Shimoliy Amerika materigining tabiiy geografik o`lkalari - Geografiya - Referatlar

Shimoliy Amerika materigining tabiiy geografik o`lkalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

Shimoliy Amerika materigining tabiiy geografik o`lkalari R e j a: 1. Grenlandiya. 2. Kanada Arktika arxipelagi. 3. Lavrentiy yassi tog`ligi. 4. Markaziy tekisliklar 5. Buyuk tekislikar 6. Appalachi tog`lari. 7. Qirg`oq pasttekisliklari. 8. Alyaska Kordilyerasi. 9. Kanada Kordilyerasi. 10. AQSH Kordilyerasi tog`lari. 11. Meksika Kordilyerasi.

Grenlandiya dunyodagi eng katta orol. Uning maydoni 2176 ming km. kv. Bundan 1800 ming km. kv. qismi yoki xududning 84% muzliklar bilan qoplangan. Quruqlikning muz bosmagan qismlari asosan janubi – g`arbiy, shimoliy va shimoliy-sharqiy qirg`oqlarida uchraydi. Qirg`oqlarning tabiiy sharoiti deyarli hamma joyda Arktikaning yuqori geografik kengliklaridagi kabi nixoyatda qattiq. Muz qalqoni yaxlit massiv shaklida bo`lib yuzasi juda qiya, deyarli yassi va qirg`oqlardan orol markaziga tomon asta – sekin ko`tarila boradi. Bu yerda muzning balandligi 3300 m ga yetadi. Muz qalqoni 67°30 shimoliy kenglikdan shimolda va 66° shimoliy kenglikdan janubda joylashgan va bir-biriga qo`shilib ketgan ikkita gumbazdan iborat. Muzning qalinligi 3,5 km, xajmi 2,7 mln. km. kv. Bu muzlik erisa dunyo okeani satxi 7 m dan ko`prok ko`tarilgan bo`lar edi. Orolning sharqiy yarmi qadimgi burmali tog`lardan iborat. Tog`larning o`rtacha balandligi 2000 m dan baland, eng baland joyi 3700 m G`arbda tog`lar asta-sekin pasaya borib, muz qalqonining tagida qolib ketadi. Orolning markaziy qismlarida muzlikning tagi okean satxi bilan barovar, ba`zi joylarda esa undan past. Atmosfera sirkulyatsiyasining qulay bo`lishi va sovuq Sharqiy Grenlandiya oqimi ta`siri tufayli muz qalqoni xozir ham mavjud. Bundan tashqari muzlik inersiyasi ham katta ahamiyatga ega. Muzlik yuzasining nurni aks ettirish qobiliyati kuchli bo`lganidan kuyoshdan keladigan issiklikning faqat 19% ni yutadi. Arktika fronti siklonlarninig katta qismi xech qanday kuchli tusiksiz orol ustiga o`tib keladi va antitsiklonni xaydab yog`in olib keladi. Muz qalqoni shu yog`inlar bilan tuyinadi. 68° shimoliy kenglikda muzlik markazida 300 m, chekkalarida 520 mm gacha yog`in yogadi. Bu yog`inlarning hammasi qor bo`lib tushadi. Muzlik yuzasida tushgan qor asta-sekin o`zgaradi va firn hamda muzlikka aylanadi. Muzlikni Markaziy balan qismlarida muz chekkalariga qarab asta-sekin oqadi. Muz qalqoni chekkalaridan tor muzlik tillari boshlanib, okeanning tropik vodiylariga yetib boradi. Bunday muzliklarni xarakat tezligi sutkasiga 20-40 m ga yetadi, Muzlikning siljishi natijasida juda chuqur va xavfli yoriqlar hosil bo`ladi. Xar yili Grenlandiya qirg`oqlari yaqinida asosan orolning g`arbida 10-15 mingga yaqin aysberg hosil bo`ladi.

