Osiyoning tabiiy geografik o`lkalari - Geografiya - Referatlar

Osiyoning tabiiy geografik o`lkalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78.5 KB

Ko'chirib olish

Osiyoning tabiiy geografik o`lkalari R e j a : 1. Osiyoning tabiiy geografik o`lkalari. 2. G`arbiy Sibir. 3. Uzoq Sharq. 4. Sharqiy Osiyo. 5. Janubiy Osiyo. 6. Janubi-sharqiy Osiyo. 7. Janubi-g`arbiy Osiyo. 8. Old Osiyo.

Sharqiy Osiyo yoki Uzoq Sharq tarkibiga Sharqiy Xitoy, Shimoliy- Sharqiy Xitoy va Koreya yarim oroli hamda Yapon orollari kiradi. Bu tabiiy o`lkalar bir-biridan anchagina farq qilishiga qaramay, umumiy belgilariga ham egadirlar: bu umumiy belgilar ularning geografik o`rni, materikning sharqiy chekka qismida Tinch okean bilan keng masofada tutashib turgan sharoitda tarkib topishi va rivojlanishi birligi tufayli mavjuddir. Musson sirkulyatsiyasining ta`siri Markaziy Osiyo bilan bo`lgan chegaradagi tog`lar-Sichuan Alpi, Sinlin va Katta Xingangacha boradi. Yog`in sochinning mavsumiy tafovuti ham musson sirkulyatsiyasiga bog`liq. Yetarli miqdordagi issiqlik va nam uchlamchi davrdan buyon o`rmonlarning rivojlanishi uchun qulaylik tug`dirib kelmokda. O`rmonlar tarixiy davrdan ilgariyoq tog`larnigina emas, balki tekisliklarni ham qoplab olgan. Xozirgi o`rmonsiz tekisliklar juda zich yashaydigan aholining ko`p asrlik dehqonchilik faoliyati natijasidir. Muzlik ta`sirini totmay, pana joylarda tarkib topgan flora bilan fauna juda qadimiy bo`lib xilma-xil turlarga ega. Bu yerda fauna va floraning tropikda yashovchi vakillari bilan birga mo`tadil mintaqa vakillari, xatto to`rtlamchi davr muzlanishi davrida materikning shimoliy va shimoliy-sharqiy tomonlaidan kelib, maxalliy sharoitga o`rganib qolgan Arktikaga xos vakillari ham yonma-yon yashaydi. Sharqiy Osiyoda tabiiy sharoitning qulayligi, chunonchi hosildor tuproqlar va nam iqlimning, ko`pdan-ko`p daryo va ko`llarning uyg`un kelishi, xududning dengiz bo`yida joylashganligi-bularning hammasi aholining qadimdan zich joylashganligiga va bu yerda butun maydonning 20% dan kam qismini tashkil etgan tekisliklarnigina emas, balki tog`li rayonlarni ham xo`jalikda tezda o`zlashtirilishiga yordam berdi. Aholining ko`p yillik faoliyati natijasida tabiiy landshaftlar ancha o`zgarib, ular o`rnida madaniy landshaftlarga aylantirilgan Sharqiy Osiyoning antropogen landshaftlari juda o`ziga xosdir, ular G`arbiy Yevropaning sanoatlashgan landshaftlaridan farq qilib, so`nggi vaqtlargacha asosan qishloq xo`jaligi landshaftlari bo`lib qolmoqda. Sharqiy Xitoy relyefining yirik tektonik shakllari orasida Shimoliy Xitoy pasttekisligi, Sichuan kotlovinasi, shuningdek kichikroq kotlovinalardan

