Yevropaning geografik o`lkalari - Geografiya - Referatlar

Yevropaning geografik o`lkalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Yevropaning geografik o`lkalari Reja: 1. Fennoskandiya. 2. Islandiya. 3. O`rta Yevropa tekisligi 4. Markaziy Yevropa va Britaniya orollari 5. Alp-Karpat Yevropasi. 6. O`rta dengiz Yevropasi, 7. Sharqiy Yevropa tekisligi.

www.arxiv.uz Yevropa shakllanish tarixi, geologik asosi, relyefi, iqlimi va tabiiy sharoitiga ko`ra bir-biridan tubdan farq qiluvchi bir necha tabiiy geografik o`lkalarga bo`linadi. Bu o`lkalarni o`rganar ekanmiz, ularni alohida o`lka sifatida ajratilishiga albatta asos borligiga amin bo`lamiz. Yoshi va litologik tarkibidagi tafovutga qaramasdan Fennoskandiya relyefining tarkib topish tarixi ozmi-ko`pmi hamma joyda bir xil. To`rtlamchi davrda Fennoskandiya bir necha marta muz bilan qoplangan va muzlik vujudga keladigan markaz bo`lgan. Muzliklar va muz suvlari muzlik relyefining ajoyib komplekslarini vujudga keltirgan. Fennoskandiya 56° shimoliy kenglik bilan 71° shimoliy kenglik orasida joylashgnaligi sababli iqlim juda qattiq, bulutli va tunmanli kunlar ko`p, kuchli shamollar esib turadi. Iliq oqimli siklon sirkulyatsiyasi bo`lib turadigan Atlantika okeaniga yaqin bo`lganidan bu yerda yog`in-sochin serob va qish davomida ob- havo shu kenglikdagi boshka joylarga nisbatan iliqroqdir. Eng janubini xisobga olmaganda yoz qisqa va salqin, iyulning o`rtacha haroratsi janubda 17°S dan shimolda 10-12°S gacha tushadi. Yog`in turli joyda turli mikdorda yog`sa ham (g`arbda yiliga 2-3 ming mm va sharqda 400-600 mm) hamma joyda bug`lanishga nisbatan ortiq, natijada namgarchilik ortiqcha, botqoqlar serob, katta potensial suv energiyasi zapaslariga ega bo`lgan sersuv daryolar ko`p. Ko`pchilik rayonlarda vegetatsiya davri 120 kunga yetmaydi. Bu esa faqat boreal o`simliklar uchun qulaydir. G`arbiy Yevropa qarag`ay-yel taygasi asosiy o`simlik tipi xisoblanadi. Yirik botqoqliklar, torfzorlar va vereskzorlar ko`p. Iqlim sharoiti dehqonchilik uchun uncha ko`lay emas. Ana shuning uchun ham tabiiy landshaftlar, jumladan o`rmonlar ham, yaxshi saqlanib qolgan. O`rmon muxim tabiiy resurs bo`lib, Finlyandiya, Shvetsiya va Norvegiyaning eksportida muxim o`rin tutadi, Gidroresurslardan elektr energiyasi olishda keng foydalaniladi. Norvegiya bilan Shvetsiya dunyoda eng ko`p elektrlashtirilgan mamlakatlardndir. Fennoskandiya temir va mis rudalariga hamda qurilish toshlariga boy.