Muzlikning asosiy qismi erishga va bug`lanishga sarf bo`ladi. Muz qalqonining yillik balansi taxminan quyidagicha: qor to`planishi - 425-446 km. kub qor va muzning sarf bo`lishi - 295-315 km. kub aysberglar tarzida sarf bo`lgan muz - 115-215 km. kub jami sarf bo`lgan qor va muz - 445-530 km. kub Bu mu`lumotlardan ko`rinadiki, muz qalqoni deyarli o`zgarmaydi yoki bir oz qisqarib boradi. Qirg`oqlarning iqlimiga okean oqimlari ham anchagina ta`sir ko`rsatadi. G`arbiy Grenlandiya iqlimi oqim o`rab turadigan Janubiy G`arbiy Grenlandiya iqlimi ayniqsa Iliq va yumshoq, Yanvarning o`rtacha xarorati -1°S dan -4°S gacha, ya`ni Shimoliy Kavkazdagiga deyarli teng keladi. Sharqiy soxil iqlimi ayniksa sovuq. Bu yerda Markaziy Arktikadan Sharqiy Gernlandiya sovuq oqimi olib keladigan muzliklar yil bo`yi o`tib turadi. Doimo muz bilan o`rab olingan Shimoliy sohilning tabiati ayniqsa qattiq. Bu yerda uzoq davom etadigan kutb kechasida sovuqlar -52° S ga yetadi va faqat 2-3 oy davomidagina kuyosh uzluksiz yoritib turganidan xarorat 0°S dan biroz baland bo`ladi. Orolda madaniy o`simliklar kam janubida arpa va kartoshka, ba`zi bir rayonlarida, asosan paniqlarda sabzavotlar yetishtiriladi. Orol aholisi- eskimoslar uchun ov qilish juda muxim ahamiyatga ega. Ov xayvonlaridan bu yerda kutb tulki, bug`i, oq ayiq yashaydi. Baliqchilik ham muxim. Baliq tutish 1920 yildan keyin avj oldi. Ana shu paytda iqlimning isishi oqibatida orolning qirg`oqlarini yaqinida dengiz faunasi boyib, treska, seld, paltus kabi boshqa muxim baliqlar paydo bo`ladi. Kanada Arktika arxipelagi Yer sharidagi eng katta arxipelaglardan biridir. Uning orollari umumiy maydoni 1,3 mln. km 2 dan ortadi. Bu orollarning eng yiriklari Baffin Yeri (512 ming km2), Viktoriya (208 ming km2), Elsmir (200 ming km.kv) orollaridir. Orollarning ko`pchiligi materikning ayrim qismlaridan iborat, ular yaqin geologik o`tmishdagina materikdan ajralib qolgan. Tabiiy sharoitiga ko`ra janubiy va g`arbiy orollar materikning shimoliy qismlariga, shimoliy sharqiy orollar esa Grenlandiyaning shimoliy qismiga o`xshab ketadi.

Arxipelagning geologik tuzilishi va relyefining tarkib topish tarixi so`nggi yillardagina umumiy tarzda o`rganilgan. Janubiy orollar Shimoliy Amerika platformasining bir qismidan iborat. Yaqinda o`tqazilgan tadqiqotlar bu tog`larning geologik jixatdan murakkab tuzilganligini ko`rsatdi. Ular toshko`mir, mezozoy va quyi uchlamchi davrning disklokatsiyalangan cho`kindi jinslaridan tarkib topgan. Keyinchalik tez-tez transgressiyalar bo`lib turgan va ular dengiz terrasalarini vujudga keltirgan. Bu terrasalar ko`pgina orollarda 200 m gacha balandlikda, Elsmir orolida esa xatto 330 m balandlikda ham uchraydi. Terrasalarning vujudga kelishi neotektonik xarakatlar bilan ham bog`liq, chunonchi orollarning ko`pchiligi xozirgi vaqtda ko`tarilayotganligi aniqlangan: shu bilan birga bu ko`tarilish nisbatan bir muncha kuchli ro`y bermokda. Arxipelag maydonining ancha katta ekanligi va orollarning bir-biriga yaqin joylashganligi arxipelag ustida dengiz havo massalari xossalarining o`zgarishiga imkon beradi. Xuddi shu sababga ko`ra qishda havo xarorati deyarli shimoliy kutbdagidek juda past bo`ladi, yozgi xaroratlar esa subarktika rayonlari havo xaroratlariga yaqin keladi. Iqlim juda sovuq bo`lganidan bugozlarni muzlash rejimi noqulaydir. Sharqiy qismning iqlimiy sharoiti muzlar paydo bo`lishi uchun qulay. Bu yerda muzlarning umumiy maydoni 154 ming mm ga yetadi. Baffin Yeri orolida yog`in nisbatan ko`p tushadi, havo xarorati esa bir muncha yuqori bo`lib, qor chizig`i salkam 800-1000 m dan o`tadi. Undan yuqorida tipik tog` vodiy muzliklari, baland yassi tog`larda esa muz gumbazlari uchraydi. SHelf muzliklarining kengligi deyarli 20 km va qalinligi bir necha o`n metrlab bo`ladi. Uning chekka qismlaridan yirik muz orollari uzilib chiqadi va Shimoliy Muz okeanining markaziy qismlarida suzib yuradi. Tundradagi ikki yoki uch yarusli o`simlik turkumlari asosan yirik g`arbiy orollari ning ichki qismlarida tarqalgan. Arxipelagning xayvonot dunyosi ham umuman olganda, o`simlik qoplami kabi, boy emas. Orollar xayvonlar turiga boyligi jixatidan emas, balki xayvonlar sonining ko`pligi bilan xarakterlanadi. Arxipelagning mineral resurslari yaxshi o`rganilmagan va ulardan deyarli foydalanilmaydi. Qazilma boyliklardan ko`ng`ir ko`mir, lignit, mis konlari borligi ma`lum. Arxipelag neft konlari ko`p deb xisoblanadi.