Duntinxu, Poyanxu ko`llari joylashgan kotlovinalar ko`tarilgan relyef shakllarida Sinlin tizma tog`i, Janubiy Xitoy tog`lari, Guychjou platosi, Yunnan tog`liklari ajralib turadi. Sharqiy Xitoy daryolari rejimi musson sirkulyatsiyasiga bog`liq, ular yozda to`lib oqib, qishda sayozlanib koladi. Chunonchi, Yanszi daryosi suv satxi Sichuan kotlovinasidan oqib chiqishda, Ichana shaxari yaqinida xar yili yomg`irgarchilik davrida 20-23 m ko`tariladi. Xatto kuyi oqimda ham, toshqin suvlari Duntinxu va Poyanxu ko`llariga yigilishiga qaramay, yog`ingarchilik mavmsumi oxirida daryodagi maksimal suv sarfi yillik o`rtacha mikdordan 2 xissa ortib bo`ladi. Sharqiy Xitoyning musson iqlimi Yaponiya iqlimidan farq qilib ancha sovuq va qish quruq kelishi sababli hamma fasllarda kontinentalrokdir. Yanvarda nol gradusli izoterma Gibraltar bugozi bilan bir kenglikda joylashgan Sindao shaxri orqali o`tadi. Pasttekisliklar orasida Shimoliy Xitoy pasttekiligi (Buyuk Xitoy tekisligi) aloxida ajralib turadi. Uning Sariq dengiz tomonga ko`z ilg`amas darajada nishab bo`lgan yassi yuzasi Xuanxe, Xuayxe va qisman Yanszi daryolari suvninig uzoq vaqt davomida lyoss, qum va gilni yuvib kelib yotkizishi natijasida vujudga kelgan. Pastekislikda daraxtlar deyarli yo`q. Hamma yer xaydalib, juda diqqat bilan ishlangan. Dengiz bo`yidagi daryolarning "haqiqiy" quruqlikka aylanib ulgurmagan yosh keltirma jinslari tarqalgan keng yerlar bundan mustasnodir: botqoqlik va shurxoklar 30% ga yaqin maydonni ishg`ol qiladi. Pasttekislikda makkajo`xori, gaolyan, tariq, kartoshka, soya, yeryongok, nasha, paxta yetishtiriladi. Keyingi yillarda mamlakat tabiatini o`zgaritirish planiga muvofiq pasttekislikka daraxtlar o`tqazilmokda. Pasttekislikda ko`plab kanallar o`tli tomonga yunalgan bo`lib, bu kanallardan kema qatnovida, yerlarni sug`orishda, baliq ovlashda va toshqin vaqtida, ko`llar kabi, suv omborlari sifatida foydalaniladi. Yanszi daryosi kuyi oqimining qirg`oqlari bir necha qator ko`tarmalar bilan tusilgan: ko`tarmalar

pasttekislikni dengiz tomondan ham to`sib turadi, daryo etagining aholisi dengizdan keng polderlar polosasini ajratib olgan. Yanszidan janubrokda Janubiy Xitoy tog`lari joylashgan. Janubiy Xitoy tog`lari notektonik xarakatlar bosqichida yoshargan: tog`lar gumbaz shaklida ko`tarilgan, natijada yuvilish jarayoni kuchaygan. Yanszinning o`rta oqimida tog`lar bilan o`ralgan Sichuan kotlovinasi, ya`ni qizil xavza joylashgan, uning katta amfiteatr shaklida bo`lishiga sabab Xitoy platformasi shu qismining uzoq vakt davomida cho`kkanligidir. Kotlovinani to`ldirgan qizil rangli qatlamlar silur davridan buyon vujudga kelgan. Markaziy qism eng ko`p cho`kkan. Qizil xavzadan shimolrokda Sinlin tog` tizmasi geografik kenglik bo`ylab cho`zilgan. Uning morfologik xususiyati yon bag`irlarning tik va keskin assimetrik ekanligi hamda o`rtacha balandliklarning kattaligidan (2500 m ga yaqin) iboratdir. Janubiy Xitoyda joylashgan Sitszyan daryosi xavzasi, Janubiy Xitoy dengiz soxillari va Xaynan oroli nam tropik landshaftlari bilan xarakterlanadi. Bu yerda qishda havo xarorati 15°S atrofida, yozda esa 28°S bo`ladi. Yillik yog`in miqdori 1300 mm dan 2000 mm gacha boradi. O`simliklar yilning hamma fasllarida o`sa beradi, dalalardan yiliga uch martadan hosil olinadi. Dehqonchilik uchun salgina bo`lsada, yarokli bo`lgan barcha yerlar ishlanib, sholi, choy, sitrus o`simliklari, shakarqamish va boshqa xil tropik o`simliklari yetishtiriladi. "Tosh o`rmonlar" yer ostida hosil bo`lgan va ular ustidagi suv o`tkazuvchi qumtosh qatlamlari yemirilib, olib ketilgandan keyin ajoyib karst hosilalari yer yuzasiga chiqib qolgan, deb taxmin qiladilar. Tayvan oroli - Xitoyning eng katta (maydoni 35834 km.kv) orolidir. Relyefga ko`ra Tayvanning ikki qismga: tog`lar ko`pchilikni tashkil etgan sharqiy va tekislikdan iborat g`arbiy qismlarga bo`lish mumkin. Tog`larning juda balandligi (3950 m gacha) burmalangan haminni baland ko`tarib yuborgan yosh gumbazsimon ko`tarilishlar bilan bog`liq. Orol relyefining tarkib topishida