www.arxiv.uz Tog`lik oblast Fennoskandiyaning g`arbiy tog`li qismi ikkita yirik orografik birlik: Skandinaviya tog`lari va Norlandiya yassi tog`ligidan iborat. Skandinaviya tog`lari shimoli-sharqiy yo`nalishda cho`zilgan o`rtacha balandlikdagi usti yassi to`lqinsimon, tog`liklar-fyeldlardan iboratdir. Fyeldlarni tektonik vodiylar ayrim massivlarga ajratib qo`ygan. G`arbdan fordlar, sharqdan daryo vodiylari va fordsimon ko`llar ana shu vodiylar bo`ylab kirib borgan. Skandinaviya tog`larining sharqiy yon bag`ri g`arbiy yon bag`ridan qiyarok, lekin Normandiya yassi tog`ligiga jarlik hosil qilib tik tushadi. Skandinaviya tog`laridan Normandiya yassi tog`ligiga o`tiladigan yon bag`ir qattiq bukilgan, bu yerda uzun f`ordsimon ko`llar va chuqur daryo vodiylari hosil bo`lgan. Skandinaviyaning sharqiy qismini kesib o`tadigan tektonik yoriqlar ko`pincha shimoliy-g`arbiy yunalishdadir. Yer yuzasi zina shaklida bo`lganidan bunday yoriqlarda serostona konskvent daryolar hamda trog tipidagi ko`l shaklida kengayib ketgan suvlar bor. Ba`zi daryolar quyi oqimida anchagina kengash terrassali vodiylarda oqadi. Yassi tog`liklar ustida pastroq ayrim kryajlar, morena tepaliklari va qator-qator ozlar qad ko`tarib turadi. Lekin yassi botqoqliklar va qalin o`rmonlar asosiy fonni tashkil etadi. Shvetsiyaning daraxt tayyorlanadigan asosiy yel va qarag`ay o`rmonlari shu yerdadir. Tog`li Fennoskandiyaning sharqiy qismida g`arbiy qismiga nisbatan o`rmonlarning ko`p bo`lishiga namgarchilikning kamligi, yozi issiq, uzoq davom etishi (iyulning o`rtacha haroratsi 14-15°S), shuningdek yumshok muzlik yotqiziqlari ustida paydo bo`lgan qalin va yaxlit podzol tuproqlar mavjudligi sababdir. Tekislik oblasti Fennoskandiyaning tekislik qismi butunlay Baltika qalqoni doirasida joylashgan. G`arbiy Yevropadagi boshqa tekisliklardan farq qilib, bu joyning yer yuzasi eroziyaga chidamli kristall va metamorfik jinslardan tuzilgan. Markaziy Shvetsiya past-tekisligidagina qumtosh va kembriy-silur slanets hamda oxaktoshlardan iborat cho`kindi jinslar qoldiqlari uchraydi.

www.arxiv.uz Skandinaviya muzliklarining chekinish bosqichlarida qadimgi Baltika dengizining qirg`oq chiziqlari bor necha marta o`zgargan va transgressiyalar bo`lgan. Bir necha transgressiya oqibatida Markaziy Shvetsiya pasttekisligida va qisman Finlyandiyaning Markaziy Ko`l pasttekisligida morena qoplami yuvilib ketgan va dengiz qumlari hamda gillari yotkizilgan. Biroq transgressiyalar uzoq davom etmaganligidan Fennoskandiya tekisliklarining muzlik relyefi umuman kam o`zgargan. Suv ostida qolgan rayonlarda asosan tuproq-grunt xarakteri o`zgarib, mayda donali gil fraksiyalar ko`paygan. Bu fraksiyalar podzol tuproqlarning gilli va qumok turlarining paydo bo`lishiga katta ahamiyatga ega. Fennoskandiya tekisliklarining Atlantika okeanidan ancha uzoq bo`lganligi hamda Skandinaviya tog`lari bilan to`silganligi tufayli mo`tadil kengliklarning dengiz havosi iqlimga kam ta`sir qiladi hamda Arktika havosi bilan kontinental mo`tadil havo tez-tez kirib keladi. Tekisliklar iqlimi uchun qishning uzoq hamda sovuq bo`lishi, G`arbiy Yevropadagi eng past absolyut harorat, qorning uzoq yotishi, kech ko`klamda va erta kuzda tez-tez sovuq urishi xarakterlidir. Yoz qisqa bo`lib, janubda harorat 17°S, shimolda 11°S. Fennoskandiyaning tog`li qismiga nisbatan yog`in kam bo`lishiga qaramasdan suv kam bo`lganligidan nam serob bo`ladi. Fennoskandiyaning tekislik qismi G`arbiy Yevropaning eng sero`rmon qismidir. Chunonchi, Finlyandiyada mamlakat maydonining taxminan 70% i o`rmon bilan band. Ko`pgina o`rmon massivlarini botqoq bosgan. Oblastning turli rayonlarida Yer yuzasi 15% dan 45%gacha botqoqlik bilan qoplangan. Shimoldagi baland rayonlarda botqoq bosgan tayga o`rmonlari bilan birgalikda tunturi tog`-tundra o`simliklari ham uchraydi va landshaft o`rmon-tundra landshaftlariga o`xshab ketadi. Fennoskandiya tekisliklari asosan pastqam tekisliklardir. Faqat ikki joyda: Finlyandiyada Ounasselkya va Manselkya, Shvetsiyada Smoland qirlaridan iborat. Ounasselkya, Manselkya sertepa qirlari balandligi 400-600 m keladigan past baland gryadalardir. Finlyandiyada bunday o`rmonsiz tepaliklar "tunturi" deb ataladi. Tundra so`zi ana shundan kelib chiqqan.