Lavrentiy yassi tog`ligi - bu xudud geologik tuzilishi hamda, qisman, relyefiga ko`ra bir-biridan farq qiladigan, shu bilan birga ko`pgina umumiy xusuiyatlarga ega bo`lgan bir qancha rayonlarni o`z ichiga oladi. Lavrentiy yassi tog`ligi Kanada qalqonining asosiy qismidir. U uzoq vaqt davomida ko`tarilgan va subaeral Al eroziya ta`sirida bo`lgan. Lavrentiy yassi tog`ligi tabiiy xususiyatlariga ko`ra Fennoskandiyaga juda o`xshab ketadi. Zandra tekisliklari asosan janubda Buyuk ko`llar yaqinida joylashgan. Ular to`lkinsimon relyefga ega. Botqoqlanmagan podzol tuproqli yerlarda yorug qarag`ay o`rmonlari o`sadi. Ko`l muzlik tekisliklari muzliklardan keyingi davrdagi yirik ko`llarning qurib qolishi natijasida vujudga kelgan bo`lib, ular yer ustining juda yassiligi hamda yotqiziqlari mexanik tarkibining og`irligi bilan ajralib turadi. Bu yerda ham botqoqliklar ko`p. Muzlik-dengiz tekisliklari muz bosish davridan keyingi transgressiyalar ro`y bergan rayvonlarda joylashgan: transgressiyalar Gudzon ko`ltigi soxillari bo`ylab keng tarqalgan va Makenzi vodiysi bo`ylab janubga uzoq kirib borgan. Xozirgi vaqtda bu yerlarda botqoqliklar juda keng tarqalgan. Yassi tog`likning shimoli bilan janubi va sharqi bilan g`arbi o`rtasida ham katta iqlimiy tafovutlar mavjud. Masalan, vegetatsiya davri Shimoliy Muz okeani soxillarida bor-yo`g`i 40-50 kun davom etsa, janubda 160 kungacha cho`ziladi. Aksincha, Gudzon qo`ltig`idan g`arbdagi joylar iqlimi keskin kontinental bo`lib, qish qattiq keladi va okeandan uzoqlashgan sari yoz nisbatan iliq bo`ladi. Agar tuproqni yaxshi namlab turadigan doimiy muzloq yerlar bo`lmaganda edi, Kordilyera tog`laridan sharqdagi xududlarni qurg`oqchil deyish mumkin bo`lar edi: chunki bu yerda yiliga bor-yo`g`i 250- 300 mm yog`in tushadi. Yassi tog`likning suv energiyasi zapaslari ham katta, biroq xozirgi vaqtda Kanada qalqonidagi ko`plab qazib olinayotgan rudalar-polimetallar, temir, uran, oltin va boshqalar eng katta qiymatga egadir. Markaziy tekisliklarni tabiiy sharoitiga ko`ra Yevropa tekisligiga o`xshatish mumkin. Ularning ayniqsa geologik tuzilishi, relyefi, qisman iqlimi va tuproq-o`simlik qoplami ko`proq o`xshaydi. Xar ikkala tekislik geologik tarixining bir xil bosqichlarini boshdan kechirgan; bu geologik bosqichlarda kristal fundament, keng, qiya sinekliza va anteklizalar tarzida dislokatsiyalangan qalin cho`kindi jinslar qatlamlari hamda gersin