gumbazsimon ko`tarilish bilan birga chuqurdagi yorilishlar, vulqonlar faoliyati va muz bosishi ham qator rol uynagan. Orolda subekvatorial namgarchil iqlim sharoitida o`simliklar bark urib rivojlanadi. Shimoliy-Sharqiy Xitoy yoki Dunbey landshaftlari ba`zi joyda sertepa, ba`zi joyda yassi va botqoq bosgan tekisliklardan hamda ularni taka shaklida o`rab olgan tog`lardan iborat. Ikki joyda tog` yo`lagi bor: biri So`ngari vodiysi bo`ylab shimoli-sharqka Amurga chikadi, ikkinchisi esa Lyaoxe vodiysi orqali janubga Lyaodun qo`ltig`iga chiqadi. Tog`lar o`rmonlar bilan qoplangan, bu o`rmonlar qiya esa etaklarida keng o`rmon-dasht polosasi bilan almashinadi, undan esa tekisliklardagi preriya va dashtlarga o`tiladi. Janubiy Manjuriya tekisligi Lyaoxe daryosi buylab joylashgan bo`lib, aholi ancha zich joylashgan. Daryo vodiylarigina emas, balki suvayirgichlardagi yerlar ham yoppasiga xaydalib, sholi, dukkakli ekinlar ekiladi, boglar barpo kilingan, poliz ekinlari yetishtiriladi. Bu tekislikni shimoldan janubga tomon kesib o`tilsa, faqat qishloq xujaligi landshaftlarini emas, balki turli xil sanoat landshaftlarini ham kuzatish mumkin. Temir va ko`mir qazib chiqaradigan markazlar Fushun, Fusin, Anshan va boshqka yirik sanoat shaxarlari mavjud. Markaziy Manjuriya tekisligi - yomg`ir keltiradigan havo oqimlaridan panada joylashgan, bu yerga qish vaqtida Sibir va Markaziy Osiyodan tez-tez sovuq havo kelib turadi. Sovuq qishda, Janubiy Manjuriyadagi kabi, kunlar deyarli xech ilimaydi. Yanvarning o`rtacha xarorati Xarbinda - 20°S. Yog`in sochin yiliga shimolda 550 mm, janubda 665 mm tushadi. Yillik yog`in mikdorining 75% gacha qismini tashkil etgan yozgi yomg`irlar davrida daryolar keng toshib, atrofdagi joylarni bosib ketadi va vodiylardagi botqoq hamda ko`llarni to`yintiradi G`arbdagi katta Xingan tog`lari, shimoldagi Kichik Xingan va janubdagi Manjuriya-Koreya tog`lari landshaftlari bir-biridan farq qiladi. Bu tog`lar yozda ko`p esadigan okean havo massalari yunalishiga, qishda esa quruq va sovuq havo oqimlari yo`nalishiga nisbatan turli xil joylashganligidan ular turli darajada namgarchildir. Tog`larda qalin o`rmonlar yaxshi saqlanib qolgan:

bu o`rmonlarda Koyeya kedrlari bilan birga dublar, lipa, qayinlar, yassi bargli va Dauriya qayinlari ham o`sadi. Katta Xingan assimetrik tuzilgan g`arbiy yon bag`ri qiya, sharqiy bag`ri tik, tog` tepalari (1750 m gacha) yassi, daryo vodiylari tog`larni ko`ndalang kesib o`tgan. Katta Xingan tog`lari janubiy qismining Markaziy Osiyoga yaqinligi va havoning quruqligi tufayli bu joydagi o`rmonlarda, o`rmon-dasht va dashtalrda kserofit o`simliklar ustun bo`lgan Mongoliya florasi vakillari ko`pdir. Koreya yarim oroli. Tabiiy sharoitiga ko`ra Koreya yarim orolining shimoliy qismi Shimoliy-Sharqiy Xitoyga, janubiy qismi esa Yapon orollariga o`xshaydi. Yarim orol orollar yoki undan ajralib qolgunga kadar mo`atadil va subtropik kengliklar fauna hamda floralari bir-biriga aralashib turgan o`ziga xos ko`prik vazifasini o`tagan. Yarim orolaning bir vaqtlar Osiyoning orollari bilan qo`shilib turganini uning janubiy qismi geologik tuzilishi ko`rsatadi. Kamfora lavri va apelsin daraxti uchun Koreya yarim oroli orollaridan faqat eng janubdagisi Chechjudo orolida sharoit ko`laydir. Tarkibida doimiy yashil o`simliklar salmog`i anchagina bo`lgan subtropik o`rmonlarning kuyi tog` mitaqasi yarim orolning o`rta qismida tugaydi va o`rmonlarning quyi tog` mitaqasi yarim orolning o`rta qismida tugaydi va o`rmonlarda barg to`kuvchi keng yaproqli daraxtlar ko`pchilikni tashkil eta boshlaydi. Yapon orollari - zanjiri ikkita orollar yoyidan tashkil topgan. Shimoliy yoyga to`rtta katta orol - Xaqkaydo, Xonsyu (Xondo), Kyusyu va Sikoku orollari, shuningdek, ko`pgina mayda orollar kiradi. Janubiy Ryukyu yoyiga faqat mayda orollar qaraydi. Yapon orollari Tinch okean tomonidan chuqur cho`kimalar bilan, materik tomondan esa shelf (sayoz) dengizlari bilan o`ralgan. Xonsyu orolining markaziy qismidan idzusitito-Bonin orollari yoyi ajrab chikib, Tinch okeanda uzoq davom etadi. Markaziy Osiyo yer yuzidagi eng katta tabiiy o`lka bo`lib Yevrosiyoning o`rta qismini egallaydi. U Shimolida ham Sharqda ham Rossiya davlat geografiyasidan ham o`tadi.

