ko‘targan vaqtida markaziy xonani yorug‘lantirib turgan osma zanjirli oltin shamlarning o‘rinlarini ko‘rasiz, yanada yuqori tamonida gumbazning har qiriga bir-birdan o‘rnatilgan bitik naqshli sakkiz panjara markaziy zalni kunduzgi kuni yoriqlantirib turgan. Zal poli qiriga o‘rnatilgan g‘ishtlar bilan to‘shalgan. Uning o‘rtasida osmon ko‘k rangli plitalardan iborat turt burchakli maxsus kichkina maydon ishlatilgan. Rivoyatlarga qaraganda, u Nazlimxon suluga oshiq Abutalibning gumbazdan uzini tashlab nobid bulgan urni. Shuning uchun ham qizning uyiga kelgan ziyoratchilar bu maydonni aylanib o‘tar ekan. Markaziy zalning shimol va sharq tarafida usti yarim gumbaz shaklida bostirilgan oldi ochiq supali joylar qurilgan.

Hozirga vaqtda ularning ikkalasida ham qabrlar bor. Rivoyatlarga qaraganda shimoldagisi Nazlimxon sulu ismli qizga, sharqdagisi shu binoni qurgan usta yigit Abutalibga tegishli. Qabrlarning ustiga ishlangan soxanlar buzilib bugungi kunda ularning faqat past qatorlarigina saqlangan. 1928-1929- yillarda yodgarlikda qazish ishlarini olib borgan professor A.Yu.Yakubovskiyning yozishiga qaraganda bu soxanlarning ikkalasi ham oltin plitalar bilan bezatilib, ularning devorlarida fors tilida yozilgan filosofik qatorlari bo‘lgan. A.Yu.Yakubovskiy ko‘chirib olgan bu yozma manbalar sharqshunos olim A.A. Nekrasov tamonidan o‘qilib, unga tushuntirish bergan. Ularning birida “Umr ajoyib, lekin u mangu emasligi ukinchli” deb yozilgan qatorlarni o‘qiysiz. Professor A.Yu.Yakubovskiyning “Qiz uyi” deb nomlangan bu yodgorlik XIV asrlarga tegishli yer osti mavzoleyi birinchi ilmiy tadqiqoti undan keyingi davrlarda yodgorlik bo‘yicha tadqiqot ishlarini olib borgan olimlar B.N.Zasipin va V.N. Yagodinlar qabul qilgan. Lekin 1959- yili bu yodgorlikni qayta tiklashga bog‘liq olib borilgan arxeologik ishlarning natiyjasida Toshkentlik arxeolog olim V.I.Filimonov Nazlimxon sulu XIII-XIV - asrlarda yer ostiga qurilgan mavzoley emas, XII asrning oxiri XIII asrning boshlarida yani Chingizxon askarlari ulkamizni bosib olgunga qadar qurilgan saroy degan fikrga keladi. Qoyqirilgan qa’la – Aspabaraqtin’ qa’lasi . Qoyqirilgan qa’la- taxminan ikki yarim ming yil ilgari bunyod etilgan jahon madaniyatining mashhur yodgorliklaridan biri. To’rtko’l shahridan 22 km shimoliy-sharqida joylashgan bu bebaho xazina qadimgi Grek va Rim madaniyatining durdonalari bilan bir qatorda turadi. Qadim zamonlarda qumlar arosida qolib ketgan bu yodgorlikni tabiyatning uzi qadrlab, uni bizning kunlarimizgacha yaxshi saqlanib kelgan. Ikki qavatli qurilishning birinchi qavatining tahminan ikki ming yil vaqt to‘liq saqlanishi uning yaqqol dalili bo‘la oladi. Qoyqirilgan qa’la