burmali strukturali vujudga kelgan. Xar ikkala xududni ham to`rtlamchi davr muzliklari bosib, ular tabiatning barcha xususiyatlarida aniq iz qoldirgan. Bu xududning iqlimida, chunonchi xarorat rejimida va kontinentalligida ham bir-biriga o`xshash tomonlari bor. Lekin shu bilan birga, ularning bir-biridan muxim tafovutlari ham mavjud, bu tafovutlarning eng asosiylari namlik xususiyatlari bilan bog`liqdir. Markaziy tekisliklarning yer usti shakllari uchlamchi davr penepleni shakli bilan bog`liqdir: bu peneplenni shimoliy qismida muzlik oqiziqlari, zandralar, lyosslar va to`rtlamchi davrning boshqa xil yotqiziqlari murakkablashtirib yuborgan. eng baland joylar denudatsiya ta`siriga kam beriladigan qattiq paleozoy yotqiziqlari va xatto kembriydan oldingi yotqiziqlar yer yuzasiga chiqib olgan joylardir. Namgarchilikning notekisligidagi gidrografiya tarmoqlari xarakterida hamda jaryolarning gidrogeologik xususiyatlarida ham aks etadi. Deyarli barcha xudud Missisipining daryosi xavzasiga kiradi. Missisipi daryosi o`zining asosiy irmoklari bilan birgalikda tekisliklarning shimoliy qismlarini janubiy qismlari bilangina emas, balki g`arbiy qismlarini sharqiy qismlari bilan ham bog`lab turadigan suv yo`llari sistemasini hosil qiladi. Missuri daryosi juda uzun va xavzasining maydoni katta bo`lishiga qaramay, xatto quyi qismlarida ham sayozdir: uning o`zani egri bugri va doimo o`zgarib turadi, suvi loyka. Shuning uchun ko`pincha uni "Bigmada", ya`ni "Katta iflos daryo" deb ham ataydilar. Missisipining Missurining loyka suv oqimi uning quyar joyidan 180 km ketadigan katta toshqinlari bo`lib turadi; bu toshkinlar ko`pincha yozning boshida, ya`ni Qoyali tog`lardagi qorlarning erishi yozgi yomg`irlarning boshlanishi bilan bir vaqtga to`g`ri kelganda ruy beradi. Ogayo daryosining suv rejimi ham birmuncha o`zgaruvchan bo`lib, daryo etagida yilning ko`p qismida suv sarfi ancha kattadir. Uning o`zani xiyla barqaror, suvi tiniq. Ogayo daryosi odatda mart-aprel oylarida toshadi. Missisipi daryosi Markaziy tekisliklar doirasida kam suv bo`lsa ham, uning vodiysi Ogayo daryosi vodiysi kabi keng. Daryo qayirining kengligi o`rta oqimda 20 km ga yetadi va bu yerda ko`pdan-ko`p qoldiq o`zanlar va o`zan ko`llar uchraydi. Unumdor tuproqli yerlar kam, chunki suv yaxshi siljimasligi natijasida ko`p joylar botqoqlanib qolgan.

Karst relyefi shakllari orasida eng ajoyibi dunyodagi eng katta g`orlardan biri bo`lgan Mamont g`oridir. Mamont g`ori 5 qavatdan iborat bo`lib, unda o`nlab yo`laklar, gumbazzlar va shaxtalar bor. Ularning umumiy uzunligi 200 km dan ortadi. Tabiiy o`simliklarning tarqalishidagi qonuniyat tuproq qoplamida ham aks etgan. O`simliklar tipiga mos ravishda sharqdagi o`rmon qo`ng`ir tuproqlari o`rnini g`arbda preriyalarning qora tuproqsimon tuproqlari egallaydi. Markaziy tekisliklardan qishloq xo`jaligida g`oyat keng foydalaniladi. Yerlarning 90% dan ortigi fermerlarga qaraydi: fermerlar ko`proq makkajo`xori, bug`doy va yem-xashak uchun o`t ekadilar. Bu yerning iliq, nam iqlimi ham, tekis, ekin ekish uchun qulay relyefi ham dehqonchilikni va dehqonchilik asosida tobora kengayayotgan chorvachilikni rivojlantirishga imkon beradi. Markaziy tekisliklarning janubiy qismlari AQSH ning tuproq eroziyasidan eng ko`p zarar ko`rgan rayonlaridan xisblanadi. Markaziy tekisliklarni janubiy va sharqiy chegaralarida past tog`lar landshafti tipik tekislik landshaftidan farq qiladi. Bu yerda toshko`mir, polimetallar va boshqa qazilma boyliklarning yirik konlari bor. Buyuk tekisliklar - Kordilyera tog`larining juda keng tog` oldi platosidan iborat bo`lib, mo`tadil va subtropik mitaqalarining tayga, o`rmon-dasht va dasht zonalari orqali shimoldan janubga tomon 4000 km ga cho`zilgan. Buyuk tekisliklar Markaziy tekisliklar kabi, Shimoliy Amerika platformasining bir qismidir: biroq bu yerda Kordilyera tog` sistemasining ta`siri juda yaxshi sezilib turadi. Bu ta`sir Buyuk tekisliklarning geologik tuzilishida ham, relyefida ham, ichki suvlarida ham o`z aksini topgan. Buyuk tekisliklar iqlimining qurg`okchil va kontinental bo`lishi Kordilyera tog`larining ta`siri bilan bog`liqdir. Iqlimdagi bu xususiyat xududning tabiati manzarasida yaqqol aks etadi. Bu yerlarning asosiy landshafti o`t qoplami yozning o`rtalarida qurib qoladigan quruq dashtli supasimon tog`lardan, ko`pdan-ko`p qumlok orollari bo`lgan kam suv va loyqa daryolar vodiylaridan, sertarmoq jarliklardan iboratdir. Tekisliklarning uvoq jinslardan tarkib topganligi va sharqka tomon nishobligi relyefning g`oyat parchalanishiga sabab bo`lgan. Markaziy tekisliklardan farq qilib Buyuk tekisliklardagi paleozoy cho`kindi jinslarini katta xududida bo`r davri va kaynozoy erasi yotqiziqlari qoplab yotadi: bu yotqiziqlar