www.arxiv.uz Shvetsiyaning janubida Baltika qalqonining gumbaz shaklida ko`tarilgan uncha baland bo`lmagan qismida Smoland qirlari bor. Smoland qirlari o`z strukturasiga ko`ra, markazi baland janubi, g`arbi va sharqi bir oz qiya, bu qirlar shimolda Markaziy Shvetsuiya Ko`l pasttekisligining tektonik depressiyasiga tik tushgan. Smolandning yon bag`irlari markazidan atrofga oqadigan ko`p serostona daryolar bilan parchalangan, bu daryolarning vodiylari tektonik yoriqlardan o`tadi. Islandiyani ko`pincha olov va muzlar oroli deyishadi. Butun orol boshdan-oyoq to`rtlamchi va uchlamchi davr bazaltlaridan tarkib topgan. Bu bazaltlar shimoliy Atlantika quruqligi cho`kkanda paydo bo`lgan chuqur yoriqlardan oqib chiqqan. Bazalt qoplamlari ko`pdan-ko`p platolar hosil qilgan. Bu platolar vertikal xarakatlar natijasida turli xil balandlikka ko`tarilib qolgan. Ko`pchilik pla- tolarning o`rtacha balandligi 400-600 m ular dengizga yoki pasttekislikdan iborat kambar soxillariga tik tushgan. Pasttekisliklar orol maydonining bor-yo`g`i 7% ini tashkil etadi. Qirg`oq ayniksa, shimol va shimoli-g`arbda juda uyilib ketgan, bu yerlarda f`ordlar va keng qo`ltiqlar ko`p uchraydi. Islandiyadagi ko`pgina platolarning tepalari muz bilan qoplangan. Ulardan eng yiriklari Vatna-Yyoko`l, Xovs-Yyoko`l, Lang-Yyoko`l, MindAls-Yyoko`l muz massivlaridir. Islandiyada xozirgi muzliklarning umumiy maydoni taxminan 11,8 ming/km2. Islandiya hamma faslda yomgir ham, qor ham yog`ishi mumkin. Tez-tez tuman tushib, qattiq shamol esib turadi. Yoz salqin, odatda, o`rtacha oylik xarorati 10°S dan past bo`ladi. Bu sharoit daraxtlar o`sishi uchun noqo`laydir. Qayin, tol, chetan, archalarning (balandligi 2-3 m) kichik-kichik chakalakzorlari Islandiyada "o`rmonlar" deb ataladi va janubdagi atrofi berk vodiylarda yoki issiq buloqlar atrofida bo`ladi. Qolgan rayonlarda mox-lishaynik yoki pakana buta tundralari, torfzorlar keng tarqalgan. Platolardagi katta-katta maydonlar qoramtir chirksimon lishayniklar bilangina qoplangan. Shuning uchun ham bunday joylar qora cho`llarga o`xshaydi. Orol janubiy qismining 6% ga yaqin maydoni yaylov sifatida foydalaniladigan turli o`tlar bilan qoplangan o`tloqlardir.

www.arxiv.uz Yevropa tekisligi Yevropaning eng yirik tabiiy o`lkasidir. Yer yuzasi tekis hamda territoriyasi katta bo`lganidan va geografik xolati xususiyatlariga ko`ra kenglik bo`ylab cho`zilgan landshaft xonalari aniq namoyon bo`lgan. Bu esa o`lkaning o`ziga xos tabiiy geografik xususiyatidir. O`lkaning asosiy qismi Germaniya-Polsha past-tekisligi, Yutlandiyani va Shimoliy hamda Baltika dengizlarining shu atrofdagi orollarini o`z ichiga oladi. Qisqarok bo`lishi uchun bu territoriyalarning hammasini Germaniya-Polsha tekisligi oblasti deb ataymiz. O`lka g`arbiy qismi geologik taraqqiyotning umumiy obzorda tilga olingan xususiyatlari bu yerda akkumulyativ muzlik va suv-muzlik relyef shakllari aniq aks etgan tekisliklar hosil bo`lishiga olib kelgan. To`rtlamchi muzlik cho`kindilari va qisman sayoz dengiz va daryo cho`kindilari yer yuzasida eng keng tarqalgan yotqiziqlardir. Qalinligi 100-200 m keladigan to`rtlamchi davr jinslari tagidan ba`zi joylarda uchlamchi va mezovoy qumtoshlari hamda oxaktoshlari chiqib turadi. Oblastning g`arbida to`rtlamchi yotqiziqlar riss davrining kuchli darajada yuvilgan muzlik va muzlik suvlari cho`kindilaridan va muzlikdan keyingi dengiz hamda daryo oqiziqlaridan iborat. Baltika morena gryadasi landshaftlari ancha xilma-xil. Bu yerda qator parallel gryadalar uchraydi, bu gryadalar vyurm muzliklari turli bosqichlarida egallagan joylarga tugri keladi. Bu pastliklar landshaftlarining shakllanishi Baltika morena gryadasida vyurm muzliklari uzoq vakt turib qolganligi bilan bog`liqdir. Muzliklar muz suvlari va daryo suvlari yo`lini to`sib ko`ygan. Daryolarning ba`zi qismlari kenglik bo`ylab, ba`zi qismlari meridian bo`ylab oqadi. Bu o`lka asosan gersin tektonika oblastidadir. Faqat Irlandiya, Buyuk Britaniyaning g`arbi va shimoli bunga kirmaydi. Yuqorida aytilganidek, Gersin Yevropasi deganda tektonik yoki morfostrukturali territoriyalargina emas, balki umuman landshaft ham tushuniladi. Britaniya orollari va Gersin Yevropasini bir o`lkaga birlashtirish to`g`ridir. Chunki Britaniya orollari ko`pgina landshaft

