Urbanizatsiya (Iqtisodiy geografiya) - Geografiya - Referatlar

Urbanizatsiya (Iqtisodiy geografiya)

Yuklangan vaqt:

13.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

30.91015625 KB

Ko'chirib olish

Urbanizatsiya (Iqtisodiy geografiya) Reja: 1. Shaharlar geografiyasi Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning eng faol va yetakchi tarmog’i ekanligi. 2. Urbanizatsiya va uni geografik o’rganish. 3. Shaharlar va shahar aglomeratsiyalari. 4. Shaharlarning funksiyalari. 5. Megapolislarning vujudga kelishi.

Geourbanistika yoxud shaharlar geografiyasi aholi va aholi manzilgohlari, umuman, iqtisodiy va sotsial geografiyaning eng rivojlangan yo’nalishidir. Shaharlar boshqa iqtisodiy geografik obyektlarga qaraganda o’zining yaxlit, darhol ko’zga tashlanib turishi bilan farqlanadi. Buning sababi – ularning ishlab chiqarishni, ijtimoiy-iqtisodiy voqelikni hududda, geografik kartada o’ziga xos tasvirlashidir. Ma’lumki, iqtisodiy kartalarda, asosan, uch hududiy shakl ko’rsatiladi: chiziqlar yo’llarga mos kelsa, areal yoki maydonlar qishloq xo’jalik sohalariga, nuqta va tugunlar (tugunchalar) esa sanoat markazlari, shaharlarni aks ettiradi. Binobarin, aytish mumkinki, iqtisodiy va sotsial geografiyaning asosiy tadqiqot obyekti ana shu uchlik, hududiy yoki geografik geometriya hisoblanadi va ularni tahlil etish bu fanning tub masalasidir. Shaharlar geografiyasining iqtisodiy va sotsial geografiya fani doirasidagi bunday yutug’ining boisi nima? Avvalambor, ta’kidlash lozimki, shaharlar hududiy birlikdir, ikkinchidan, ular murakkab sotsial-iqtisodiy kategoriya; uchinchidan, shaharlarda atrof-muhit, mazkur hududning ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati misli oynada aksni topganidek, yaxlit mujassamlashadi; to’rtinchidan, shaharlar har bir davlat, hudud, iqtisodiy va sotsial geografik tizimning tayanch nuqtalari, ―ustunlari‖ bo’lib xizmat qiladi. Shaharlar – bizning o’tmishimiz, hozirgi kundagi qudratimiz va istiqbolda rivojlanish quvvati va imkoniyatimizdir. Ular yerdagi chinakam porloq yulduzlardir. Shaharlar juda murakkab mavjudot bo’lib, serqirra vazifalarni bajaradi. Siyosiy jihatdan olsak, har bir davlat o’zining shaharlar to’ri va, ayniqsa, poytaxti (dorulsaltanati) bilan kuchlidir. Bejiz emaski, har qanday urush-yurishlar muvaffaqiyati va zafari dushmanning shahar va qal’alarini zabt etishda, bo’ysundirishda o’z isbotini topgan. Demak, qadimda shaharlar butun yurtga, mamlakatga, boylikka nisbat berilgan. Ularni turli mamlakat yoki ―iqlimlarda‖ turlicha atashgan: qubba, madinat, polis, bolig’, bozor, taun, grad, pur, burg, vill va hokazolar. Bundan ko’rinib turibdiki, shaharlar davlatlarning siyosiy hayotida, ularning jahon hamjamiyatida, geosiyosiy tuzilmasida muhim rol o’ynaydi.

Shaharlarning qudrati ularda mujassamlangan iqtisodiy salohiyat bilan belgilanadi. Shaharlar, eng avvalo, qishloq xo’jaligi bo’lmagan tarmoqlarning hududiy tashkil etish shakli sifatida iqtisodiy jihatdan samarali, serdaromad, harakatchan (dinamik) yo’nalishlarni o’zida mujassamlashtirgan. Shu bois, har qanday mamlakat milliy iqtisodiyotining tarkibi, rivojlanganlik darajasi va xalqaro mehnat taqsimotidagi o’rni, undagi mavjud shaharlar tizimi, urbanizatsiya jarayoni bilan tavsiflanadi. Ayni vaqtda, shaharlarning ilmiy-texnikaviy, madaniy salohiyati ham salmoqlidir. Shaharlar bozor iqtisodiyotiga o’tishda asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Ularda mavjud bo’lgan bank-moliya tizimlarini bozor infrastrukturasi ma’nosida ta’riflash mumkin. Binobarin, mustaqil mamlakatimizning siyosiy hayoti va uning bozor munosabatlariga o’tish davrida shaharlarning ahamiyati beqiyosdir. Shaharlarda zamonaviy tarmoqlar, ilg’or texnologiya joriy etish imkoniyati katta; xorijiy sarmoyadorlar ham, asosan, shaharlar va, ayniqsa, infrastruktura tizimi mukammal shakllangan mar-kazlarni tanlashadi. Shaharlarda tovar ayriboshlash, pul oboroti (aynalishi) faol bo’ladi. Bularning barchasi shaharlarga yangicha qarashni taqozo etadi. Davlatlar va iqtisodiy rayonlarni o’rganishda, o’lkashunoslikda bu hududlarning umumiy ta’rifidan shaharlarga o’tiladi, ya’ni shaharlar mamlakatlar ichki tuzilishi, xo’jalik tarkibi va hududiy tafovutlarni bilib olishda tahlil qilinadi. Demak, bunday an’anaviy yo’nalishda shaharlar o’lka, hudud iqtisodiy ta’rifining poyonida, yakuniy bo’g’inidan o’rin olgan. Biroq, bu masalani, aksincha, muqobil ravishda ham hal etish imkoniyati bor: shaharlarning jamiyat hayoti va uning sotsial-iqtisodiy tuzilmasini aniq va asosiy hududiy shakli ekanligidan kelib chiqqan holda mamlakat tavsifini uning shaharlaridan boshlash mumkin. Shaharlar mamlakat va iqtisodiy rayonlar geografiyasida o’rganilishi bilan bir qatorda, ular alohida tadqiqot obyekti bo’lib ham xizmat qiladi. Bu borada, ya’ni shaharlarni iqtisodiy geografik o’rganish tartibi haqida ilmiy-uslubiy adabiyotlarda ko’pgina taniqli olimlarning ko’rsatmalari mavjud. Albatta, shaharlarni o’rganish, avvalambor, ularning tarixi, kelib chiqishi, genetik