G`arbda, Shimolda, Janubda tog`lar bilan o`ralgan. Markaziy Osiyoning geografik o`rni taxminan quyidagi koordinat bilan belgilangan. 50° bilan 27° shimoliy kenglik va 76°-120° shimoliy orasida joylashgan. Markaziy Osiyo butun yer yuzining eng baland o`lkasidir. Uning ichki qismi keng yassi tog`liklardan iborat bo`lib ular baland tog` tizmalari bilan o`ralgan. Baland tog` tizmalarining bunday joylashish natijasida a) Markaziy Osiyoda katta oqimlar xavzalarining bo`lishiga b) Markaziy Osiyoning dengiz va okeanlarning ta`siridan uzoqka bo`linishiga sababdir. O`lkaning yuqoridagi sabablarga ko`ra uzoq vaqtlargacha kam tekshirilishiga sabab bo`lgan. Markaziy Osiyo rayonlari xaqidagi qadimgi ma`lumotlar Xitoydagi yozuvlarda bor. Eramizdan 2 asr burun Chitonsip degan sayyox Markaziy Osiyoni kesib so`ng Farg`ona vodiysiga kelgan. VII asrda Suanszen Markaziy Osiyoni o`rganganlar. 13 asrda Chan-Chun degan sayyox Markaziy Osiyoni aylanib chiqqan. 19 asrdan 2-yarmidan boshlab Markaziy Osiyoni tabiatini birinchi bo`lib tekshirgan, ulug` rus sayyoxi N.M.Prjevalskiy. So`ngra Gumbold, V.A.Obruchayev va boshqalar o`rganib o`z xissalarini qo`shib juda ko`p ilmiy asarlar yaratganlar. Markaziy Osiyo tog` yaratilish xarakatlar xozirgi geologik davrlarda ham davom etmokda. Uning yer yuzasi palaxsali tursimon kartalar tuzilishiga ega bir necha bir qayta tiklangan tektonik xarakatlar ana shunday tuzilishni hosil qiladi, territoriyani relyefini umumiy xususiyatlari tektonikaning juda katta rol o`ynaganiga protsesslari kuchsizlanishiga struktura taklanish keskin ifodalagani tekisliklar yuzalari ko`p tarqalganligiga bog`liqdir. Janubiy Mongoliya va Shimoliy Xitoyda Gobi yassi tog`ligi Ordos yassi tog`ligi, Alshan cho`li Beyshan yassi tog`ligi qirib landshafti cho`l va dashtlardir.

Janubda Tibet tog`ligi, g`arbdan Shimoliy, g`arbiy Xitoy cho`llari o`rab turadi. Territoriyaning platformasining strukturasi Mezozoydagi tektonik xarakatlar natijasida murakkablashgan. Yer usti tuzilishini keng, baland, kristali jinslardan tuzilgan yassi tog`liklar tashkil etadi. Ularning o`sishini qadimgi dengiz yotqiziqlari yoki mezozoyning kontinental cho`kindi jinslari qoplab yotadi. Yassi tog`larning erosiya parchalab palaxsali tog` tizmalari bilan uyg`unlashgan. Tog`lar Qoyali, yonbag`irlarida chuqur eroziya ayiqlar bor. Gobi yassi tog`da shamol natijasida botiqlar hosil bo`lgan. Bundan tashqari qum to`plamlari barxanlari gryadalar mavjuddir. Ordos platosi-platforma Sineklizasi bo`lib, Yura va bur davrining qumtoshlari bilan to`lgan. G`arbiy qismi baland 3000 m bo`lib, u Arbiss tog`lari va Alashan tizmasi bilan o`ralgan. Alashan cho`qqisi 3600 m ko`tarilgan. G`arbiy tomonidagi qumli cho`lga tik tushgan Gardan Edzin Gol daryosi vodiysi Alashan cho`lini 2000 m ortik baland joylashgan. Edzin - Gol daryosi ko`lga quyiladi chegara tog`laridan oqib tushadigan daryolar sugoriga ishlatiladi va qumlarni ichida yuk bo`lib ketadi. O`lkada ko`llar ko`p ammo hammasi tur ko`l vaqti vaqti bilan suvsiz yotadi. Aholiga va o`simliklar uchun grunt suvlari ahamiyatlidir. Shuning uchun quduqlar kavlanadi. Sovuqda quduqlar ham muzlab aholi uchun suv kiyinchiligi ortadi. Tuprog`i dashtga xos va qumli namli joylarda ba`zilarida daaxtlar uchraydi ulardan saksovul, juzgun shura, Gobida qumartiki uni donidan un tayyorlanadi. Qumli joylarda yovvoyi piyozli o`simliklar o`sadi. SHo`rxoklarda shuvoq, gobi chalovi o`sadi. Grunt suvi yer yuzasiga yaqin joylashganda terak qamishlar uchraydi, xayvonlardan tuyoqlilar, kemiruvchilar, Antilopalar va ularni turlaridir. Prjevalskiy oti (qirilib ketgan), yovvoyi tuya, yovvoyi eshak, Gobi ayig`i yashaydi kemiruvchilar ham bor. Janubi-G`arbiy Osiyoga Arabiston yarim oroli, Mesopotamiya tekisligi va O`rta dengiz soxili buylab cho`zilgan kambar Suriya-Falastin tolari kiradi. Yarim orolning janubida tropik landshaftlari, shimolida subtropik cho`l va