www.arxiv.uz xususiyatlariga ko`ra materikdagi Gersin Yevropasining bir qismidir. Bu orollar materik shelfida bo`lib, materikdan to`rtlamchi davrdagina ajralgan. O`lkada uchta landshaft oblasti: Britaniya orollari, Atlantika bo`yi oblasti va Markaziy Yevropa oblasti bir-biridan aniq farq qiladi. Britaniya orollari. Mo`tadil, nam dengiz iqlimi, mezofil o`simlik formatsiyalari (o`tloklari, torf botqoqliklari) va vereskzorlarning keng tarqalganligi, o`rtacha balandlikdagi qadimgi tog`larning sersuv daryo va ko`llarning ko`pligi, madaniy landshaftlarning ancha ko`p uchrashi Britaniya orollari tabiatining asosiy xususiyatlaridir. Buyuk Britaniyaning janubi-g`arbi Kornuell sertepa tekislik bo`lib, unda bir kancha qirlar bor. Bu qirlar gersin kristall fundamentining bir oz ko`tarilib qolgan joylariga to`g`ri keladi. Buyuk Britaniyaning janubi-sharqi ko`pincha London xavzasi deb ataladigan zinapoya shaklida bir oz past-baland tekisliklardan iborat. Bu tekisliklar bir oz qiya bo`lgan mezozoy qumtoshlari va oxaktoshlari hamda uchlamchi davr gillari bilan to`lgan mo`lda shaklidagi sinekliza o`rnida joylashgan. Bu yotqiziqlarining monoklinal qatlamlari Pennin tog`lari va Uelsdan Temzaning o`rta oqimi London pasttekisligi tomonga bir oz qiya. Daryo eroziyasi tekislikni shimoli-sharqqa tomon yo`nalgan qator-qator kuestali gryadalarga va ular o`rtasida gilli pasttekisliklarga bo`lib yuborgan. Britaniya orollari orografik tuzilishining xususiyatlari yog`in-sochin, o`simlik va tuproqlarning, gidrografik shaxobchalarning taqsimlanishiga katta ta`sir ko`rsatadi. Oblast iqlimi shu kenglikdagi boshqa yerlardagidan qishning juda yumshoq kelishi, haroratlar amplitudalarining kichik bo`lishi (yillik o`rtacha harorat shamolda tez-tez tuman bosib turishi natijasida ob-havo ning o`zgaruvchan bo`lishi bilan farq qiladi. (Londonda qishda bir oyda 7-10 kun tuman bo`ladi.). Britaniya orollari ustidan oktabr va mart oylarida siklonlar ayniksa ko`p o`tadi. O`rmonlar maydoni jixatidan (Buyuk Britaniya territoriyasining taxminan 4%) bu oblast G`arbiy Yevropada (Islandiya va Alp tog`larini xisobga olmaganda) eng

