Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya hamda ekologiya - Geografiya - Referatlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya hamda ekologiya

Yuklangan vaqt:

13.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.2744140625 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya hamda ekologiya Reja: 1. Ekologiya, uning iqtisodiy va ijtimoiy geografiya bilan aloqasi. 3. Ijtimoiy ekologiyaning shakllanishi va rivojlanishi. 4. Ekologik barqaror rivojlanish konsepsiyasi. 5. Iqlimni saqlash muammosi. Iqlimni shakllantiruvchi omillar. 6. Tabiiy va kuchaygan parnik effekti – issiqxona samarasi‖ 7. Iqlim muammolari bo’yicha xalqaro kelishuvlar. 8. O’zbekistonda iqlim o’zgarishlari. 2. Umumiy ekologiyadan ijtimoiy ekologiyaga.

Fan va texnika rivojlanib borayotgan hozirgi davrda ijtimoiy yo’nalishdagi tadqiqotlarning ko’lami ortib bormoqda. Shu jumladan, ijtimoiy ekologik izlanishlar miqyosi ham jadal rivojlanmoqda. Bu borada, ayniqsa, aholi salomatligi bilan bog’liq muammolarni tadqiq qilish o’ta dolzarb masalaga aylanmoqda. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, aholi salomatligi‖ o’ta murakkab va serqirra tushuncha bo’lib, Butunjahon sog’liqni saqlash tashkiloti ustaviga ko’ra, aholi (inson) salomatligi uning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy (sotsial) holati bilan belgilanadi. Aholi salomatligi ijtimoiy borliqning rivojlanishi va tashkil etilishi bilan ham bog’liq. Ijtimoiy muhitning tabiiy borliqqa ta’siri ortib borayotgan hozirgi davrda aholi salomatligiga tasir etuvchi ekologik omillar (yoki geoekologik omillar) iqtisodiy-ijtimoiy sharoitlar bilan birlashib, kompleks tasir etuvchi kuchga aylanib bormoqda. Hududning sanoatlashuvi, urbanizatsiya darajasi, transport to’rining zichligi, ishlab chiqarishning mujassamlashuvi va texnologik qurollanish holati, aholi joylashishi, antropogen va texnogen bosim makonning nozogeografik turlanishiga, umuman olganda, ijtimoiy omil yoki muhit tabiiy-ekologik sharoiti bilan birgalikda muhim ta’sir etuvchi kuchga aylangan. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyatida xo’jalik sohalarining ekstensiv tarzda olib borilishi tabiiy muhitning izdan chiqishiga, ijtimoiy muammolarning yanada chuqurlashuviga olib kelmoqda. Shunday mintaqalar qatoriga O’rta Osiyo mamlakatlari ham kiradi. Mintaqaning arid, cho’l sharoiti aholi turmush-tarziga ma’lum darajada qiyinchilik tug’dirishi bilan birga inson ta’sirida kuchli degradatsiyaga uchramoqda. Mintaqa aholisining salomatligi va ijtimoiy faoliyatining yomonlashuvida Orol dengizi fojeasi asosiy o’ringa ko’tarilmoqda. Dengizning 500 km radius qismidagi atrofi jahon hamjamiyati tomonidan Ekologik fojea‖ hududi deb e’tirof etilgan. Xorazm viloyati ham bevosita ushbu hudud doirasida joylashgan. Aholi salomatligi inson taraqqiyotini belgilovchi asosiy ko’rsatkichlardan biridir. Ushbu muammo hududning ekologik tizimi bilan chambarchas bog’liq