chala cho`llar hukmron. Faqat Livan va Antilivan tog`larining shamolga ro`para yon bag`irlarida nam O`rta dengiz havosi ta`sirida, shuningdek Arabiston yarim orolining janubi-g`arbi janubi-sharqida Yaman hamda ummon tog`larida siyrak o`rmonlar o`sadi, ular ham saqlanib qolgan joylarda ko`plab kesilmokda. Arabiston - Arabiston landshaftlarida Osiyoga xos xususiyatlarga qaraganda Afrikaga xos xususiyatlar ko`prokdir. Faraz qilingan Gondvananing "bir bo`lagi" bo`lgan va Yevrosiyo materigiga uchlamchi davrda qo`shilgan Arabiston bu materikka yot bo`lib, Sharqiy Afrikaga yaqindir. Kuchli Sharqiy Afrika yorilishlari ruy bergan vaqtda penelenlashgan. Arabiston platformasi ham bo`linib-bo`linib ketgan va Dekanga o`xshab, janubi-g`arbdan shimoli-sharqqa tomon siljigan. Rubal-Xali shimolda kuesta balandliklarining sharqiy chekkasi yaqinida tor qum polosa orqali kichikroq qumli cho`l katta Nefud cho`li bilan qo`shiladi. Bu yerlarda qumlar qizil rangda, chunki ular yura va bur davrlarining qizil qumtoshlaridan vujudga kelgan. Baranlar orasida ba`zi joylarda orol shaklidagi tog`lar, past dunglar, qoldiq tog`lar bor. Ularning yon bag`rilari tik, shamol vujudga keltirgan ko`zanaklar, chuqurchalar bor, palaxsa-palaxsa qumtoshlar chuqurchalar ustida guyo havoda osilib turganidek tuyuladi. Qurg`oqchil qish davrida aholi 30-40 m chuqurlikdan chiqadigan quduq suvidan foydalanadi. Namgarchilik sharoiti qulay bo`lishi birga jazirama issiqlar zam yo`q (iyulda xarorat 21°S, yanvarda 14°S), lekin qishda 2000 m balandlikda bir oz sovuq ham tushadi. Tagi yassi ichki kotlovinalardan ko`pdan - ko`p kichik kanallar oqib o`tadi. O`rmonlar vodiylarning juda ichkarisida, yon bag`irlardagi tekis joylarda o`sadi. 1200 m atrofidagi balandliklar asosan kichik - kichik makkajo`xori dalalari, durro (sargoning bir turi) ekinzorlari, tokzorlari, mevazorlar orasida uchraydigan butazorlar hamda yakka-yakka daraxtlar (akatsiyalar, kandli sutlamagullilar) o`sgan yerlardan iborat. Tabiiy sharoit qo`lay bo`lganligidan Yamanda aholii zichligi (xar bir km.kv. da 35 qishi) yarim orolning boshqa qismlaridagiga qaraganda (1 km.kv.yerda 0,5 qishi) 70 xissa ortikdir.