www.arxiv.uz so`nggi o`rinda turadi. Bunda kishilarning xo`jalik faoliyati, intensiv dehkonchilik, chorvachilik va sanoatning yuksak darajada rivojlanganligi katta rol o`ynaydi, albatta, O`rmonlar tabiiy yo`l bilan juda sekin tiklanadi. Ekilgan daraxtlar yaxshi tutib koladi va kichik-kichik barglar, parklar, daryo ham yo`llar bo`yidagi daraxtzorlar tufayli orollarda o`rmonlar ko`pdan ko`rinadi. O`rmonlarning 92% ga yaqini xususiy mulkdir. Bu esa davlat miqyosida daraxt o`tkazish va o`rmon melioratsiyasi ishlari olib borishni qiyinlashtiradi. Markaziy Yevropa oblasti. Markaziy Yevropa oblasti o`lkaning Atlantika okeanidan eng uzoq oblastidir. Shuning uchun ham uning iqlimida, ayniqsa qishda, ya`ni Osiyo maksimumining bir tarmog`i kirib kelgan paytda muayyan kontinental xususiyatlar seziladi. Bu oblastning boshqa oblastlaridan farq etuvchi ikkinchi muxim xususiyati tog`larning ham, tekisliklarning ham ko`pligidir. Shuning uchun ham landshaftlari turli-tuman, sernam, juda sero`rmon tog`lar bilan tog`lari orasidagi yog`in kam tushadigan tekisliklar o`rtasida kattagina tafovut bor. Eng yirik tog`lar Reyn va Elg`ba xavzalaridir. Reyn xavzasida Shvarsvald, Vogeza, Reyn Slanetsli tog`lari va boshkalar, Elba xavzasida Chexiya massivi hamda chekka rudali tog`lar (Krushne), Sudet, Shumova, Gars, Tyuringiya o`rmoni va boshqa tog`lar bor. Bu tog`lar orasida Shvaba-Frakoniya va Tyuringiya xavzalarining o`r-qir kuestali tekisliklari joylashgan. Oblastda tog`lar, baland tekislik va pasttekisliklarning almashinib turishi sababli iqlim, o`simlik va tuproqlar kichik maydonda ham xilma-xildir. Tog`larning iqlimi nam va salqin bo`lsa, tekisliklarning iqlimi nisbatan quruq va iliqdir. Umuman oblast iqlimi dengiz iqlimi bilan kontinental iqlim orasidagi mo`tadil iqlimdir; bu yerda qish o`lkaning boshka oblastlaridagichalik yumshok emas, tekisliklarda yanvarning o`rtacha harorati g`arbda 1°S, sharqda 4°. Ayrim yillarda sharqdan quruqlik havosi tez-tez kirib kelib, qish ancha qattiq bo`ladi. Biroq sovuq ob-havo uzoq davom etmaydi va siklonlar kelishi bilan kun ilib ketadi. Tekisliklarda qor uzoq yotmaydi. Tog`larning 800-1000 m dan baland joylarida qor 3-5 oy erimay yotadi. Yozgi iqlim sharoitida ham kattagina tafovut bor,

www.arxiv.uz tekisliklarda ob-havo iliq (oylik o`rtacha harorat 18-20°S), tez-tez momakaldirok bo`lib turadi, tog`larda esa kunduzi iliq, kechasi salqin bo`ladi, doim shamol esib, kalin bulo`t olib keladi, ko`pincha yomgir sevalab turadi, tog`larda tekisliklarga qaraganda 1,5-3 xissa ko`p: tekisliklarda 500-600 mm, tog`larda esa 1000-2000 mm yog`in tushadi. Bu oblast o`rmon kung`ir tuproqlari zonasidadir. Biroq bu tuproqlar oblastning hamma joyida ham tarqalgan emas. O`rmon qo`ng`ir tuproqlari tekisliklarda va tog`larning lyoss yoki boshqa jinslar bilan qoplangan quyi yon bag`irlarida keng bargli o`rmonlar tagida bo`ladi. Tuproq tarkibi ko`pgina qumoq yoki sozli bo`lib, unda 4-6% dan 8-12 % gacha chirindi bor. O`lka tarkibida Alp tog`li o`lkasi, Alp oldidagi Shveytsariya Bavariya, platolari, Venetsiya-Podan tekisligi, Karpat tog`lari, Stara Planina tog`lari va Dunaybo`yi tekisliklari qiradi. Bundan oldingi o`lka kabi bu o`lka uchun ham tog`lar, ham tekisliklar mavjudligi xarakterlidir. Biroq to`rtlamchi davr muzliklari ta`sirida anchagina o`zgargan yosh burmali baland tog`lar asosiy o`rin tutadi. Bu tog`larda xozirgi davrda ham yirik muzliklar bor. Alp orogenik xarakterlari o`lkani tarkib topishida eng muxim rol o`ynagan. Bu xarakatlar yosh burmali Alp, Karpat va Stara Planinaning tizimlarinigina emas, balki xozirgi vaqtda Quyi Dunay, O`rta Dunay va Venetsiya-Padan tekisliklari bilan band bo`lgan qadimgi o`rta massivlar va tog` oldi bukilmalarining cho`kkan yirik zonalarini ham hosil qilgan. To`rtlamchi davrda Alp tog`larini va Karpat tog`larining ba`zi bir rayonlarini tog` muzliklari bosgan. Tog` etaklariga tushib kelgan Alp muzliklari va ularning suvlari Alp tog`lari etagidagi platolarda morena va flyuvio-glyatsial yotqiziqlar qoldirgan. Dunay buyi tekisliklarida pleystotsen davrida juda qalin lyoss qatlamlari hosil bo`lgan. Muzlikdan keyingi davrda ham tekisliklar relyefi taraqqiyoti bilan tog` relyefining tarkib topish jarayoni bir-biri bilan juda bog`liq bo`lgan. Yevropaning O`rta dengizbo`yi qismi Yevrosiyo, Afrika O`rta dengiz buyining bir qismi bo`lib, Pireneya, Apennin, Bolqon yarim orollarini va ular yaqinidagi