bo’lishiga qaramasdan, uni geografik o’rganish masalalari yaqin o’tmishga borib taqaladi. Xusuan, bunday tadqiqotlar hozirda ko’pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda shakllanish bosqichida bo’lsa, jahonning rivojlangan mamlakatlari, shu jumladan, MDH mamlakatlarida ancha taraqqiy etgan. Aholi sonining ortib borishi hamda unga mutanosib ravishda tabiiy muhitga bo’lgan ta’sirning kuchayishi o’tgan asr davomida o’nglab bo’lmas turli darajadagi ekologik muammolarni insoniyat oldida ko’ndalang qilib qo’ydi. Yangi asrda Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) tomonidan ming yillik barqaror rivojlanish‖ konsepsiyasi ishlab chiqildi. Unda atrof-muhit, aholini ijtimoiy himoyalash, savodxonligini oshirish, salomatligini tiklash, onalik va bolalik muhofazasi, bolalarni aqliy va jismoniy rivojlanishini ta’minlovchi va yana bir qator ijtimoiy masalalar o’rin olgan. Inson ekologiyasi‖ fani antropoekologik sistemalarning kelib chiqishi, yashashi va rivojlanishi qonuniyatlarini o’rgatadi. Antropoekologik sistemalar – muhit bilan dinamik muvozanatda bo’lgan va shu munosabat orqali o’z ehtiyojlarini qondiradigan odamlar jamoasidir. Antropoekologik sistemalarning tabiiy ekosistemalardan asosiy farqi – uning tarkibida odamlar jamoalarining mavjudligidir. Ma’lum hududda yashaydigan odamlar jamoasining faolligi ularning atrof-muhitga ko’rsatadigan ta’sir darajasi bilan aniqlanadi. Aholi sonining ortib borishi bilan birga oziq-ovqat mahsulotlariga, xomashyoga, suv resurslariga, chiqindilarni joylashtirishga ehtiyojlar ham ortib boradi. Bu esa, o’z navbatida, tabiiy muhitga ta’sirni kuchaytiradi, biotik va abiotik omillardan foydalanishni jadallashtiradi. Sog’liqni saqlash choralarining yaxshi yo’lga qo’yilishi, tibbiyot fanining qo’lga kiritgan yutuqlari, insonlarning o’rtacha umr ko’rish muddatining uzayishi, bolalar o’limining kamayishi natijasida sayyoramizda aholi sonining jadal o’sishi XX asrning asosiy demografik o’ziga xosligidir.

1999-yilda aholi soni 6 milliardga yetdi. XX asrning o’zida aholi soni 4,4 mlrd kishiga ko’paydi, XX asrning faqat oxirgi 12 yilining o’zidayoq aholi soni 1 mlrd kishiga oshdi. Aholi sonining tez o’sishi uning muhitga antropogen ta’sirini (qishloq xo’jaligining, sanoatining, transportning jadal rivojlanishi, shaharlar egallagan hududlarning ortishi) yanada kuchaytiradi. Aholisi juda ko’p bo’lgan mamlakatlarda aholi soni o’sishini cheklash, oilani rejalashtirish choralari amalga oshirilmoqda (masalan, Xitoyda va Hindistonda). Antropoekologik sistemalarda insonlar va tabiiy muhitning o’zaro ta’siri ikki xil yo’nalishda kechadi: 1) ayrim individlarning va butun jamoaning biologik va ijtimoiy ko’rsatkichlari o’zgaradi; 2) muhitning o’zi ham odamlarning ehtiyojini qondirish jarayonida o’zgara boradi. Inson ekologiyasini o’rganishda muhit biogeografik xususiyatlarining odamlar populyatsiyasining biologik o’zgaruvchanligiga ta’siri, antropoekologik sistemalarda insonning salomatligi masalasi katta ahamiyatga egadir. Odam ekologik omillarning ta’sir obyekti bo’lishi bilan birga, o’zi ham muhitga ta’sir qiladi. Odamning ekologik omil sifatida o’ziga xosligi, uning tabiatga ta’sirining ongli, maqsadga muvofiqli va kuchli bo’lishidir. Har qanday biologik tur cheklangan energetik resursga ega, shuning uchun uning tabiatga ta’sir etish imkoniyati cheklangandir. Yashil o’simliklar Quyosh energiyasidan foydalanadi, boshqa organizmlar esa o’zidan avvalgi oziq darajasining organik moddalari energiyasi hisobiga yashaydi. Odam o’zining ongli faoliyati jarayonida juda kuchli energiya manbalari, ya’ni yadro va termoyadro reaksiyalarini yaratdi. Natijada, insonning imkoniyatlari kengaydi. U sayyoraning har qanday ekologik bo’shliqlarini egallay olish qudratiga egadir. Insonning ekologik omil sifatida o’ziga xosligi yana uning faoliyati faol, ijodiy xarakterda ekanligidir. Inson o’z atrofida sun’iy muhit yarata olishi ham uni boshqa ekologik omillardan ajratib turadi.