asosan qumtoshlardan tarkib topgan bo`lib, qumtoshlar Kordilyera tog`laridan yemirilib tushgan jinslardan vujudga kelgan. Iliq fasl boshlanishida tez-tez yog`inlar bo`lib turadi. Bu yog`inlar Meksika ko`ltigidan keladigan nam shamollarga bog`liq bo`lib, konvektiv xarakterdadir. yog`in mikdori (500 mm dan kam) yildan-yilga juda o`zgarib turadi. Ba`zi yili bor-yo`g`i 200 mm yog`in tushadi: bu o`simliklarga zararli ta`sir etadi. Daryo va vaqtinchalik oqar suvlar kam suv bo`lishiga qaramay, juda katta geologik ish bajaradilar: akkumulyatsiya va eroziya jarayonlari kuchli ro`y beradi. Bu suvlar g`oyat ko`p mikdorda xar xil oqiziqlar keltirib, daryo qayirlarida va ayniqsa, tog`lardan gox- gox xayqirib oqib tushadigan suv oqimlarining yoyilma konuslarida yotqizadilar. So`ngra bu uvoq jinslarni qisman shamol to`zitib, sharqka olib ketadi. Miotsen oxiridan boshlab yotqizilgan mayda changlar qalin (150 m gacha) lyossimon qumok qatlamni vujudga keltirgan. Platt-Missuri daryolari oralig`idagi xududning sharqiy qismida qumoklar o`rniga xaqikiy lyoss uchraydi. Buyuk tekisliklarning eng ko`zga tashlanadigan geomorfologik xususiyati bu yerdagi bedlendlardir. Platolarning Kordilyera tog`laridan oqib tushadigan daryolar yaqinidagi vodiy yoki qismlarini chuqurligi 150 m gacha bo`lgan jarlar g`oyat o`yib yuborgan. Masalan, platoning Uayt-River vodiysi bo`lab ketgan tor qismini jarlar shu qadar parchalab yuborganki, bu joylarning relyefi tik yon bag`irlar va piramidalardangina iboratdir. Albert platosi yonida bir qismi Kanadada, bir qismi esa AQSH xududida joylashgan Missuri platosi bor. Bu platoda morenali to`lkinsimon relyef bilan birga, ayniqsa, janubda, bedlend eng ko`p tarqalgan yerlarda erozion relyef ham rivojlangan. Bu platodan janubda Kaneydian daryosiga kadar Baland tekisliklar platosi joylashgan. Baland tekisliklar platosida muzliklar bo`lmagan, tekisliklar usti ancha tekis, biroq yerni ham chuqur daryo vodiylari o`yib yuborgan. Yana janubroqda, subtropik mintaqada Lyanos-Estakado va Edduarde platolari bor. Buyuk tekisliklar neft, tabiiy gaz, hamda polimetallarga boy. Qoyali tog`lar etagidagi bukilmada toshko`mir, kung`ir ko`mir va lignitning yirik konlari topilgan. Appalachi tog`lari - Appalachi mo`tadil mitaqaning o`rtacha balandlikdagi tog`lar o`rmon landshaftiga misoldir. Bu tog`larda tektonik strukturalar yoshi, jinslarning litologik tarkibi, daryo eroziyasi va muzliklarning relyefi hamda, bevosita yoki