xususiyatlarini tahlil qilishdan boshlanadi. Natijada, asosan, tarixiy manbalarga tayangan holda, o’rganilayotgan shahar yoki shaharlarning nima uchun aynan shu joyda va o’tmishning aynan shu bosqichida vujudga kelganligi yoritilib beriladi. Shaharlarni retrospektiv o’rganish tarixiy tamoyilga binoan bajariladi: qo’yilgan maqsad nuqtai nazaridan o’tmish ma’lum tarixiy davrlarga bo’linadi va har bir davrning shahar (shaharlar) shakllanishi va rivojlanishiga bo’lgan ta’siri tadqiq etiladi. Ammo, bu yerda tarixning ―ikir-chikiriga‖ o’tib ketilmaydi, geografiya tarix uchun emas, aksincha, tarix geografiyaga xizmat qilishi kerak. Mamlakatimiz shaharlarini o’rganishda ularni bunyod etilganligidan boshlab, hozirgi kungacha bosib o’tgan yo’lidagi asosiy tarixiy, davriy voqealar qisqacha ko’rib chiqiladi va ular mavjud borliqdan kelib chiqqan holda baholanadi. Boshqacha qilib aytganda, shaharlarning tarixi vujudga kelgan va rivojlanib ketgan davr nuqtai nazaridangina emas (bu, asosan, tarixning vazifasi), balki ularning hozirgi vaqtdagi holatidan kelib chiqib ham tahlil qilinadi. Tarixiy geografiya uchun esa har bir hodisa o’sha davrdan kelib chiqib tahlil etilishi va baholanishi lozim. Zero, Geraklit aytganidek, ―Ayni bir oqimga bir vaqtning o’zida ikki marta tushib bo’lmaydi‖. Chunki, ikkinchi marta kirganda oqim (suv) ham, unga tushuvchi ham ilgarisidek emas, o’zgargan bo’ladi. O’rganilayotgan shahar yoki shaharlar tarixiga ko’ra, ularning genetik turlari ajratiladi, ―yangi‖ va ―eski‖ shaharlar guruhi aniqlanadi. Endigi sharoitda ―yangi shaharlar‖ni sobiq sovetlar davrida vujudga kelganligi bilan asoslash noto’g’ri. Qolaversa, ―yangi shahar‖ tushunchasining o’zi ham nisbiydir. Keng ma’noda, yurtimizning yangi tarixiga muvofiq ―yangi shaharlar‖ deb ularni Turkiston Rossiya tomonidan zabt etib olingan davr (XIX asrning ikkinchi yarmi)dan so’ng paydo bo’lganlarini aytish mumkin. Bunday shaharlar turkumiga Farg’ona (Yangi Marg’ilon, Skobelov), Kogon (Yangi Buxoro), To’rtko’l (Petroaleksandrovsk) shaharlaridan boshlab, keyingi yillarda vujudga kelgan barcha shaharlar kiritiladi. Shu ma’noda sobiq SSSR davrida barpo bo’lgan shaharlar (Navoiy, Zarafshon, Shirin, Drujba, Marjonbuloq, Tolimarjon, Yangiyer va boshqalar) ham