Qa’la ilmda birinchi marotaba 1938-yili aniqlanib, 1952-1957- yillarda arxeologlar tamonidan to‘liq tadqiqot ishlari olib borildi. Markaziy Osiyoning qadimgi arxitekturaviy madaniyatining cho‘qqilaridan biri bo‘lgan Qoyqirilgan qa’la oldin ola tayyorlangan reja buyicha diyametri 90 metr doira shaklida solingan. Qa’la atrofida ikki qavatli o‘q otish dahlizi bo‘lib, ikki qator (tashqi va ichki) qo‘rg‘on devorlar bilan qursholgan. Uning devorlari bo‘ylab sakkiz joyda to‘pxonalar o‘rnatilgan. Qo‘rg‘on devorlarni aylantirib eni 15 m, terangligi 3 m chuqur qazilib, u suv bilan tuldirilgan. Qoyqirilgan qa’laning qurilish ishlarida Amudaryoning pastgi buyidagi xalqlar bilan aloqada qo‘shni sak- massaget qavmlarinig tasiri kuchli bo‘lgan. Tarixning otasi bo‘lgan Gerodotning yozishi buyicha “kun” massagetlarning bosh xudosi bo‘lgan. Shunday qilib “Xorazm” degan so‘zning o‘zi qadimgi Iran tilida “Kun vatani” degan ma’noni anglatgan. “Qoyqirilgan qa’la” so‘zining etimologiyasi sodda bo‘lib, u XX asrning birinchi yarmida paydo bo‘lgan. Professor S.P.Tolstovning aytishicha yodgorlik ichida o‘lib qolgan qo‘yga bog‘liq qo‘yilgan atama. Shunday voqya Qoyqirilgan qa’laning sharq tarafida, uzoq emas yerda joylashgan ikki yodgorlikda joy olib, ular ilmga “Qo‘ziqirilgan qa’la I” va “Qo‘ziqirilgan qa’la II” degan atamalar bilan kirgizildi. Bizningcha Qoyqirilgan qa’ladan topilgan yozma ma’lumotlar asosida qa’lani Aspabaraqning qa’lasi deb nomlasak bo‘ladi. Shilpiq. Qoraqalpog ’ iston Respulikasining markaziy qismida halq orasida Qaratog‘ deb atagan tog‘ tizimlari joylashgan. Tabiyati chiroyli shu tog‘ning shimoliy-g‘arbida Amudaryoning bo‘yida Shilpiq, Qora tepa, va Besh tepa singari tepaliklar joylashgan. Qora tog’ singari bu tepaliklarning har birining o‘ziga hos sir sinoatlari va tarixi bor. Ularning orasida Shilpiq tepaligi alohida o‘rin egallaydi. AShilpiq

Amudaryo tumanida joylashgan bu yodgorlikning fanga noma’lum tamonlari ko‘proq. Bu yodgorlik faqat o‘lkamiz xalqini emas, balki chet elliklarning diqqat e’tiborini tortgan eng ajoyib tarixiy meroslarimizdan biri. XIX asrda o‘lkamizda bo‘lgan olimlar, rassomlar va askarlar o‘zlarining daftarlarida estalikni “Chilpik”, “Chilpak” va “Shelpak” atamalari bilan yozib qoldirgan. Markaziy Osiyo Xo‘dja Reshad Efendi nomi bilan 1863- yili sayohat qilgan Veygriyalik olim Armen (German) Vamberi Amudaryo orqali Xivadan Qo‘ng‘irotga ketayotganida Shilpiqda bo‘lgan va u haqida quyidagilarni yozgan. Bu bir zamonlari mahkam qo‘rg‘on bo‘lgan, unda otasining qo‘liga banda bo‘lib tushgan yigit oshiq bulgan padsho qizi, o‘zining sevgilisi bilan ota-onasidan qochib kelib yashagan. Shilpiqning pastki eni 130-150 m , balandligi 30-33 m tabiy tepalik boshiga qurilgan doira shaklidagi qurilish. U soz loydan tiklangan qalin devorlar bilan qurshalgan. Shu qadimiy devorlarning bizning kungacha 15 m balandlikda buzilmasdan saqlanib kelishining siri, bizningcha qurilishga ishlatilgan loylarning yaxshiligi bilan bahorda va kuzda bo‘ladigan sel yomg‘irlaridan ularni saqlash maqsadida suvoqarlarning o‘rnatilishida bo‘lsa kerak. Shilpiqning Amudaryoga qaragan g‘arb tamonida joylashgan darvozasiga ishlangan zina orqali chiqqan. Umumiy uzunligi 20 m bulgan. Uni arxeologik tadqiqotlar vaqtida ulkan hom g‘ishtlardan ishlangan 75 zinaning ham ikki buyida devorlarning qoldiqlari aniqlandi. Shilpiq asosan Janubiy Orol buyidagi belgili sig‘inish joylarining biri bo‘lgan. Shuning bilan birga XX asrning boshlarigacha Shilpiq yonida Navruz va Qurbon Xayt bayramlariga bag‘ishlangan umumxalq sayllari o‘tkazilib kelingan. Qadimgi davrlarda bunday umumxalq sayllarga yiliga bir marotaba elning hukumdorlari chiqib, fuqorolar bilan uchrashadigan bo‘lgan.