Mesopotamiya - eng qadimgi taraqqiy etgan markazlardan biridir. Xaydaladigan yerlarda sug`orilmaydigan dehqonchilik (arpa, bug`doy) ustun turadi. Mosul voxasi va Frot vodiysidagi obiqor yerlarda sholi hamda paxta ekiladi. Arab va kurdlarning ancha qismi chorvachilik bilan shugullanadi. Tuya, zotli otlar, echki, kuy boqadilar. Mosul va Qirko`k yaqinida ishga tushirilgan yirik neft konlari bor. O`rta dengiz buyi subtropik iqlimi soxilda sitrus o`simliklari, tok, zaytun daraxti va boshqa meva daraxtlarini o`stirish, shuningdek donli ekinlar yetishtirishga imkon beradi. Livan tog`larining g`arbiy yon bag`rida makvis mitaqasidan yuqorida 800 m dan balandda xar yer xar yerida saqlanib qolgan dub va qarag`ay o`rmonlari, ba`zi joylarda kesilmay qolgan baxaybat livan kedri daraxtzorlari bor. O`rmonlar mitaqasi 2000-2400 m balandlikkacha chiqadi. Mitaqaning yuqori chegarasida daraxtlar siyraklanib, buyi pasayib qoladi va nixoyat, butalar bilan almashinadi. Janubi-Sharqiy Osiyoga - Xindiston yarim oroli bilan Malayya arxipelagi kiradi. 4 mln. km.kv. yaqin maydonda Birma, Tayland, Laos, Kambodja, Vyetnam Demokratik Respublikasi, Janubiy Vetnam, Malayziya federatsiyasi, Indoneziya, Filippin davlatlari, shuningdek Buyuk Britaniya va Portugaliya mulk-yerlari joylashgan. Bu yerdagi aholining umumiy soni 175 mln. kishidan ortiq. Janubiy-Sharqiy Osiyo landshaftlarining biologik-iqlimiy komponent- larida Xindistonga o`xshash tomonlari ko`p. Bu xol Janubi-Sharqiy Osiyo landshaftlarining ta`riflanishini osonlashtiradi. Bu yerda ham passat-musson sirkulyatsiyasi xukmron, namgarchil davr uzoqroq davom etai. Indoneziya ustida ekvatorial sirkulyatsiya sharoitida namgarchilik davri yil buyi cho`ziladi. Xudud ancha past baland bo`lganligi ancha namgarchildir. Shu sababli Janubiy-Sharqiy Osiyoda, Janubiy-G`arbiy musson bu yerga ancha ko`p yog`in keltirishiga qaramasdan, qish va yoz fasllarining namgarchiligidagi farq unchalik katta emas. Janubi-Sharqiy Osiyoning g`arbiy qismi sharqiy qismiga qaraganda ko`prok nam oladi.

Janubi-Sharqiy Osiyo morfostruktura jihatidan Xindiston yarim oroliga qaraganda ancha murakkab. Janubi-Sharqiy Osiyo uchun gersin, yanshan va Alp burmalanishlari natijasida paydo bo`lgan relyefning juda parchalanib ketganligi xarakterlidir. Bir-biriga juda yaqin turgan tizmalar bilan cho`kimalarning almashinib kelishi xilma-xil landshaftlar vujudga keltirgan: shamolga ro`para yon bag`irlar qalin o`rmonlar bilan qoplangan, pastliklar savannalar bilan band. Asosan qish faslida yog`in ko`p tushadigan sharqiy soxildagi tog` yon bag`irlari bilan musson subekvatorial o`rmonlar bilan qoplangan. Bu o`rmonlarda liana va epifitlar juda serob. Yon bag`irlarning yuqori qismlarida doimiy yashil tog` o`rmonlari o`sadi; bu o`rmonlarda dub,ba`zan qarag`ay va araukariyalar ko`pchilikni tashkil etadi, daraxtlar tagida qalin rododendronlar uchraydi. O`rmonlar-Xindixitoyning juda katta boyligidir. O`rmonlar Xindixitoy xududining deyarli yarmini qoplagan bo`lib, ular ichida xilma-xil va qadimiy xayvonot dunyosining ko`pdan-ko`p vakillari yashaydi. Bu xayvonlar Xind- Malayya zoogeografik oblastiga kiradi. Tabiiyki, bu yerda o`rmon xayvonlari ko`pchilikni tashkil etadi. Maymunlar, fil, karkidon, yo`lbars, ayiq, bug`ular yashaydi. Qushlardan tustovuqlar, to`tilar, tovuslar xarakterlidir. Ilon, toshbaqa, daryolarda esa timsoxlar ko`p. Chumoli va termitlar juda serob. Xonaki hayvonlardan ishchi qoramol va qisman sut-gusht uchun boqiladigan qoramol, dehqonning eng qadimdan yo`ldoshi bo`lib kelgan buyvol keng tarqalgan. Malayya axipelagi Katta Zond, Molukko, Filippin orollaridan, shuningdek Malakka yarim orolidan iborat, ularning umumiy maydoni 1700 ming km.kv. dan ortiq aholisi 95 mln.ga yaqin qishi. Janubiy Xindiston dengizchilari bu arxipelagni Malayya deb ataganlar. Bu so`z "tog`li" degan ma`noni bildiradi. Orollar balandligi 3000 dan ortiqroqdir. Old Osiyo tog`liklari - bu tog`liklar mintaqasi - Kichik Osiyo Armaniston va Eron tog`liklari o`zanlarining qurgoqchil O`rta dengiz buyi dandshaftlari (Osiyoga xos) bilan Egey dengizidan Sulaymon va Pomir