yangilar qatoriga kiradi. Ammo iqtisodiy va sotsial geografiya nuqtai nazaridan qaraganda butunlay ―bo’sh‖ yoki o’zlashtirilmagan joylarda hamda keyingi qisqa davrda aholisi va xo’jaligi keskin rivojlangan va tashqi qiyofasi tubdan o’zgargan manzilgohlarni tom ma’nodagi yangi shaharlar deb atash to’g’ridir. Shaharlar geografiyasini o’rganishdagi navbatdagi bosqich ularni kattakichikligi bo’yicha tabaqalashtirish (klassifikatsiyalashtirish)dan iboratdir. Bu yerda qo’yilgan maqsad va tadqiq qilinayotgan obyekt xususiyatidan kelib chiqib, shaharlar to’ri aholi soni bo’yicha turli daraja yoki klasslarga ajratiladi. Eng avvalo, ular 3 guruhga: katta, o’rta va kichik shaharlarga bo’linadi, maxsus tadqiqotlarda esa yanada kengroq klassifikatsiya qo’llaniladi. Tabiiyki, ―katta‖ yoki ―kichik‖ shahar tushun-chasi ham nisbiydir. Masalan, Toshkent darajasida, hatto, azim Samarqand yoki Namangan ham kichik shahardir (Yaponlar ―shahar nima?‖ savoliga ―bu Tokiodir‖ deb javob berishgan ekan). Ayni paytda, mamlakatimiz qishloq joylari, ichkarisidan qaraganda tuman markazi – kichik shahar ham ular uchun katta, ulkan ko’rinadi. Misol uchun Qashqadaryoning Qamashi yoki Chiroqchi aholisining nigohida shahar bu, eng avvalo, Qamashi va Chiroqchidir; Qarshi, Samarqand, Toshkent esa ular uchun nihoyatda ulkan, azim shahar hisoblandi. Demak, shaharlarni miqdoriy jihatdan turlicha baholash sun’iylikka ega ekan. Biroq, bunday qarash, odatda, oddiy xalq, hayotiy va an’anaviy, kundalik andozalarga mos keladi, xolos. Ilmiy izlanishlarda esa har bir tadqiqot obyekti uchungina emas, balki mamlakat miqyosida rasmiy ravishda qabul qilingan ma’lum andozalarga amal qilish kerak. Bu, ayni paytda, turli viloyat va mamlakatlar shaharlarini qiyosiy geografik o’rganishda ham qo’l keladi. Shaharlar kelib chiqishi va ularni klassifikatsiyalash natijalari maxsus statistik jadval, diagramma, grafik va kartalar yordamida tasvirlanishi shart. Jumladan, shaharlar tabaqalanishini piramida shaklida ko’rsatish ham nihoyatda maqbul usul hisoblanadi. Chunki, bunday tasvirda mamlakat yoki viloyatning qaysi bo’g’inidagi shaharlari ko’p yoki kam, kuchli yoki zaifligi va ushbu

muammoni hal etish yo’llari, manbalari yaqqol ko’rinadi. Ayni chog’da, bu holat mamlakat yoki rayon xo’jaligining hududiy mujassamlashuv xususiyatini aks ettiradi. Shaharlar miqdoriy darajalari bilan birga, ular sifat ko’rsatkichlari, bajaradigan vazifalari (funksiyalari) bo’yicha ham bir-biriga o’xshash emas. Ma’lumki, juda ko’p shaharlar turli maqomdagi ma’muriy markaz vazifasini o’taydilar. Ular orasida ko’pchilikni tuman markazlari, undan kamrog’ini viloyat markazlari va faqat bittasi esa mamlakat ma’muriy-siyosiy markazi, ya’ni poytaxt funksiyasini bajaradi. Xo’jalik jihatidan yondashganda, juda ko’p shaharlar sanoat va transport markazi, ayrimlari dam olish (rekreatsiya), fan markazlari hisoblanadi. Shaharlarning bajaradigan vazifasini, ixtisoslashuvini aniqlashda, asosan, band bo’lgan aholi tarkibi tahlil etiladi. Shunga ko’ra, sanoat, transport yoki fan-texnika markazlari ajratiladi. Sanoat shaharlari ichida ko’p tarmoqli sanoat markazi, og’ir va yengil sanoat, resurs shaharlar kabi funksional tiplar belgilanadi. Agarda ana shunday shaharlar toifalari ularning katta-kichikligi, bosqichlari bilan birgalikda ko’rilsa, tadqiqot yanada chuqur va samarali bo’ladi. O’rganishlar natijasida, shaharlar iqtisodiy geografiyasining eng muhim qonuniyati o’z isbotini topadi. Bu ham bo’lsa, shaharlarning bajaradigan vazifasi ixtisoslashuvi, funksiyasi ularning katta yoki kichikligini belgilashidir. Shaharlarni o’rganishda, ularning iqtisodiy geografik o’rni, ishlab chiqarishning ijtimoiy va hududiy tashkil etish shakllariga alohida e’tibor berish kerak. Bu borada, ayniqsa, ishlab chiqarishning mujassamlashuvi, ixtisoslashuvi, kooperatsiya va kombinatlashuvini, sanoat tuguni va majmualarini tadqiq qilish muhimdir. Bunday iqtisodiy ko’rsatkichlar statistik usullar, hisob-kitoblar yordamida aniqlanadi, shaharlar ko’rsatkichlari boshqa shaharlar va mamlakatlar o’rtacha holati bilan taqqoslanadi. Jumladan, mujassamlashuv va ixtisoslashuv koeffitsiyenti va indekslari, tarmoqlarning turlanishi (diversifikatsiyasi), aholi jon boshiga to’g’ri keladigan sanoat mahsuloti, rivojlanganlik darajasi va boshqalar hisoblab chiqiladi.