bilvosita, tabiatning boshka komponentlariga bo`lgan ta`siri, shuningdek o`simliklar va tuproqlar tipining balandlikka, qaysi geografik zonada joylashganligiga bog`liq ekanligi yaqqol ko`zga tashlanadi. AQSH va Kanadaning eng taraqqiy etgan iktisodiy rayonlari Appalachi tog`lari doirasidadir. Bu yerda yirik shaxarlar ko`p. Orografik jixatdan bir butun bo`lgan bu xudud ikki tabiiy geografik oblastdan: Shimoliy va Janubiy Appalachi oblastlaridan iborat, ularni bir-biridan Moxok- Gudzon hamda Gudzon-Gampleyn botiqlari ajratib turadi. Shimoliy Appalachi tog`lari kaledon davrining kristalli jinslaridan tarkib topgan. Ular uncha baland emas, muzlar ta`sirida yassilanib qolgan va igna bargli o`rmonlar bilan qoplangan. Janubiy Appalachi g`arbiy va sharqiy tog` oldi qismidan hamda ular orasidagi tog` tizmalari mintaqasidan tashkil topgan. Shimoliy Appalachi tog`larining Kaledon burmali strukturalari bu tog`lik o`lkaning sharqiy qismida ham davom etib, balandligi 400 m ga yetadigan, peneplenlashgan Pidmont tog` oldi platosini hamda bu plato ustida qad ko`targan Havo rang tog` tizmasini hosil qiladi. Janubiy Appalachi relyef shakllari litologiya va strukturaga bog`liq xolda g`oyat turli tuman bo`lishiga qaramay, umuman, xududning ko`tarilishi bosqichlarini va burmali erozion relyef shakllarining vujudga kelganligini ko`rsatib turadigan bir qancha tekis yuzalar mavjuddir. Appalachi tog`larida yilning barcha fasllarida ob-havo rejimi va xarorati keskin o`zgarib turadi hamda yog`in ko`p yogadi. Janubiy Appalachidagi yirik daryolar tog`dan chiqqandan keyingina ularning ko`pida kemalar qatnay oladi, lekin daryolarning sersuvligi va tez oqishi gidroenergiya olish uchun katta imkoniyat yaratadi. Appalachi tog`larining muxim tabiat boyliklari o`rmonlar edi. Appalachida qazilma boyliklarning katta konlari bor. Bu yerdan toshko`mir, neft, temir, mis, qumushsh, kobalt, va boshqa ko`pgina qazilma boyliklar olinadi. Materikdan San-Lavrentiy daryosining estuariysi va Bel-Il bug`ozi orqali ajralgan Nyufaundlend oroli Appalachi tog` sistemasiing o`ziga xos bir qismidir. U relyefga ko`ra Shimoliy Appalachi tog`lariga o`xshaydi. Nyufaunlendning ko`p qismi balandligi 850 m gacha yetadigan tog` tizmalari bilan band. Orol materik shelfidan ko`tarilib turadi. Qirg`oq yaqinida morena jinslari to`planib baliq boyliklari bilan mashxur bo`lgan

Nyufaundlend sayozligini vujudga keltirgan. Orol materikdan to`rtlamchi davrda ajralib chiqqan bo`lsa kerak, deb taxmin qiladilar. Nyufaundled orolining iqlimi okean iqlimi xususiyatga ega va Labrador oqimi ta`siri tufayli sovuq. Qirg`oq pasttekisliklari - materikdagi eng yosh tabiiy o`lkadir. Pasttekisliklar yer yuzasi yassi, botqoqliklar juda ko`p va iqlimi o`simliklar rivojlanishi uchun g`oyat qulay bo`lgan iliq, namgarchil okean iqlimidir. Pasttekisliklar geologik tuzilishiga ko`ra bir-biridan farq qiladi. Pasttekisliklar tabiatining xususiyatlari dengiz soxillarida ayniqsa yorqin namoyon bo`ladi. Atlantika okeani va Meksika ko`ltig`i soxillari relyefining murakkab parchalanganligi bilan ajralib turadi; u guyo ikkita qirg`oq chizig`iga egadir. Tashqi qirg`oq chizig`ini tor, kengligi yuzlab metrdan bir necha kilometrgacha yetadigan qum tillari polosasi tashkil etadi. Ichki qirg`oq chizigi ham qumlok sayozliklar bilan o`ralgan, bundan tashqari uni ko`p daryolarning estuariylari kesib o`tadi. Pasttekisliklarning eni 100-150 km gacha bo`lgan bu ichki qismida ustki qatlamdagi uvoq jinslargina emas, balki tub jinslar ham eroziya natijasida yuvilib ketgan va birmuncha qattiq qatlamlar usti silliqlangan. Bular Meksika bo`yi pasttekisligida ayniqsa yaxshi rivojlangan kuestalarning vujudga kelishiga sabab bo`lgan. Bu kuestalar Meksika buyi pasttekislikligida bir necha yuz km. ga cho`ziladi. Missisipi va boshqa daryolar g`oyat ko`p mikdorda oqiziqlar keltirib yotqizishiga qaramay, Meksika pasttekisligi xozirgi vaqtda, umuman, o`sayotgani yo`q. Qirg`oq pasttekisliklarida qish iliq keladi. Yanvar oyining o`rtacha xarorati 5-10° atrofida bo`ladi. Tez-tez o`tib turadigan siklonlar vaqtida osmonni bulut qoplab, yomg`ir yog`adi. Yoz issiq va ser yomg`ir. Iyun oyida xarorat 27°S atrofida bo`ladi. Musson shamollari ko`p miqdorda yog`in keltiradi, bu yog`in asosan kunduzi jala bo`lib yogadi. Tez-tez momaqaldiroq bo`lib turadi. Yuqori xarorat tez-tez tropik siklonlari o`tib turadi, bunda shamol juda kuchli esib dovulga aylanadi. Yillik yog`in miqdori hamma joyda 1000 mm dan ortadi Florida yarim orolining janubida esa 1400 mm ga yetadi. Qirg`oq pasttekisliklarining ko`p qismi botqoqlangan bo`lib, qo`shni joylarga qaraganda kam o`zlashtirilgan.