www.arxiv.uz orollarni o`z ichiga oladi. Bu yer Yevropaning doimiy yashil kserofit o`rmonlar o`rmonlar va bo`tazorlar zonasida joylashgan birdan bir o`lkasidir. Uchlamchi va to`rtlamchi davrlarda tabiat evolyutsiyasi hamda bu yerda tog` relyefining ustunligi natijasida barg to`kadigan daraxtlar va butalar ham keng tarqalgan. Barg to`kadigan farmatsiyalar asosan o`lkaning tog`larida va mo`tadil mintaqa yaqinidagi shimoliy rayonlarida o`sadi. Yevropaning O`rta dengizbo`yi g`arbdan sharqqa ancha uzoq masofada cho`zilganligidan shu yunalishda landshaftlar ham bir oz o`zgara boradi. O`rta dengiz bo`yiining ancha sernam va iliq sharqiy qismida (Pireneya yarim orolining g`arbiy Apenin yarim orolida) bargli va igna bargli ancha namsevar doimiy yashil o`rmonlar va baland buyli makvis chakalakzorlari ko`p tarqalgan. O`rta dengiz buyi kelib chiqishi va morfologiyasi turlicha bo`lgan tog`lar o`lkasidir. Pasttekisliklar bu yerda katta emas va asosan yarim orollar chekkasidagi tektonik bukilmalarda joylashgan. Qadimgi burmali-palaxsali yassi tog` massivlari hamda ularni o`rab turadigan burmali Alp tizmalari tufayli tog` relyefi xilma-xil ko`rinishga ega. Xar ikkala tipdagi tog`larda ham intensiv denudatsiya, dizyunktiv dislokatsiyalar va tabakali vertikal xarakatlar ro`y bergan. Oqibatda yer yuzasi (ayniqsa Bolqon yarim orolida) tektonik jixatdan mayda qismlarga bo`linib ketadi. Uzilma xarakatlari va ular bilan bog`liq bo`lgan vulqon xodisalari xozirgacha davom etmoqda. O`rta dengiz buyi Yevropada eng seysmik o`lka xisoblanadi. Pireneya yarim oroli. Pireneya yarim oroli tabiatining ko`pgina xususiyati uning relyefiga bog`liq. Pireneya yarim oroli relyefi umuman uning o`rta qismida va g`arbida shimoldan, sharq va janubdan anchagina baland tog`lar bilan o`ralgan past va o`rtacha balandlikdagi plato hamda yassi tog`liklarning ko`pligi bilan xarakterlanadi. Atrofdagi tog`lar ichki rayonlarni dengiz ta`siridan to`sib turadi. Yassi tog`liklarning katta qismi paleozoy yadrosi-yarim orolning markaziy va sharqiy qismlarini ishg`ol qilgan Meseta doirasidadir. Mesetaning struktura