Ma’lumki, hozirgi bozor munosabatlariga o’tish davrida, ishlab chiqarishning yuqori darajada mujassamlashuvi, yirik korxonalarni qurish ko’p jihatdan maqbul emas. Shu sababdan, bugungi sharoitda sanoatni joylashtirish asosida shaharlarning vujudga kelishi va ularning keskin rivojlanishi nisbatan kam uchraydigan holatdir. Bundan ulkan qo’shma korxonalar qurilayotgan Asaka, Qorovulbozor shaharlari mustasnodir. Shu bilan birga, azaldan mavjud bo’lgan kichik shaharlar muammosi hozirgi kunda o’zgacha ma’no kasb etadi. Bunday shaharlarning birdan-bir ijobiy imkoniyati, ularda mehnat resurslarining ko’pligi, qishloq rayonlariga yaqinligidir. Biroq kichik shaharlar moliyaviy jihatdan zaif, o’z-o’zlarini boshqarishlari qiyin va davlat yordamiga muhtoj. Uning ustiga, mazkur shaharlarda malakali ishchi xodimlar oz, zamonaviy infrastruktura tizimi to’la shakllanmagan. Binobarin, kichik shaharlarimizga katta muammolar xos, deb aytishimiz mumkin. Ana shunday sharoitda, xorijiy sarmoyadorlar ko’proq katta shahar muhitini istaydilar, qo’shma va kichik korxonalar qurish imkoniyatlari ham bunday shaharlarda kengroq. Demak, endigi sharoitda, katta shaharlarda kichik korxonalar ko’proq yaratilmoqda, kichik shaharlarda esa, agar ular moddiy va moliyaviy qo’llab-quvvatlansa, yirik sanoat korxonalari ham quriladi. Ammo barcha kichik shaharlarni bunday rivojlantirish mumkin emas: vaqt ham, kapital mablag’, sarmoya ham yetishmaydi. Binobarin, kichik shaharlarning ayrimlarigina tanlab olinadi va ular o’sish qutbi hamda markazi sifatida rivojlantiriladi. Bunday shaharlarni ajratib olish esa, ularning ko’p omilli tahlil etilishi va baholanishi (iqtisodiy geografik o’rni, mehnat va xomashyo resurslari, ekologik holati, transport va boshqa infrastrukturasi, funksiyasi, katta-kichikligi va h.k.) asosida amalga oshiriladi. Shaharlarni iqtisodiy geografik o’rganishda, ularning transport funksiyasiga ham alohida e’tibor beriladi. Shahar va transport yo’llari o’zaro chambarchas bog’liq: biri ikkinchisisiz bo’lmaydi, yo’llar shaharlarga keladi, shaharlardan yo’llar ketadi. Xullas, shaharlar va yo’llar bu mamlakatning iqtisodiy asosi, ―qovurg’asi‖ hisoblanadi.

Shuningdek, shaharlarning sotsial funksiyalari, fan va ta’lim tizimi, madaniyati, aholiga xizmat ko’rsatish sohalari, ekologik vaziyati, aholisining o’sishi kabi masalalar ham o’rganiladi. Shu o’rinda poytaxt shaharlarni alohida ta’kidlash joiz. Chunki har qanday mamlakatning jahon hamjamiyatidagi mavqei, xalqaro va diplomatik aloqalar, siyosiy hayoti, eng avvalo, uning poytaxti bilan bog’liq. Boshqacha qilib aytganda, olamshumul va umumbashariy muammolar xususida rasmiy so’z yuritilganda, odatda, davlatlarning poytaxti nomidan gapiriladi. Shu bois, poytaxt shaharlarning ―yuki‖, mas’uliyati nihoyatda vazmin: ular, bir tomondan, mamlakatni hududiy-siyosiy jihatdan tashkil qilish, boshqarish vazifasini ado etsa, ikkinchi tomondan, bunday markazlar davlatni jahon miqyosiga munosib ravishda olib chiqishlari kerak. Aynan ana shu ma’noda har qanday davlat o’z taqdirini poytaxtiga topshiradi. Ko’pchilik hollarda shaharlarning genetik tiplari ularning nima bilan shug’ullanishini ham belgilab beradi. Bu esa ularning hududiy mehnat taqsimotida tutgan o’rni, qiyofasini ko’rsatib turadi. Shaharlar ham turli sohalarga ixtisoslashadi, ya’ni ularning o’ziga xos va mos ―kasbi‖, vazifasi va yo’nalishi mavjud. Bu jihatdan shaharlar sanoat, transport, ilm-u fan, dam olish markazlari bo’lishi mumkin. Shaharlarning qaysi sohaga ixtisoslashuvi, ularning bajaradigan vazifasini aniqlash funksional tipologiya doirasida amalga oshiriladi. Bunda bosh mezon qilib shahar aholisining bandlik tarkibi olinadi, ya’ni qaysi sohada mehnat resurslari ko’proq (mamlakat shahar joylari bo’yicha o’rtacha ko’rsatkichdan yuqori) bo’lsa, o’sha yo’nalish mazkur shaharning funksional tipini ifodalab beradi. Odatda, shaharlar quyidagi funksional tiplarga bo’linadi:  Ko’p funksiyali siyosiy-ma’muriy markazlar, poytaxt shaharlar.  Ko’p funksiyali shaharlar – viloyat markazlari.  Ko’p tarmoqli yirik sanoat markazlari.  Asosan, bir yoki ikki sanoat tarmog’iga ixtisoslashgan shaharlar.  Transport markazlari.  Agroindustrial shaharlar.