Qazilma boyliklardan Atlantika bo`yi pasttekislikdagi tarkibida uran uchraydigan fosforitlar va Meksikabuyi pasttekisligidagi neft muxim ahamiyatga ega. Alyaska Kordilyerasi tog`lari. Bu tabiiy-geografik o`lka Kordilyera tog`larining shimoliy qismini egallaydi. va Alyaska shtatining barcha xududi, shuningdek Yukon yassi tog`ligining Kanada joylashgan qismini o`z ichiga oladi. Alyaska Kordilyerasi tog`larida tog` mitaqasining barcha qismiga taalluqli bo`lgan beshta orografik zona mavjud. Eng shimoliy orografik zonaga Bruks tog` tizmasi kiradi. Ichki yassi tog`liklar oblasti pastroq Yukon yassi tog`ligidan iborat; bu yassi tog`likni janub tomondan Alyaska tog` tizmasi o`rab turadi. Alyaska tog` tizmasi nevadiy strukturasiga ega va uni chuqur daralar o`yib tushgan. Bruks tizmasini va Artika pasttekisliki o`z ichiga olgan Arktika oblastining tabiiy sharoiti eng qattiqdir. Bruks tog` tizmasi asosan qadimgi quyi paleozoy cho`kindi jinslardan tarkib topgan bo`lib, balandligi 3000 m gacha bo`lgan va karra hamda tog`lar bilan parchalangan bir qancha tog` tizmalaridan iborat. Iqlim quruq bo`lganidan bu yerda xozirgi zamon muzliklari kam, tog` yon bag`irlarida toshloq mox-lishaynik tundrasi keng tarqalgan, faqat janubdagina siyrak yel o`rmonlari uchraydi. Arktika pasttekisligi yozda mutlaqo o`tib bo`lmaydigan botqoqlikka aylanadi. Arktika pasttekisligida poligonal gruntlar, yostiqsimon shishma do`glar, gidrolakkolitlar va Arktika quruqligi uchun xarakterli bo`lgan boshka xil relyef shakllari keng tarqalgan. Bruks tog` tizmasidan janubroqda Yukon yassi tog`ligi - eng kontinental iqlimli katta rayonda joylashgan. Qishda sovuq -63°S ga yetadi. Kuchli shamollar tog` etaklari yaqinidagina bo`ladi. Alyaska tog` tizmasining janubiy qismida iliq yon shamollari tez- tez esib turadi: Bruks tog` tizmasi etaklarida bora tipidagi sovuq shamollar esadi. Yoz iliq keladi. Uzun kutb kunlarida quruq Arktika havosi xarorati ba`zan +20°S gacha ko`tariladi. Yassi tog`likning Bering dengiziga qadar boradigan g`arbiy qismida yer po`stining yosh tektonik xarakatlari ro`y berib turadi. Trog shaklidagi tektonik vodiylar o`yib yuborgan Syuard yarim oroli eng baland palaxsadir. Cho`kkan strukturalar pasttekislik yoki qo`ltiqlardan iborat. Bulardan eng kattasi Yukon daryosi deltasining allyuvial pasttekisligidir. G`arbda iqlim sharqdagichalik kontinental emas. Yil buyi bulutli kunlar salkam 70% ni, havo ochik kunlar esa bor-yo`g`i 5% ni tashkil etadi. Xaroratning past