Inson uchun tashqi muhitning asosiy omillaridan biri ovqatdir. Ovqat tufayli organizmda sarflanadigan energiya o’rni to’ldiriladi, hujayra va organizmning plastik almashinishi ta’minlanadi. Inson uchun bir sutka davomida kamida 2500 kkal energiya zarur, bu energiya, asosan, uglevod lar, yog’ lar va oqsil lar hisobiga to’ldiriladi. Yengil hazm bo’ladigan hayvon, qush va baliq mahsulotlari oqsilning asosiy manbalari hisoblanadi. Ovqat sifatli va kaloriyaga boy bo’lishi, unda oqsil, yog’ va uglevodlardan tashqari vitaminlar (ayniqsa, organizmda sintezlanmaydigan vitaminlar) yetarli bo’lishi zarur. Organizm uchun fermentlarni faollashtiruvchi oqsillar va biologik faol moddalarning tarkibiy qismiga kiruvchi mineral moddalar (Na, K, Ca, P va boshqalar) ham zarurdir. To’yib ovqat yemaslik yoki ovqatning tarkibida zarur moddalar yetishmasligi organizmdagi har xil funksiyalar buzilishiga sabab bo’ladi. Masalan, ovqat tarkibida oqsil va vitaminlar yetishmasligi o’sish va rivojlanishning susayishiga sabab bo’ladi. Okeanlardan uzoqlashgan kontinental hududlarda, masalan, Markaziy Osiyoda, tashqi muhitda, shuning natijasida ovqat tarkibida ham yod yetishmaydi. Natijada qalqonsimon bezning faoliyati buziladi. Bunday buzilishlarning oldini olish uchun osh tuzining tarkibiga, albatta, yod qo’shilishi lozim. Sanoat va atrof-muhit muammosi. Sanoatning rivojlanishi atrof-muhitga kuchli ta’sir qiladi. Chunki sanoat tarmoqlari yer osti va yer usti resurslarining asosiy iste’molchi‖sidir. Tog’-kon sanoatining rivojlanishi oqibatida tabiiy landshaftning buzilishi, tog’ jinslarining ochiq muhitga chiqarib tashlanishi atrofmuhitga jiddiy zarar yetkazadi. Uning oqibatlari insoniyat uchun nihoyatda xavfli bo’lib, tuproq qoplamining buzilishiga, yer osti suv manbalarining ifloslanishiga hamda rekultivatsiya jarayonlari-da katta xarajatlarga olib keladi. Dengiz tog’-kon ishlarini kengayishi Dunyo okeani suvlarining ifloslanishiga, uning bioresurslariga salbiy ta’sir qilib jiddiy ekologik xavfni yuzaga keltirmoqda.

Yoqilg’i energetika majmuasida IESlari atrof-muhitga zararli modda-lar chiqaradi, atmosferaning gaz tarkibini buzadi, suv temperaturasini ko’taradi, AES esa atrof-muhitga g’oyat zararli radioaktiv elementlarni chiqaradi, yoki AES lardagi falokat oqibatlari (Ukraina-Chernobil AES dagi avariya) tuzatib bo’lmas holatlarni yuzaga keltirishi, juda ehtiyotkorona yondashishni taqozo qilmoqda. AESlar nisbatan sof‖ bo’lsa-da, to’g’on platinalar, suv omborlari atrof-muhit relyefiga, o’simlik va hayvonot dunyosiga, yer osti suvlariga ta’sir etib, ekologik muvozanat buzilishi-ga olib kelmoqda. Metallurgiya sanoatining rivojlanishi esa resursli hududlar qiyofasi jiddiy bo’zilishidan tashqari atrof-muhitga temir, qo’rg’oshin, qalay, mis, simob, surma va boshqa zararli metall chiqindilari, zarralari va changlarni chiqarib inson salomatligiga xavf solmoqda. Kimyo va neft-kimyo sanoati, o’rmon-sellyuloza va boshqa sanoat tarmoqlari havoni, suvni, tuproq qoplamini turli zararli chiqindilar bilan ifloslantirmoqda. Ayniqsa, kimyo sanoati korxonalaridagi halokatlar g’oyat xavfli oqibatlarni yuzaga keltirmoqda. Shuning uchun ham sanoat tarmoqlarini rivojlantirish va joylashtirishda ekologik omilni hisobga olish, tabiiy muhitni muhofaza qilish tamoyillariga amal qilish, chiqindisiz texnologiya‖larni va berk ishlab chiqarish tizimlarini joriy qilish g’oyat muhim ahamiyatga ega. Qishloq xo’jaligi va ekologik muammolar. Dehqonchilik va chorvachilikning ming yillar davomida rivojlanishi atrof-muhitga sezilarli ta’sir o’tkazgan va madaniy landshaftlarni yuzaga keltirgan. Ayniqsa, o’tdalali dehqonchilik tizimi Yevropada ko’plab o’rmonlarning qirqib yuborilishiga olib kelgan bo’lsa, bugungi kunda ham Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida bu jarayon takrorlanishiga tuproq ustki qatlamining ochilib qolishiga (tropik yog’inlar natijasida yuvilib ketilishiga), errozion jarayonlarning kuchayishiga olib kelmoqda.