 Tuman markazlari.  Rekreatsiya shaharlari.  Ilm-u fan markazlari, universitet shaharlari va h.k. Yuqoridagi funksional tiplar shaharlarning katta-kichikligiga qarab ham turlanadi. Bu holda shaharlarning funksional klassifikatsiyasi vujudga keladi. O’zbekistonda birinchi va ikkinchi guruh shaharlarga Toshkent hamda barcha viloyat markazlari kiradi. Ular, ayni paytda, ko’p tarmoqli sanoat markazlari ham hisoblanadi. Uchinchi tipga, asosan, Chirchiq, Olmaliq, Qo’qon kabi shaharlar mansub, to’rtinchi guruhga Marg’ilon, Angren, Ohangaron, Muborak, Gazli, Zarafshon, Taxiatosh, Asaka, Uchqo’rg’on, Quvasoy kabi shaharlarni kiritish mumkin. Kogon, Xovos, Qo’ng’irot – transport shaharlari, Chortoq – rekreatsiya, Ulug’bek – fan markazlaridir. Respublikamizda juda ko’p shaharlar agroindustrial yo’nalishga ega, ya’ni ularda qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi sanoat korxonalari mavjud. Ulardan ham ko’proq shaharlar qishloq tumanlar markazi vazifasini bajaradi. Biroq, bunday shaharlar – ―kichik poytaxtlar‖, ayni paytda, agroindustrial xarakterga ham ega bo’lishlari mumkin. Poytaxt shaharlar mamlakat shaharlar turi va tizimida karvonbosh-chilik qilishadi. Ammo, ular aholisi bo’yicha eng katta, sanoat o’ta rivojlangan bo’lishi aslo shart emas. Chunki bunday shaharlarning asosiy vazifasi – siyosiy markaz, dorulsaltanat, ya’ni poytaxt funksiyasini bajarishdan, binobarin, mamlakatni boshqarish, uni siyosiy, ilmiy-texnikaviy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan tashkil qilishdan iborat bo’lishi lozim. Juda ko’p mamlakatlarda poytaxt shaharlar muammosi keskin turadi. Bunday shaharlar mumkin qadar mamlakat hududining o’rtasida (markazida), tarixan asosiy tub millat tarqalgan hududda joylashgan bo’lmog’i lozim. Bunga sabab, ular, eng avvalo, milliy poytaxtlardir. Shu bilan birga, bu shaharlarda boshqaruv funksiyasi keng rivojlangan bo’lishi shart.

Dunyo mamlakatlarining ayrimlarida poytaxt shaharlari o’zgarib turgan. Masalan, Braziliyada poytaxt Rio-de-Janeyrodan Braziliaga, Poki-stonda Karachidan Islomobodga, Qozog’istonda Olma-Otadan Ostonaga ko’chirilgan va h.k. Bir vaqtlar Ukrainaning poytaxti Xarkov, Rossiyaniki Peterburg, Turkiyaniki Stambul, Qoraqalpag’istonniki To’rtko’l bo’lgan, O’zbekiston Respublikasining dastlabki poytaxti Samarqand bo’lib, 1930-yilda Toshkentga ko’chirilgan. Poytaxt shaharlarning nufuzi ham, mas’uliyati ham yuqori. Binobarin, har qanday mamlakat o’zining bosh shahri, ―yo’l boshchisi‖ga katta e’tibor bermog’i tabiiydir, chunki ular o’sha joyda yashovchilarning milliy iftixori hisoblanadi. Shaharlar – mamlakatlarning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy, ilmiy faoliyat markazlaridir. Shahar – aholisi, asosan, sanoatda, savdoda, maishiy xizmat ko’rsatish sohasida, boshqaruv, fan, madaniyat shoxobchalarida band bo’lgan yirik aholi punktlari. Shaharlar aholi soniga qarab katta shaharlar (aholisi 100 mingdan ortiq), yirik shaharlar (aholisi 250 mingdan ortiq), juda yirik shaharlar (aholisi 500 mingdan ortiq) va ―millioner shaharlar‖ga ajratiladi. Ular bir qancha vazifani bajaradi. Bunday shaharlar ko’p funksiyali shaharlar deyiladi. Ko’p funksiyali shaharlar juda tez rivojlanadi, ular yonida yo’ldosh shaharlar vujudga kelib, aglomeratsiyalarni hosil qiladi. Aholi punktining shahar maqomini olish sharti turli mamlakatlarda turlichadir. Aholi punktiga shahar maqomini berishda shahardagi turmush tarzi (urbanizatsiya)ning holati ham hisobga olinadi. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylanishi, xususan, mujassamlashuvi natijasida turli funksional tip va yiriklikdagi shaharlarning bir joyda g’uj holda o’rnashgan shakli vujudga keladiki, ularni ilmiy adabiyotlarda shahar aglomeratsiyasi deb ta’riflashadi. ― Aglomeratsiya ‖ so’zi geologiyadagi ―aglomerat‖ni eslatadi, ya’ni bir hududda to’p bo’lib joylashganlikni anglatadi, iqtisodiyot va, ayniqsa, g’arbda shakllangan mintaqaviy iqtisodda esa sanoat aglomeratsiyasi – sanoat korxonalarini bir nuqtada to’planganligini bildiruvchi