www.arxiv.uz morfologiya xususiyatlari uzoq davom etgan denudatsiya hamda peneplenlashish va shundan keyin tabaqalangan uzilma dislokatsiyalar natijasida tarkib topgan. Platolar relyefi u qadar parchalangan emas va ulardan terrasali daryo vodiylari tarkib topgan. Janubda Yangi Kastilin platosi asta-sekin ko`tarilib borib, juda yuvilib ketgan Syerra-Morena massivlari sistemasiga o`tadi. Bu massivlarning o`zilmali yon bag`irlari Andaluziya past tekisligiga tik tushadi. Iberiya tog`lari Mesetani shimoli-sharq tomondan o`rab turadi. Bu yerda uchlamchi davrning oddiy burmalanishlari gersin zamini ustini qoplab turgan mezozoy jinslariga ham ta`sir etan. Tog`lar uchun yura tipidagi relyef xarakterlidir. Tog`lar u qadar parchalanmagan bir necha tizimlardan-balandligi 2316 m gacha yetadigan va mezozoy kvarsitlari, ohaktosh va slanetslardan iborat antiklinalardir. Iberidlarning so`nggi tog` sistemasi-Kataloniya tog`lari O`rta dengiz soxili bo`ylab Pireneya tog`laridan Ebro daryosining etaklarigacha davom etadi. Bu tog`lar Alp tog`lari sistemasidagi eng past tog`lar bo`lib, cho`qqilari 1741 m gacha boradi. Kataloniya tog`larining dengiz soxilidagi tizmalari O`rta dengizga zina shaklida tushib boradi va bu yerda ayrim go`zal manzarali burunlar hosil qiladi. Andalusiya tog`lari strukturalari Pitiuz va Balear orollarida davom etadi. Andalusiya tog`lari struktura jixatidan Alpidlarga kiradi, lekin relyefiga ko`ra, Alp tog`laridan juda farq qiladi. Andalusiya tog`lari bilan Syerra-Morena orasida, tog`lararo bukilmada Andalusiya pasttekisligi bor. Bu pasttekislik shakli uchburchak shakliga ega, uning tor sharqiy qismi daryolar eroziyasi natijasida ayrim qoldiq platolari bo`lgan sertepa tekislikka aylangan. Pireneya yarim orolining katta qismi O`rta dengiz bo`yi iqlimiga ega. Biroq uning ayrim qismlari iqlim jixatidan anchagina farq qiladi. Pireneya yarim orolining Atlantika va O`rta dengiz ta`siridan tusilgan ichki rayonlari iqlimi keskin kontinental bo`lib, yozi issik, qishi anchagina sovuq, xiyla qattiq sovuqlar ham bo`ladi, sovuq shamollar esib qor ham yogadi, qishda Mesetada baland bosimli maxalliy oblast paydo bo`ladi, bu esa siklonlarning qirib kelishiga xalakit beradi. Shu sababli yog`in asosan bahor va kuz oylarida yogadi.

www.arxiv.uz Yillik yog`in mikdori atiga 400-500 mm ga yetadi. Yangi Kastiliya platosining sharqiy qismi iqlimi ayniksa qurg`oqchil. Yarim orolning markaziy qismlarida faqat Markaziy Kordilyera tog`larida yog`in ko`prok tushadi. Pireneya yarim orolining katta qismi O`rta dengiz zonasida bo`lishiga qaramasdan, relyef va iqlimning yuqorida aytilgan xususiyatlari tufayli yarim orolning o`simlik va tuproqlari juda xilma-xildir Pireneya yarim oroli florasi turlarga boy va uning endemik turlari ko`pdir. Doimiy yashil o`simliklar ham ko`p. Bu yerda tosh dubi probka dubi va kermes dubi, ayniksa, keng tarqalgan. Pireneya yarim orolining iqlimi O`rta dengiz bo`yi okean iqlimi tipidagi g`arbiy rayonlarida qattiq bargli doimiy yashil o`rmonlar, baland buyli makvis va garriga tarqalgan. Daraxtlar bu yerda ham probka dubi, tosh dubi, Luzitani dubidan iboratdir. Probka dubi daraxtzorlari eng sernam joylarda uchraydi: ularning tagida drok va toshyorar turlari juda ko`p. G`arbning buta formatsiyalarida qulupnay daraxti, archadan tashqari kermes dubi katta rol o`ynaydi. Buta formatsiyalari Yangi va Eski Kastiliya platolarida ham asosiy o`rin tutadi. Apennin oblasti. Apennin yarim oroli Sitsiliya, Qorsika, Sardiniya orollari va Tiren dengizidagi kichikrok orollar bilan birgalikda Yevropaning O`rta dengiz soxilida Markaziy o`rin tutadigan aloxida bir butun oblastni tashkil etadi. Apennin yarim oroli boshqa oblastlarga qaraganda kichik bo`lib, meridian buylab anchagina cho`zilgan, kabar oblastdir. Oblastning hamma joyida O`rta dengiz tipidagi dengiz iqlimi hukmron. Pireneya va Bolqon yarim orollarining sernam g`arbiy va kurg`oqchil sharqiy qismlari o`rtasidagi kabi keskin tafovut bu yerda yo`k. Alp tog`lari to`sib turganidan bu oblastning shimolida O`rta dengiz bo`yiga o`tkinchi polosa ko`zga u qadar yaqqol tashlanmaydi. Bu oblastda asosan o`rtacha balandlikdagi tog`lar va qisman o`r-qir tekisliklari relyefi xarakterlidir. Oblast landshaftidagi asosiy tafovut, avvalo, yarim orolning shimolidan janubga uzoq cho`zilganligi va relyefning xilma-xilligi bilan bog`liq. Relyefning asosiy shakillari, tektonikasi va litologiyasiga ko`ra Shimoliy, markaziy va Janubiy Apennin tog`lari bir-birlaridan farq qiladi. Shimoliy Apennin