Yaylov chorvachiligining rivojlanishi unumdor o’tloq va yaylovlar mahsuldorligining pasayishiga, tuproq ustki qoplamining ochilib qolishi va shamol eroziyasi oqibatida adir va yarim adir mintaqalarda cho’llanish jarayonining kuchayishiga ta’sir etmoqda. XX asrning ikkinchi yarmidan ITIning qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga ta’siri natijasida intensiv rivojlanish jarayoni boshlandi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida kimyolashtirish jarayoni oqibatida (o’simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari – pestitsidlar, mineral o’g’itlar, veterinariya pestitsidlari va b.) tuproq, havo va suv resurslari jiddiy zaharlanmoqda hamda tuzatib bo’lmas oqibatlarini yuzaga keltirmoqda. Bugungi kunda dunyo mamlakatlarida 100 ming tonna turli xil kimyoviy vositalar qo’llanilmoqda, 100 mln tonnadan ortiq mineral o’g’itlar (fosforli, kaliyli, azotli), va 2-3 mln t. zaharli ximikatlar ishlatilmoqda. Keyingi yillarda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar qishloq xo’jaligida zaharli kimyoviy vositalardan foydalanishni taqiqlanishi oqibatida ko’proq biologik usullar keng yoyilmoqda. Biologik usul atrof-muhit uchun xavfsiz bo’lib, zarar keltirmaydi. Ayniqsa, biologik usullar – bog’dorchilik-uzumchilik, sabzavot va poliz yetishtirishda qo’llanilmoqda hamda bu ekologik sof‖ mahsulotlar narxi yuqoriligi bilan ajralib turadi. Shunga qaramay, hanuz dunyo mamlakatlarida qishloq xo’jaligi ekinlaridan yuqori hosil olish va chorvachilik mahsuldorligini oshirish maqsadida mineral o’g’itlar, pestitsidlar, turli kimyoviy moddalar keng qo’llanib, buning oqibatida yiliga, to’liq bo’lmagan ma’lumotlarga qaraganda, 400 mingdan 2 mln kishigacha odamlar zaharlanmoqdaki, buning asosiy qismi rivojlanayotgan mamlakatlar qishloq aholisi hissasiga to’g’ri kelmoqda. Yaqin istiqbolda, qishloq xo’jaligida ilg’or biotexnologiya, gen injeneriyasi yutuqlarini qo’llash yuzaga kelgan ekologik muammolarni yumshatish imkonini berishi mumkin.

Transport va atrof-muhit muammosi. Transport tizimining rivojlanib borishi atmosferaga, o’simlik va tuproq qoplamiga, okean, dengiz, daryo va yer osti suvlariga ta’sir etmoqda, inson salomatligiga jiddiy zarar yetkazmoqda. Ayniqsa, quruqlik transporti tizimida avtomobil, temir yo’l va quvur transporti o’ziga xos ravishda atrof-muhitni ifloslantirishga sabab bo’lishi bilan ajaralib turadi. Avtomobil transporti is gazi, azot ikki oksidi (NO 2 ) va uglevodorod bilan birgalikda g’oyat zaharli bo’lgan qo’rg’oshin chiqaradi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda atmosfera havosini ifloslanishining 40-50 foizi, shaharlar va shahar aglomeratsiyalarida, urbanizatsiyalashgan mintaqalarda esa 80 foizi avtomobil transportiga to’g’ri keladi. Mutaxassislar ma’lumotlariga ko’ra, 1 ta avtomobil o’rtacha yiliga 4 tonna oksigenni havodan olib, tashqi muhitga 800 kg is gazi, 400 kg, azot oksidi va 200 kg zaharli moddalar, shu jumladan uglevodorodlar chiqarib tashlaydi. Agar, keyingi yillarda ham avtomobillashuv jarayoni tez sur’atlar bilan rivojlanishini e’tiborga olsak, bu g’oyatda keskin muammolardan biri ekanligi ayon bo’ladi. Shuning uchun ham yaqin kelajakda atrof-muhitni eng oz ifloslantiradigan muqobil yoqilg’i manba-laridan foydalanish xalqaro avtomobillashuv jarayonining bosh yo’nalishlaridan biridir. Temir yo’l transporti ham atrof-muhitga qattiq zarrachalar chiqarsa, quvur transportida vaqti-vaqti bilan bo’lib turadigan halokatlar oqibatida minglab tonna neft va neft mahsulotlari oqib chiqishi tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi, yer osti suvlariga, ayniqsa, oqar suvlarga zarar yetkazib, murakkab ekologik vaziyatni yuzaga keltirmoqda. Bundan tashqari, avtomobil, temir yo’l va havo transporti shovqini ham aholi eshitish qobiliyatiga ta’sir qilib, turli kasallik va stress‖ holatlarni yuzaga keltirmoqda. Yirik shahar va shahar aglomeratsiyalarida shovqin tobora keskin muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Suv transporti gidrosferani (okean, dengiz, daryo va ko’llar) ifloslantiruvchi bosh manbalardan biridir. Ayniqsa, xalqaro iqtisodiy aloqalarda neft va neft mahsulotlari tashuvchi tanker va super tankerlar halokati oqibatida minglab tonna neft okean va dengiz suvlarini katta hududlarda yupqa plyonka hosil qilib qoplab