tushuncha mavjud. Shunga mos ravishda aglomeratsion omil va aglomeratsion effekt (samaradorlik) iborasi ham bor. Aglomeratsiyaning vujudga kelishi taxminan quyidagi sxemada (tartibda) amalga oshadi. Qulay iqtisodiy geografik o’ringa ega bo’lgan shahar asta-sekin yiriklashib boraveradi. Sababi – u o’ziga barcha yangi-yangi sanoat korxonalari, xizmat ko’rsatish muassasalari, oliy o’quv yurtlari, moliya-bank tashkilotlari va boshqalarni tortaveradi. Bu paytda shaharning tortish kuchi, markazga intiluvchi harakat avjida bo’ladi. Shaharlarning yoyilib ketishi, qimmatli qishloq xo’jalik yerlari hisobidan kengayishi ma’lum darajagacha davom etib boraveradi. Keyinchalik shahar hududining cheksiz kengayishi to’xtab ―qoladi‖, u tog’ yoki daryo, davlat chegarasi yoki dengiz kabi to’siqlarga duch keladi, shahar ichida esa uy-joy, transport, ekologiya muammolari keskinlashadi. Natijada, o’ziga xos ―revolutsion vaziyat‖ vujudga keladi: yirik shahar muhiti, uning fan-texnika, infrastruktura salohiyati o’ziga yangi-yangi korxonalarni jalb qiladi, biroq yuqoridagi qiyinchiliklar buni cheklab qo’yadi. Ana shunday tartibda yirik shaharga yaqin joyda uni to’ldiruvchi, ixtisoslashgan shahar va shaharchalar vujudga keladi. Bunday ―yo’ldosh‖ shaharlarda markaziy shahar ehtiyojini qondiruvchi yoki unga xizmat qiluvchi obyektlar o’rnashadi. Shunday qilib, yirik shahar o’z rasmiy chegarasidan chiqadi, miqdor o’zgarishi sifat o’zgarishiga o’tadi, hududiy mujassamlashuv o’z shaklini o’zgartiradi va shaharlarning hududiy to’plami paydo bo’ladi. Shahar aglomeratsiyasining shakllanishi uchun quyidagi shart- sharoitlar zarur: – albatta bir yoki ikki yirik shahar bo’lishi kerak; – uning atrofida kamida ikkita shahar va shaharchalar bo’lishi shart; – markaziy shahar (aglomeratsiya yadrosi) va yo’ldosh manzilgohlar orasidagi masofa eng ko’pi ikki soatlik vaqt doirasida bo’lishi kerak; – aglomeratsiya shahar va shaharchalari o’rtasida ―aholi‖ aloqasi bo’ladi, mayatniksimon (tebranma) migratsiya rivojlangan bo’lishi shart;

– yo’ldosh shaharlarda eng kami aglomeratsiya aholisining 10 foizi joylashgan bo’lishi zarur va h.k. Ko’rinib turibdiki, aglomeratsiyalar har qanday sharoitda ham vujudga kelavermaydi; juda ko’p shaharlar bo’lsa-yu, ular orasida aglomeratsiya tashkil qiluvchi markaz bo’lmasa, yoki aksincha, yirik shahar bir o’zi bo’lsa, bunday holda aglomeratsiya shakllanmaydi. Masalan, Jizzax katta shahar, lekin uning atrofida shaharlar kam; Navoiy ham deyarli shunday vaziyatda, yoki Shahrisabz – bu yerda Kitob, Yakkabog’ va boshqa shaharlar ham mavjud, ammo Shaxrisabzning o’zini aglomeratsiya hosil qilish qudrati past. Aglomeratsiyalar bir markazli (monotsentrik) va ko’p markazli (poli- tsentrik) bo’ladi. Farg’ona-Marg’ilon, Angren-Olmaliq aglomeratsiyalar ikki markazli hisoblanadi, Toshkent, Samarqand, Andijon, Namangan, Qarshi, Nukus, Urganch va boshqa aglomeratsiyalar bitta yirik shahar atrofida vujudga kelgan. Aglomeratsiyalarning tashqi qiyofasi (konfiguratsiyasi) ham turlicha 1 :  Doirasimon.  Lentasimon.  Cho’zinchoq.  Amfibiyaga o’xshash bo’ladi. Bu o’sha joyning yer usti tuzilishi, transport tizimi, gidrografiyasiga bog’liq. Odatda, yirik daryolar bo’yida shakllangan aglomeratsiyalar 50-70 va, hatto, 100 kmga cho’zilib ketadi (Volgograd, Krivoy Rog, Bratsk aglomeratsiyalari). Har qaysi aglomeratsiyaning tarixiy geografik o’rni, asosi bo’ladi. Masalan, respublikamizda eng yirik Toshkent aglomeratsiyasi (u 30 ga yaqin shahar va qishloqlarni birlashtiradi) Chirchiq daryosi asosida vujudga kelgan. Shu sababdan bo’lsa kerak, u biroz shimoli-sharqdan janubi-g’arbga cho’zilgan. O’zbekiston (O’rta Osiyo) aglomeratsiyalari o’ziga xos mintaqaviy xususiyatlarga ega. Ular, asosan, tog’oldi hududlarda, sug’orma dehqonchilik joylarida, elektr transporti sust rivojlangan, atrofi qishloq xo’jalik ekinlari bilan 1 ChristionSawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. -2012. P.185.