tog`larigacha cho`ziladi. Sharqqa borgan sari landshaftda O`rta Dengiz buyi elementlari kamayib, Osiyoning tog`-cho`llariga xos elementlari ko`payadi. Old Osiyo tog`liklari Tetis geosinklinal zonasining bir qismini tashkil etib, ularning xozirgi relyefi atrofdan yoshroq va baland chekkada tog`lar bilan o`ralgan denudatsiyalangan yassi tog`liklardan iborat. Neogenda yassi tog`liklar sistemasi qazilmalar natijasida turli balandlikka ko`tarilgan bir qancha bloklarga bo`linib ketgan. Eron tog`ligidagi kichik ko`llar shurxoklarga kabirlarga aylangan. Litologik tuzilishining xilma-xilligi, vertikal ko`tarilish amplitudasidagi tafovut, erozion soylarning g`oyat ilonizi ekanligi, denudatsiyalanish darajasining xar xilligi relyefni juda murakkablashtirib yuborgan. Oxaktoshlar keng tarqalgan rayonlarda, ayniksa chekkadagi tog`larda karst relyefi shakllari (Sharqiy Antaliyada, Tavr, Zagros tog`larida) keng tarqalgan. Cho`kindi jinslar monoklinal oggan joylarda kuestalar vujudga kelgan. Armaniston tog`ligida, Kichik Osiyo va Eron tog`liklarining markaziy rayonlarida vulqon tog`lari va vulqon maxsulotlari parchalanishining turli bosqichida saqlanib qolgan. Cho`l, chala cho`l, dasht (butazor cho`llar) landshaftlarining va ular orasidagi o`tkinchi landshaftlarning tarqalishi hamda O`rta Dengiz buyiga xos o`simliklar va hayvonlarning ko`p-ozligi joyning O`rta dengizdan uzoq- yaqinligiga, tog` yon bag`irlarining balandligiga va ekspozitsiyasiga bog`liqdir. O`rta dengiz buyidagi dengizga qaragan yon bag`irlarning o`rmon daraxtlari Yevropaning O`rta dengiz bo`yidagi o`simliklariga qaraganda ancha qurgoqchil xarakterga ega. Eron tog`ligida, Elg`bursning shimoliy yon bag`ri va mussonli sharqiy tog`larni xisobga olmasak, umuman o`rmon juda kam: o`rmon o`rnida siyrak o`rmon va buta formatsiyalari, ko`proq frigana formatsiyasi o`sadi. Tog`lar etagidagi grunt suvlari yer betiga oqib chiqqan joylarda axyon- axyonda yashab turgan kichik-kichik voxalarni uchratish mumkin.

Foydalanishga tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 2. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M. Dunyo qit’alari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I- II, M: Prosveo‘yeniye, 1976. 6. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. 7. Leontyev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. 8. Ensiklopeditseskiy slovar geograficheskix terminov. M: 1968. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Afrika materigining tabiiy geografik o`lkalari

Janubiy Amerika materigining tabiiy geografik o`lkalari

Shimoliy Amerika materigining tabiiy geografik o`lkalari

Yevropaning geografik o`lkalari

O`zbekistonning tabiiy geografik rayonlashtirilishi. Tabiiy geografik rayonlashtirishning ba`zi bir uslubiy masalalari