olishi bu hududlar biofondiga tuzatib bo’lmas zarar yetkazmoqda. Atmosfera ifloslanishiga tobora havo transporti ham o’z hissa‖sini qo’shmoqda. Shuning uchun ham bugungi kunda iqtisodiy rivojlangan va bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda transport va atrof-muhit‖ muammosi bilan bog’liq jiddiy ilmiy tadqiqot ishlari va chora-tadbirlar majmuasi amalga oshirilmoqda. Insoniyatning ekologik ixtisoslashishi – tabiiy va sun’iy muhit omillari insonga doimo ta’sir ko’rsatadi. Sayyoraning turli joylarida har xil tabiiy omillarning ta’sirida insoniyat rivojlanishi tarixi davomida yer shari aholisining ekologik ixtisoslashishi natijasida odamlarning adaptiv (moslashuvchan) tiplari kelib chiqqan. Adaptiv tip – yashash sharoitiga biologik reaksiya normasi bo’lib, insonning o’sha sharoitga yaxshi moslashishini ta’minlovchi morfologik, funksional, biokimyoviy, immunologik belgilar kompleksining rivojlanishi bilan ta’riflanadi. Har xil iqlimli hududlarda yashovchi xalqlarning ovqatlanishida ham o’ziga xosliklar mavjud. Shu tufayli ularning hazm fermentlari sintezida, ajratilishida va sifatida ham moslanuvchanlik o’zgarishlari kuzatiladi. Insonlarning quyidagi adaptiv tiplari farqlanadi: arktik, tropik, o’rta iqlim zonalari, baland tog’liq, cho’1 va chalacho’l adaptiv tiplari. Arktik adaptiv tip . Sovuq iqlim va ko’proq hayvon mahsulotlari bilan oziqlanish sharoitida shakllanadi. Arktika xalqlari hazm sistemasida o’simliklar tarkibidagi C vitaminni kam iste’mol qilishga moslanish xususiyati rivojlangan. Arktik adaptiv tipning xarakterli belgilariga: tananing suyak-muskul sistemasi yaxshi rivojlanganligi, qonda oqsil, yog’larning ko’p miqdorda bo’lishi va boshqalar kiradi. Arktik tip uchun energiya almashinuvining kuchliligi va termoregulyatsiyaning yaxshi rivojlanganligi ham xarakterlidir. Tropik adaptiv tip . Issiq va nam iqlim, oziq-ovqat ratsionida hayvon oqsili nisbatan kam bo’lgan sharoitda shakllanadi. Ekologik sharoitning xilma-xilligi

ham bu tipning shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham subtropik va tropik mintaqalarda yashovchi aholi irqiy, etnik jihatdan xilma-xil guruhlarga kiradi. Negroidlar uchun xarakterli belgilarga: tananing uzunchoq shakli, mushak massasining kamligi, oyoq va qo’llarning uzunligi, ko’krak qafasi torligi, ter bezlarining ko’p bo’lishi hisobiga terning ko’p ajralishi kabi belgilar xarakterlidir. Tog’ adaptiv tipi . Bu tipning shakllanishida asosiy ahamiyatga ega bo’lgan ekologik omil – gipoksiya (havoning tarkibida kislorod miqdorining kamligi hodisasi) hisoblanadi. Baland tog’likda yashovchi aholida uning qanday irqqa kirishidan qat’i nazar moddalar almashinuvi jadal, ko’krak qafasi keng, qonda eritrotsitlar ko’p bo’lishi kuzatiladi. Markaziy Osiyo aholisi orasida tog’ adaptiv tipiga mansub populyatsiyalar ham uchraydi (Qirg’iziston, Tojikiston, O’zbekistonning tog’li hududlari). Sahro, yarimsahro, cho’l adaptiv tipi quyosh nurlanishi kuchli, issiq, quruq, o’ta kontinental iqlim sharoitida shakllanadi. Bu tip uchun issiqlikning, ko’p ajralishi, ter bezlarining yaxshi rivojlanishi, suvning ko’p iste’mol qilinishi xarakterlidir. Markaziy Osiyo hududida yashovchi ko’pchilik aholi shu adaptiv tipga kiradi. Shunday qilib, tarixiy rivojlanish jarayonida insoniyat ekologik omillar ta’sirida ixtisoslashib, bir-biridan ayrim belgilari bilan farq qiluvchi adaptiv (moslashuvchan) tiplarga ajralgan. Adaptiv tiplar irqiy mansubligidan qat’i nazar, turning genofondi bilan belgilanuvchi moslashish mexanizmlari asosida, konkret ekologik muhitga moslashish natijasida shakllangan. Antropogen ekosistemalar, ularning inson salomatligiga ta’siri. Eng muhim hozirgi zamon antropogen ekosistemalariga shaharlar, qishloqlar, transport kommunikatsiyalari kiradi. Shaharlarda tabiat muhitining o’zgarishi yaqqol namoyon bo’ladi. Sanoat va turmush chiqindilari tuproqda, suvda, o’simliklarda mikroelementlarning ko’payib ketishiga sabab bo’ladi, shahar aholisining zichligi natijasida yuqumli kasalliklar keng tarqaladi. Havoning ifloslanganligi natijasida, yer yuzasiga ultrabinafsha