o’ralgan sharoitda vujudga kelgan. Mohiyatan, bizning aglomeratsiyalar shahar emas, balki shahar-qishloq aglomeratsiyalaridir. Agar shahar va shaharchalar, o’zaro hududiy tutashib, qo’shilib ketsa, u holda yaxlit – ulkan shahar vujudga keladiki, ular konurbatsiya deyiladi (London, Rur havzasi konurbatsiyasi va h.k.). Biroq, konurbatsiya ham aglomeratsiyalarning bir shakli, ko’rinishi bo’lsa-da, har qanday aglomeratsiya ham konurbatsiya emas. Shaharlar hududiy birlashmasining yana bir murakkab shakli megalopolis lardir (ushbu tushunchani fanga amerikalik olim Jan Gottman 50yillarda kiritgan). Megalapolislar aglomeratsiyalarning o’zaro qo’shilib ketishi natijasida vujudga keladi. Masalan, Bosvash (Boston-Vashington), Chigpits (Chikago-Pitsburg), Tokio-Iokogama va boshqa megalopolislar mavjud. O’zimizning Farg’ona vodiysida ham aholi joylashuvining o’ziga xos shakli vujudga kelgan, uni yirik shaharlarning bosh harfi bilan FANO’X (Farg’onaAndijon-Namangan-O’sh-Xo’jand) megapolisi deb atash mumkin. Umuman esa, megalopolis yoki megapolis ulkan shahar (megakatta, yirik) ma’nosini bildiradi. Grek arxitektori Doksiadis hatto oykumenapolis haqida ham fikr bildirgan (bu butun dunyo shaharlarining yagona tizimidir). Daryolarning quyi qismida joylashgan shaharlar birikmasini biz deltapolis deyishimiz mumkin. Urbanizatsiyaga AQShlik olima Christion Sawyer quyidagicha ta’rif bergan: 1. Urbanizatsiya – shahar landshaftlari va shahar turmush tarzining o’sishi va yoyilishidir. 2. Hamma shahar ham klassifikatsiya qilishga kerakli odamlarning soniga mos kelavermasligi sababli shaharni aniqlash va tasniflash qiyin bo’ladi (shaharshunos olimlar shaharlarga beradigan ta’rifga yondashuv turlicha). 3. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar yuqori urbanizatsiyalashgan holda, rivojlanayotgan mamlakatlarda shaharda yashovchilarning soni va ulushi yaqin yillarda ancha o’sgan. 4. Rivojlanayotgan mamlakatlardagi ko’plab shaharsozlik idoralari bunday

―portlovchi‖ urbanizatsiya jarayonini nazorat qilishga harakat qilishmoqda. Haqiqatda, har yili taxminan 10 mln kishi ―portlovchi‖ urbanizatsiyani kechirayotgan hududlardagi yuqori demografik sig’im va yetarli darajada infrastruktura ta’minotiga ega bo’lmaganligi sabab yuz beradigan xatarli sharoitlar tufayli nobud bo’lmoqda 2 . “Urban” (urban) – shahar, “zatsiya” – jarayon demakdir. Shu ma’noda urbanizatsiya mamlakat yoki boshqa hududlarning shaharlashuvini anglatadi. U o’ta murakkab, ijtimoiy-iqtisodiy va butun dunyoga xos global jarayondir. Urbanizatsiya – jamiyat hayotida shaharlar rolining ortib borishi; ishlab chiqaruvchi kuchlarning joylashuvi, aholining ijtimoiy, demografik tarkibi, turmush tarzi va madaniyatidagi o’zgarishlar bilan bog’liq. U tarixiy rivojlanish asosida shakllangan jamiyat bosqichlari va hududiy mehnat taqsimoti natijasida sodir bo’lgan ko’p qirrali geografik, ijtimoiy-iqtisodiy va demografik jarayondir. Uning torroq doiradagi demografik-statistik tushunchasi dunyoda, alohida hududlarda, mamlakatlarda shaharlarning (ayniqsa, katta shaharlarning) va shahar aholisi salmog’ining ko’payib borishini anglatadi. Dastlabki shaharlar mil.avv. 31- ming yilliklarda Misrda, Mesopotamiya, Suriya, Hindiston, Kichik Osiyo, Xitoy, Hindixitoy, shuningdek, Yevropa va Afrikaning O’rta dengiz sohillarida vujudga kelgan. Yunon Rim dunyosida esa Rim va Karfagen shaharlarining mavqei yuqori bo’lgan. O’rta asrlar va uyg’onish davrida kapitalistik ishlab chiqarish unsurlari shakllana boshladi. Bu jarayon shaharlarda aholi sonining o’sib borishiga, konsentratsiyalashuviga olib keldi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda yirik shaharlar paydo bo’la boshladi. Biroq uning geografik jihatlari ham kam emas, chunki urbanizatsiya turli mamlakat va rayonlarda o’zgacha sodir bo’lmoqda. Urbanizatsiya murakkab hodisa ekanligi tufayli uni faqat bitta mezon, ko’rsatkich bilan ifodalash, o’lchash mumkin emas. Ammo, shunday bo’lsa-da, barcha uchun qulay bir o’lchov kerak. U ham bo’lsa mamlakat va boshqa hududlar aholisining qancha qismi shahar joylarda yashashi, ulushi, nisbiy hissasidir. Masalan, 2 Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. -2012. 185-P.