Da’ukesken qashisi - Markaziy Osiyodagi eng qadimgi bojhona. Qurilganiga bir necha o‘n asrlar o‘tishiga qaramasdan odamzot aqlini lol qoldirib kelamoqda. Ular toshdan, g‘ishtdan tiklanib yoki tuproqdan yig‘ilib, ilm fan dunyosida “ilonsimon qosh”, “uzun devor” degan nomlar bilan ma’lum. Bunaqa qurilishlar haqida dunyo xalqlari orasida afsona, daston va rivoyatlar yaratilib ularning ko‘pchiligi xalq og‘zaki adabiyotining durdonalari qatoridan joy olgan. Ularga hindlarning Vedasini, Misrliklarning Gor bilan Set orasidagi kurash haqidagi afsonasini, Zigfrid haqidagi qadimgi germanlarning eposini, “Buyuk Xitoy devori” haqidagi xitoyliklarning afsonalarini ko‘rsatish mumkin. O‘zbek mumtoz adabiyotining asoschisi Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dastonida “Buyuk Xitoy devori” o‘z aksini topgan. Jahonning sakkizinchi hazinasi atalgan “Buyuk Xitoy devori” dunyoda yolg‘iz bo‘lib qolmay, unga uxshashlari ko‘p. Ularning biri Qoraqalpog‘iston Respublikasi Qung‘irot tumanida joylashgan “Da’ukesken qashisi” degan nom bilan fanda ma’lum. Uni birinchilardan bo‘lib tadqiqot qilgan olim professor S.P.Tolstov hisoblanadi. U 1946-1952- yillarda Da’ukesken qa’lasinig XVI asrda Janubiy Orol buyidagi eng yirik qa’la , hattoki uning shu yerning poytaxti darajasigacha rivojlanishini hisobga olgan S.P.Tolstov “Da’ukesken qashisi” shu davrlari tiklangan bo‘lishi ehtimol degan fikr aytgan. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi arxeologlari Daukesken qa’lasida va qashisida ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi. Bu o‘z navbatida “Daukesken qashisining” “Buyuk Xitoy devoridan” tahminan yuz yil ilgari qurilganligi va dunyodagi eng qadimiy devorlarning biri ekanligini ko‘rsatadi. Daukesken qashisi devorlaning uzunligi 2600 metrdan iborat. Solingan vaqtida o‘n metrdan ortiq balandlikka ega bo‘lgan bu devordan xozirgi paytda bir-bir yarim metr balandlikdagi bo‘lagi saqlanib qolingan. Uning eni ikki- ADa’ukesken qashisi

uch metr qalinlikda bo‘lib, vaqtida ustidan ikki askar qator bo‘lib bemalol yuradigan bulgan. Daukesken qashisini tadqiqot qilish paytida aniqlangan qurilishlar bilan undan topilgan arxeologik manbalar uning eramizdan oldingi V-IV asrlarda solinib bizning eramizning boshlariga qadar foydalanilganligidan darak beradi va u ulkamizdagi eng qadimgi qurilishlar qatoriga kiradi. Aranlar-qadimgi kasplik qurilishlar. Qoraqalpog‘iston o‘zining ajoyib yodgorliklari bilan dunyoni lol qoldirgan. Chet elliklarni lol qoldirgan yodgorliklar Usturtda joylashgan. Usturt bu Markaziy Osiyoning Orol buyi bilan Kaspiy oralig‘ida joylashgan. U joylarda dexqonchilik bilan shug‘ullanish mumkin emas. Shunday ekologik tabiyatga ega bo‘lishiga qaramasdan Ustyurtda qadimgi tosh davrlaridan boshlab yigirmanchi asrning boshlarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladigan yodgorliklarni uchratish mumkin. Mana Ustirtdagi shunday yodgorliklarning biri bu aranlar. Ular haqida eng birinchi malumotlar elliginchi yillarning boshlarida ma’lim bo‘ldi. 1952-yili Ustyurtda tadqiqot ishlarini olib borgan professor S.P.Tolstov samolyotda uchib yurib Erburin qa’la yonida tushunarsiz katta qurilishga ko‘zi tushadi. Dastlab unda bu o‘rta asrlarda yog‘in-qor suvini yig‘ishga qo‘llanilgan degan tasurot o‘yg‘otadi. Shuning uchun bu yodgorlik yigirma yil davomida olimlar nazaridan chetda qolib ketgan. 1972- yili qaraqalpoq arxeologlari Usturtda arxeologik tadqiqot ishlarini olib borishi bilan aranlar tadqiqot obektiga aylanadi. Natijada aranlar faqat Erburin qa’lasi yonida emas, balki Orol bo‘yidan boshlab Kaspiy dengizigacha yuz kilometrlab joylarda joylashganligi ma’lum bo‘ladi . Bunday aranlarning bir yoki ikki kishi tarafidan qurilishi mumkin emas. Sababi ularni tiklashda katta kuch, qurilish materiallari talab etiladi. Demak bunday qurilishlarni solishda va ulardan amaliy Aranlar