nurlarning ancha miqdori yetib kelmaydi. Yorug’lik yetishmasligi esa D avitaminozini ko’paytiradi. Qishloq ekologik sistemalari o’z xususiyatlari jihatidan shahar ekosistemasidan ancha farq qiladi. Qishloqda hayvon va o’simlik turlarining xilma-xilligi kuzatiladi. Hayvonlar orqali yuqadigan yuqumli va parazitar kasalliklar qishloqda ko’proq uchraydi. Hozirgi avlod ko’z o’ngida mahalliy va regional ekologik inqiroz vaziyatlari kuzatilmoqda. Bunda inson tomonidan o’zgartirilgan tabiatning ijtimoiy taraqqiyotga ta’sirining keskin ortishi kuzatiladi. Insoniyat tarixida ekologik inqirozlar ko’plab kuzatilgan. Ularning natijasida millionlab gektar yerlar cho’lga aylangan, minglab o’simlik va hayvon turlari qirilib ketgan, o’rmonlarning maydoni qisqargan, gullab-yashnagan sivilizatsiyalar inqirozga yuz tutgan. Atrof-muhitdagi katta ko’lamidagi salbiy ekologik o’zgarishlar XVII asrdan boshlangan va XX asrning boshlariga kelib yer yuzidagi ekologik sistemalarning 20 foizi buzilgan. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib qisman va to’la buzilgan ekosistemalar hissasi 63% dan oshdi. 1960-yillar oxirida rivojlangan G’arb mamlakatlarida atrof-muhitning ifloslanishiga qarshi kuchli jamoatchilik harakati vujudga kelgan, dastlabki ekologik qonunlar qabul qilingan, mingga yaqin ekologiya va rivojlanish masalalari bilan shug’ullanuvchi tashkilotlar tuzildi. 1968-yili 10 ta davlatdan 30 kishidan iborat fan, madaniyat, maorif, biznes vakillari tomonidan Rim klubi‖ deb nomlangan nodavlat tashkilot tuzildi. Klub a’zolari insoniyatning hozirgi va kelajakdagi murakkab ahvolini muhokama qilish va inqirozdan chiqish yo’llarini o’rganish ni asosiy maqsad deb belgiladilar. 1972yil 13-martda Rim klubi‖ uchun tayyorlangan O’sish chegaralari‖ ma’ruzasi e’lon qilindi. Ma’ruzada sayyoramiz kelgusi ekologik holatini bashorat qilish bo’yicha global model tahlil qilingan. Modelda sayyorada o’sishni va uning chegarasini belgilaydigan besh asosiy omil: aholi soni, qishloq ho’jalik ishlab