bo`lishi, kuchli shamollar esib turishi va havo ning juda sernamligi sababli soxilda o`rmonlar yo`q: bu yerda tog` tundrasi keng tarqalgan bo`lib, u janubda o`tloqlar bilan almashadi. Alyaska tog` tizmasining katta qismi - yura va bo`r davri batolitlaridan tarkib topgan. Bu tizmadan janubda Kuk qo`ltig`i va bir qancha pasttekislik hamda platolar bor. U Alyaskadan Kaliforniya qo`ltig`iga qadar davom etgan sineklinoriyning bir qismidir. Balandligi 4000 m gacha bo`lgan Kenay va Chugach tog` tizmalari ichki yoyni tashkil etadi. Yozgi xaroratlarning past bo`lishiga va yog`inlarning ko`pligiga aloxida Alyaska tipidagi kuchli muzliklar sababdir. Qor chizig`i 500 m gacha pasayadi. Kanada Kordilyerasi tog`lari. Bu tog`li o`lka Kordilyera tog` poyasining Kanadadagi qismini, shuningdek, Alyaska shtatining janubi-g`arbiy va AQSH Qoyali tog`larining shimoliy qismlarini o`z ichiga oladi. Kanada Kordilyerasi tog`laridagi morfostruktura poyaslari Kordilyera tog`lari uchun tipik bo`lgan yo`nalishga ega, ya`ni shimoli-g`arbdan janubi-sharqka tomon g`arbiy havo massalariga ko`ndalang yo`nalishda davom etgan. Shu sababli tog` tizmalari muxim iqlim ayirg`ich rolini o`taydi. O`lka tabiatining rivojlanish xususiyatlari o`ziga xos okeanbo`yi igna bargli o`rmonlarni vujudga keltirgan; bu o`rmonlardagi ko`pgina daraxt turlari pliotsen epoxasidan saqlanib qolgan. Bu muzliklar tog` relyefiga kuchli ta`sir etgan va aftidan xududning yalpi cho`kishiga ham sabab bo`lgan. Tog`lar poyasining Qoyali tog`lar jo`yagidan sharqdagi qismi odatda Old tizma deb ataladi. Old tizma Buyuk tekisliklar ustidan tik qad ko`tarib turadi va balandligi Robson tog`ida 3954 m ga yetadi. Qoyali tog`lar iqlimi-namgarchil, salqin, mo`tadil, iqlimidir. Tog`lar etagida yanvar oyining o`rtacha xarorati -15°S dan -20°S gacha, iyul oyining xarorati esa 14°S dan 20°S gacha boradi. G`arbiy, shamolga ro`para yon bag`irlariga yiliga 1500 mm dan 2500 mm gacha yog`in tushadi: shu bilan birga tog`larning shimoliy qismida bu yog`inning 40-45% qor bo`lib yogadi. O`simliklari oq yel, balzam pixtasi, Banks qarag`ayi va oq qayin eng ko`p o`sadigan tekislik taygasi o`rmonlaridan okean bo`yi sernam igna bargli o`rmonlariga o`tuvchi oraliq xarakterga egadir.

Ichki yassi tog`liklar va platolar qo`shni rayonlardan katta farq qiladi. Yer yuzasining ko`p qismi mezozoy uchlamchi davr peneplenidan iborat bo`lib, kembriydan oldingi davr burmalari ochilib qolgan, janubda bu burmalarni uchlamchi davr lavalari qoplab yotadi. AQSH Kordilyerasi tog`lari. Kanada bilan AQSH chegarasidan janubida Kordilyera tog`lari, asosan ichki platolar hamda yassi tog`liklar xisobiga 2,5 ming km gacha kengayadi, bu yerda tog`larning shakli va qisman, tizmalarning yo`nalishi ham o`zgaradi, iqlim bir oz quruq va iliq bo`ladi, tuproq hamda o`simliklarning yangi tiplari paydo bo`ladi. Kordilyera sistemasining ko`rib o`tilgan o`lkalaridan farq qilib, bu oblastda to`rtlamchi davr muzliklari uncha katta bo`lmagan. Faqat Kolumbiya platosining shimoliy qismlarigina Qoyali tog`lardan tushib kelgan tog` oldi muzliklari bilan qoplangan, ba`zi tog` tizmalarida tog` muzliklari bo`lgan, xozirda muzliklar xech bir yerda saqlanib qolmagan. O`lkaning katta qismi subtropik iqlim mitaqasida joylashgan. Janubga tomon iqlim iliq va qurg`oqchil bo`lib boradi. Tinch okean soxillarida yillik yog`in mikdori 6000 mm ga yetadi. Katta Xavzada qish sovuqroq keladi, shimoliy qismida sovuq ko`pincha tunda tushadi. Yog`in kam tushganidan faqat tog`lardagina qor qoplami vujudga keladi. Kolorado platosi geologik jixatdan platformadan iborat bo`lib, uning chekka qismlarida vo`lkan jinslari qoplami keng tarqalgan. Platoni Kolorado daryosi va uning irmoqlarining ko`pdan ko`p chuqur o`yib yuboradi. Meksika tog`ligi Kordilyera tog`liklarining Shimoliy Amerikadagi qismining eng chekka qismini tashkil etadi. Relyefining o`ziga xos xususiyatlari, shuningdek, o`lkaning janubi-g`arbiy qismida aktiv vulqon xarakatlari va zilzilalar bo`lib turadigan yosh burmali zonalar mavjud. Bu zona janubdan Balsas daryosining cho`kmasi bilan ajralib turgan vulqonli Serra tog`larini o`z ichiga oladi. Xududning ancha qismida tabiatning rivojlanishi arid iqlim ta`sirida bo`lgan.

Foydalanishga tavsiya etiladigan adabiyotlar Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vesshaya shkola, 1988. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. Ryabchikov A.M. Dunyo qit`alari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I-II, M: Prosveo`yeniye, 1976. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. Leontyev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. Ensiklopeditseskiy slovar geograficheskix terminov. M: 1968. www.ziyonet.net

O'xshashlar

Janubiy Amerika materigining tabiiy geografik o`lkalari

Afrika materigining tabiiy geografik o`lkalari

Shimoliy amerika materigining iqlimi

Osiyoning tabiiy geografik o`lkalari

Shimoliy amerika materigining tabiat zonalari