www.arxiv.uz tog`lari Liguriya va Toskaniya Apennin tog`lari tizmalarini o`z ichiga oladi. Shimoliy Apennin tog`larining tuzilishida uchlamchi davr gillari asosiy rol uynaydi, qumtoshlar kamroq rol o`ynaydi. Markaziy Apennin tog`lariga Umbro-Mark, Abrutsiya va Sobi tog`lari qiradi. Bu tog`lar Apennin tog`larining eng keng va baland qismi bo`lib, Gran-Sasso massividagi Korno cho`qqisining balandligi 2914 m. Shimoliy Apennin tog`laridan farq qilib, markaziy Apennin tog`lari asosan tik burmalar hosil qilgan, ba`zi joylarda ustama siljiqlarga aylangan oxaktoshlardan tuzilgan. Apennin tog`larining burmali tizmalari janubda Krati daryosi vodiysi tomonda tik jarlik bilan tugaydi. Ana shu vodiydan janubda asosan qadimgi granit, gneys va kristall slanetslardan tashkil topgan Kalabriya Apennin tog`lari joylashgan. Apennin tog`lari katta masofada Tirren dengizidan pasti baland tog` etaklari va soxil tekisliklari polosasi bilan ajralgan. Ana shu polosada qadimgi va xozirgi zamon vulkanizm shakllari yaqqol ko`rinadi. Rim shaxri yaqinida kraterlari buzilib, kalderalar hosil qilgan ko`p mikdorda so`ngan vulqonlar bor. Apennin orolining Tirren dengizi soxili ba`zi joylarda past botqoq bosgan tekislikdan iborat, bu tekislik dengizdan qum dunglari polosasi orqali ajralgan, qum dunglari suvning oqib ketishini qiyinlashtirai. Bu tekisliklar yaqin vaqtlardagina quritilgan. Apennin tog`larining Sharqiy tog` oldi u kadar xilma-xil emas, Adriatika bo`yidagi Apennin oldining Gargano yarim oroligacha tor polosada cho`zilib boradigan shimoliy qismi Apennin tog`laridan boshlanadigan qisqa bir-biriga parallel ko`pdan-ko`p daryolar kesib o`tgan soxil tekisligidir. Janubroqda Apennin tog`lari dengizdan karst shakillari uchraydigan bir oz pasti baland yassi platolar bilan ajralgan. Bu platolar asosan oxaktosh, dolomit va burdan tarkib topgan. Bo`lib, ular gorizontal yotadi, yoki bir oz burmalangan. Daryolar kam. Bu platolardan eng yiriklari Gargano Le-Murje platolari va Salentina yarim orolidagi Apuliya platosidir. Bolqon oblasti Yevropaning O`rta dengiz soxilining sharqida, Kichik Osiyo bilan sharqiy Yevropa tekisligiga juda yaqin joylashgan. O`lkaning boshqa

www.arxiv.uz oblastlaridan farq qilib, bu oblast shimoliy Yevropaning materik qismi bilan keng masofada tutashgan. Ana shu xususiyatlar tufayli kontinental tipdagi O`rta dengiz bo`yi landshaftlari oblastda asosiy o`rin tutadi va shimoldan mo`tadil o`rmon va dasht tabiati xususiyatlari ko`proq kirib kelgan. Subtropik va mo`tadil landshaftlarnigina shunday xilma-xil uchrashi ko`p jixatdan bu yerda ko`pdan- ko`p tog` tizmalari, massivlari va tekislik kotlovinalar borligiga bog`liqdir. Tektonik jixatdan juda parchalanib ketganligi natijasi bo`lgan tog` kotlovina relyefi kotlovinalar orqali O`rta dengiz bo`yi landshaftlarining shimolga va mo`tadil landshaftlarning esa tog`lar orqali janubga qirib kelishga imkon beradi. Karst xodisasini keng tarqalganligi ham oblastning o`ziga xos xususiyatidir. Karst xodisalari tufayli oblastning ko`pgina rayonlarida gidrografiya va tuproq- o`simlik qatlami o`ziga xos xususiyatlarga ega. Oblast relyefi asosan tog`lardan iborat. Tekisliklar chekkalarda uchraydi. O`rtacha balandlikdagi tog`lar ko`pchilikni tashkil etadi.

www.arxiv.uz Foydalanishga tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vesshaya shkola, 1988. 2. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vesshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M. Dunyo qit`alari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I- II, M: Prosveo`yeniye, 1976. 6. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. 7. Leontyev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. 8. Ensiklopeditseskiy slovar geograficheskix terminov. M: 1968.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Osiyoning tabiiy geografik o`lkalari

Afrika materigining tabiiy geografik o`lkalari

Janubiy Amerika materigining tabiiy geografik o`lkalari

Shimoliy Amerika materigining tabiiy geografik o`lkalari

Yevropaning tabiat zonalari