chiqa-rishi, tabiiy resurslar, sanoat ishlab chiqarishi va atrof-muhitning ifloslanishi asos qilib olingan. Ma’ruzada aholi sonining o’sishi sur’atlari va iste’mol modeli o’zgarmasa, XXI asrning 30-yillariga kelib chuqur ekologik inqirozlar bashorat qilingan. Rim klubi‖ning e’lon qilingan keyingi global modellarida (1974; 1990; 1992) yangi sharoitlar hisobga olingan, o’sish istiqbollariga, ekologik halokat xavfiga qarashlar o’zgargan. 1972-yil 5-iyunda Stokgolmda Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)ning Atrof-muhit bo’yicha birinchi Umumjahon Konferensiyasi o’tkazildi. Unda 113 ta davlat vakillari qatnashdilar. Konferensiyada ekologik yo’naltirilgan sotsialiqtisodiy rivojlanish g’oyasi oldinga surilgan bo’lib, unga muvofiq aholi turmush darajasining ortishi yashash muhitining yomonlashishi va tabiiy sistemalarning buzilishiga yo’l qo’ymasligi lozim. Ekologik rivojlanish davlatlar o’rtasidagi munosabatlar va iqtisodiyotdagi chuqur o’zgarishlar, resurslarni taqsimlash va foydalanish strategiyasida, dunyoning rivojlanishida tub burilishni ko’zda tutadi. Ekologik rivojlanishning asosiy talablari Konferensiyada qabul qilingan 26ta prinsipdan iborat Stokgolm deklaratsiya‖da keltirilgan. Bu prinsiplardan birida Har bir inson qulay atrofmuhitda yashash huquqiga ega, uning sifati esa insonlarni munosib hayot kechirishga va taraqqiyotga erishadigan darajada bo’lishi kerak‖, deb ta’kidlanadi. Qabul qilingan Tadbirlar rejasi‖ 109 ta banddan iborat bo’lib, unda alohida davlatlar va xalqaro hamjamiyat o’rtasida atrof-muhitni muhofaza qilishning tashkiliy, siyosiy va iqtisodiy masalalari yoritilgan. Xalqaro tashkilotlar faoliyatini oshirish-ga alohida e’tibor qaratilgan. Konferensiya qarori bilan uning ochilish kuni 5-iyun Butunjahon atrof-muhitni muhofaza qilish kuni deb belgilandi. Konferensiyadan so’ng, belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun BMTning Bosh assambleyasi atrof-muhit bo’yicha maxsus dastur – YUNEPni tuzdi. YUNEP, birinchi navbatda, eng dolzarb muammolar – cho’llashish, tuproqlar degradatsiyasi, chuchuk suv zaxiralarining kamayishi, okeanlarning

ifloslanishi, o’rmonlarning kesilishi, qimmatli hayvon va o’simlik turlarining yo’qolishi muammolari bo’yicha takliflar ishlab chiqishi kerak edi. Butunjahon atrof-muhit jamg’armasi tashkil etildi. Jamg’arma BMTga a’zo davlatlarning badali hisobiga rivojlanayotgan mamlakatlardagi turli ekologik muammolarni hal qilish bo’yicha loyihalarni moliyalashtirishi belgilandi. Stokgolm Konferensiyasidan keyin jahon hamjamiyati ekologik yo’naltirilgan taraqqiyotga erishish bo’yicha dastlabki qadamlarni tashladi. 1975- yili aholi soni 4 mlrd., 1987-yili 5 mlrd.dan oshdi. Dunyoning turli chekkalaridagi ekologik inqiroz vaziyatlari chuqurlashdi. Orol dengizining qurishi, Shimoliy Afrika mamlakatlaridagi qurg’oqchilik, Chernobil AESdagi halokati, okeanlarning neft mahsulotlari bilan ifloslanishi, ozon tuynuklari‖ muammolari chegara bilmasligi, regional va global oqibatlari bilan namoyon bo’ldi. 1983-yili BMT Bosh Kotibining tashabbusi bilan Atrof-muhit va rivojlanish bo’yicha xalqaro komissiyasi tuzildi. Norvegiya bosh vaziri G.X.Bruntland boshchiligidagi komissiya 1987-yili Bizning umumiy kelajagimiz‖ deb nomlangan ma’ruzani e’lon qildi. Ushbu hujjatda yirik ekologik muammolarni iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy muammolardan ajralgan holda hal qilib bo’lmasligi bayon qilindi. Komissiya atrof-muhit uchun xavfsiz bo’lgan iqtisodiy-ekologik rivojlanish davriga o’tish zarurligini yoqlab chiqdi. Ma’ruzada ilk bor jamiyatning barqaror rivojlanish yo’liga o’tishi zarurati rad qilib bo’lmaydigan xulosalar asosida isbotlab berilgan. Barqaror rivojlanish deganda hozirgi avlodlar hayotiy ehtiyojlarini kelgusi avlodlar ehtiyojlarini qondirishga zarar yetkazmasdan amalga oshiriladigan rivojlanish tushuniladi. Barqaror rivojlanish mazmun bo’yicha ekologik rivojlanish‖ tushunchasiga juda ham yaqindir. 1992-yilning 3-14-iyun kunlarida Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida BMTning Atrof-muhit va rivojlanish bo’yicha konferensiya bo’lib o’tdi. Unda 179 ta davlat rahbarlari, hukumat vakillari, ekspertlar, nodavlat tashkilotlari, ilmiy va ishbilarmon doiralar vakillari qatnashdilar. Bu vaqtga kelib jahonda