foydalanishda ma’lum bir qavm a’zolari, qishloq odamlari, hattoki ular davlat hukmdorlari tarafidan qurilgan. Albatda ovlarni aranlarda qamab ovlash yil davomida bo‘lmagan, balki ma’lum mavsumlarda tashkillashtirilgan. Shunday yilning mavsumlarida tashkillashtirilgan Ustyurtdagi qurilishlar yordamida ov qilishga XVII-XIX asrlardagi Xiva xonlari qatnashganligi ma’lum. Shu joyda “aran” so‘zining etimologiyasi haqida to‘xtaladigan bo‘lsak. “Aran” so‘zi eski forsi va turk tillariga oid atama bo‘lib hisoblanadi . Olim A.Gafurovning aniqlashicha, “aran” so‘zi forsi tilida “ chig‘anoq ” ma’nosini anglatadi. Maxmud Qashg‘ariyning lug‘atida “aran” turk tilida “mol xona ” (ot xona) degan ma’noni bildirgan. Olim V.V. Radlov “aran” so‘zining etimologiyasini “yovvoyi xayvonlarning yo‘liga qo‘yiladigan uchqur yog‘och” deb aniqlagan. Shunday qilib “aran” qadim davrlarda paydo bo‘lgan turk so‘zi bo‘lib, ichidagi chuqurlarda uchqur qoziqlar qoyilgan, bosh bo‘lagi sariq joydagi sadag‘i shaklida, yovvoyi hayvonlarni qamab olish uchun qurilgan qora- qurilish bo‘lib hisoblanadi. Aqshaxan-qadimgi poytaxt. 1995-yili Aqshaxan qa’lada Qaraqalpog‘iston – Avstraliya xalqaro arxeologik ekspeditsiyasi o‘z ishini boshlaydi. To‘qqiz yil davomida yodgorlikda olib borilgan arxeologik ishlar uning yuqori va pastki qa’ladan iborat bo‘lganligini, ularning ichkarisida boshqarish va diniy qurilishlar borligi aniqlandi. Qa’laning solingan vaqti va davlatning markaziy qa’lasi ekanligi xaqida aytilgan fikrlar ma’lum darajada o‘zining tastig‘ini topdi. Aqshaxan qa’la to‘g‘ri to‘rtburchakdan iborat bo‘lib, yuqorida ta’kidlanganidek, yuqori va pastki ikki qaladan tashkil topgan. Ularning har biri alohida devorlar bilan o‘ralib, o‘zaro darvozalar orqali bog‘lanib turgan. Umumiy maydoni taxminan ellik gektar atrofida bo‘lgan, pastki qa’la ikki qalin devorlar bilan o‘ralgan, ularning orasida uzun daxlizlari joylashgan. Aqshaxan-qadimgi poytaxt

Aqshaxan qa’ladagi arxeologik tadqiqotlar vaqtida undan eramizdan oldin VI-V asrlardan eramizning IV asrigacha tegishli ko‘plab kulol idishlar bo‘laklari, xaykallar, tangalar va shu singari materiallar topildi. Ulardan aloxida ahamiyatga ega bo‘lgan buddizm diniga xos xaykallarning topilishi bo‘lib hisoblanadi. Bu o‘z navbatida xalqaro savdo yo‘li bo‘yida joylashgan Aqshaxan qalada shu dinga sig‘inadigan, ehtimol Xindistonlik bir to‘da savdo vakillarining vaqtincha bo‘lsada yashaganligini ko‘rsatadi. Mizdakxan – majmuasi. Qoraqalpog‘iston o’lkasida joylashgan bo’lib, qadimgi tosh davriga to’g’ri keladi. Qadimgi Xorazm davlati Amudaryoning quyar joyida bizning eramizgacha VII-VI asrlarda joylashgan. Qoraqalpog‘istonning eski poytaxti – Xujaylidan uch kilometr joyda ajoyib tarixiy-arxeologik majmua Mizdakxan joylashgan. Qa’la Xorazm davlatining yirik savdo-xunarmandchilik markazi bo’lib, u orqali Buyuk Ipak yo’lining janubiy tarmoqlaridan biri o’tgan, bularga qazib topilgan qushlarning rasmi, oltin ipli gazlamalarning qoldiqlari, Xind okeani tosh idishlarining qoldiqlari dalil bo’la oladi. Mizdakxan

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.«O`zbekistonda turizmni rivojlantirishning 2005 yilgacha bo`lgan davlat dasturi», O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 15.01999 yildagi UP-2286 farmoni. 2. O`zbekiston Respublikasining «Turizm to`g`risidagi qonuni». Xalq so`zi gazetasi 109.1999. 3. Александров А.Ю. Международный туризм. Уч.пособие для вузов.- М.: Аспект Пресс, 2000 Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004 5 . Лицензирование и сертификацие в туризме. Учебное пособие Дехтярь Г.М.: Финансы и статистика, 2003 г. 6 . Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме.2000

O'xshashlar

Farg’ona turistik mintaqasi

Samarqand turistik mintaqasi

Xorazm turistik mintaqasi

O’zbekistonning janubiy turistik mintaqasi

Buxoro Navoiy turistik mintaqasi