olamshumul voqealar ro’y berdi. 1991-yili Sharqiy Yevropa va sobiq Ittifoqdagi totalitar sistema inqirozga uchradi. Jahon urushi xavfi keskin kamaydi va juda katta moliyaviy resurslardan tinchlik maqsadlarida foydalanish imkoniyati vujudga keldi. Bundan tashqari, Konferensiya doirasida Iqlim o’zgarishi bo’yicha chegaraviy Konvensiya va Biologik xilma-xillikni saqlash konvensiyalari tayyorlandi. 27 ta prinsipdan iborat Rio deklaratsiya‖si xalqaro huquqiy hujjat bo’lib, unga ko’ra davlatlar boshqa mamlakatlarning atrof-muhitiga zarar yetkazadigan har qanday faoliyat uchun javobgarlikni tan olishi, ekologik qonunchilikning samaradorligini oshirish, falokatlardan ogohlantirish, ekologik xavf manbalarini boshqa davlatlar hududiga o’tkazmaslikka chaqiradi. 90-yillarda alohida davlatlar, jahon hamjamiyati, xalqaro tashkilotlar XXI asrga kun tartibi‖ni amalga oshirish bo’yicha harakatlarni amalga oshirdilar. 2000yili Nyu-Yorkda Ming yilik Sammiti bo’lib o’tdi va unda Ming yillik Deklaratsiya‖si qabul qilindi. Ming yillik rivojlanish maqsadlariga erishish bo’yicha jahonning barcha mamlakatlarida sa’y-harakatlar boshlandi. XXI asrga kelib, atrof-muhitga ta’sir sur’ati yuqoriligicha qolmoqda. Dunyo okeanining ifloslanishi, cho’llashish, biologik xilma-xillikning kamayishi, chuchuk suv yetishmasligi va boshqa muammolar tezkor choralar ko’rishni talab etadi. Aholi sonining o’sish sur’atlari yuqoriligicha qolmoqda. Ekologik xavfsiz, barqaror rivojlanish yo’lidagi sa’y-harakatlar o’zining ijobiy natijalarini ham bermoqda. Hozirgi vaqtda tabiat va inson hayotining ekologik xavf ostida qolish jarayoni yanada murakkablashib, mushkullashib bormoqda. Atrof-muhit bilan jamiyat o’rtasidagi aloqalar muvozanatining buzilishi tabiiy holatga putur yetkazmoqda. Yer yuzi tabiatining barqarorligi, turg’unligi va uning o’ziga xos qonunlarini insoniyat tomonidan buzilishining asosiy sabablaridan biri kishilarning atrof-muhit

muhofazasi haqidagi bilimlarining yetishmasligi hamda tabiatning kelajakdagi ekologik holatini ko’ra bilmasliklaridir. Ekologik vaziyatni tubdan yaxshilash uchun ekologik siyosatga o’z ta’sirini ko’rsatishi mumkin bo’lgan vazirliklar, korxona va tashkilot rahbar kadrlarining faoliyatida ijtimoiy-ekologik vaziyatga to’g’ri baho berish, uni himoya qilish, saqlash va takomillashtirish kabi tushunchalarni qalbdan his etishni shakllantirish, ya’ni ularda ekologik muammolarga muhim ijtimoiy-siyosiy ish sifatida qarashni tarbiyalashdir. Ushbu rahbar kadrlarda tabiatni muhofaza qilish muammolarini to’g’ri yechish va bashorat qilishni uddalash, yuzaga chiqishi mumkin bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlarni oldini olish sharoitlarini yaratish kabi xislatlarni barpo etish muhim hisoblanadi.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Insonning tabiatga ta’sirining hozirgi zamon bosqichi xususiyatlarini tushuntiring. 2. Ekologik bilimlarni rivojlantirish zaruriyati sabablarini ochib bering. 3. Barqaror rivojlanish‖ tushunchasining vujudga kelish shart-sharoitlarini tushuntiring. 4. Barqaror rivojlanish bo’yicha qanday konferensiyalar o’tkazilgan va ularda qanday hujjatlar qabul qilingan? O’zbekistonda barqaror rivojlanishni ta’minlash bo’yicha qanday hujjatlar, qarorlar qabul qilingan?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 2. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 3. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 4. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 5. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 6. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 7. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. -296 б. 8. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. – T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

O'xshashlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi

Aholi geografiyasi (iqtisodiy va ijtimoiy geografiya)

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining tadqiqot obyekti va predmeti

Urbanizatsiya (Iqtisodiy geografiya)