O’zbekiston Respublikasida bu ko’rsatkich 51%, Tojikistonda – 27%, Afg’onistonda – 19%, Turkmanistonda – 50 % va h.k. Rivojlangan mamlakatlarda urbanizatsiya koeffitsiyenti 90 va undan ortiq foizni tashkil etadi. Urbanizatsiyaning umumiy ko’rsatkichi bilan mamlakat iqtisodiyoti-ning rivojlanganlik darajasi va uning tarkibiy tuzilishi orasida ma’lum aloqadorlik bor. Chunonchi, agar urbanizatsiya koeffitsiyenti, taxminan, 70-75 va undan ortiq bo’lsa, u holda mamlakat sanoat jihatidan yuksak darajada rivojlangan industrial mamlakat hisoblanadi; 50-70% – bu ham rivojlangan, milliy iqtisodiyoti industrialagrar; 30-50% – rivojlanayotgan agrar-industrial va 30% dan past bo’lsa, sust rivojlangan agrar mamlakat holatida bo’ladi. Ammo, shuni alohida ta’kidlash joizki, urbanizatsiyaning yuqoridagi ko’rsatkichi hamma vaqt va hamma joylarda ham real hududiy-iqtisodiy vaziyatni aks ettirmaydi. Masalan, Rossiya Federatsiyasining Chukotka o’lkasida yoki Kamchatka, Magadan viloyatlarida, o’zimizning Qoraqalpog’istonda urbanizatsiya ko’rsatkichi nisbatan yuqori. Biroq bu hududlar iqtisodiy jihatidan uncha rivojlanmagan. Demak, u yoki bu mamlakat urbanizatsiya darajasini boshqa mamlakat bilan qiyoslaganda quyidagilarga e’tibor berish lozim: – shahar tashkil qilish mezonlari (masalan, Turkmanistonda buning uchun 5 ming aholi istiqomat qilishi kerak, O’zbekistonda 2 ming); – shaharlarning umumiy soni va zichligi; – yirik shaharlarning mavjudligi; – shahar aglomeratsiyalarining rivojlanganligi; – qishloq-shahar va mayatniksimon migratsiya; – aholining bandlik darajasi va tarkibi; – qishloq joylar urbanizatsiyasi, qishloqliklarda ―shaharchasiga‖ yashash tarzining mavjudligi va h.k. Yuqoridagilar urbanizatsiyaning naqadar murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisa ekanligidan yana bir bor dalolat beradi. Albatta, urbanizatsiya – bu obyektiv va, umuman olganda, ijobiy jarayon.

Ammo, uning salbiy tomonlari ham yo’q emas. Chunonchi, ekologik va sotsial muammolarning keskinlashuvi hozirgi zamon urbanizatsiyasining eng ko’zga ko’rinarli salbiy ―yo’ldoshlari‖dir. O’rta Osiyo va O’zbekistondagi urbanizatsiya sharqona xususiyatga ega. Binobarin, bu yerda urbanizatsiya ko’rsatkichini yaqin kelajakda 70-80 foiz bo’lishini tasavvur qilish qiyin va aslo bunday bo’lmaydi ham. Bunga sabab, bizda shaharlar rivojlanishi qishloq xo’jaligi bilan qadimdan an’anaviy holda bog’liq. Qolaversa, bunday mamlakatlarda qishloq urbanizatsiyasi ham katta ahamiyatga ega. Boz ustiga, respublikamiz rahbariyati qishloq joylarda ijtimoiyiqtisodiy tub o’zgarishlarni amalga oshirish, qishloq industriyasi va infrastrukturasiga jiddiy e’tibor qaratmoqdaki, bu ham urbanizatsiyani ichkaridan, ―yashirincha‖ rivojlanishidan darak beradi. Demak, urbanizatsiyaning umumiy demografik ko’rsatkichi garchi ma’lum qulayliklarga ega bo’lsa-da, uning ayrim nozik jihatlari ham mavjud. Urbanizatsiya jarayonining rivojlanishi shaharlarning o’sishi va shahar aholisining shakllanishi, shahar aholisining tabiiy o’sishi, shahar atrofi hududlarining ma’muriy jihatdan shaharga qo’shilib borishi, qishloq aholi manzilgohlarining shahar maqomini olishi bilan bog’liqdir. Shaharlarning o’sishida shahar atrofi zonalarida shahar turmush tarzining shakllanib borishi, ya’ni urbanizatsiya jarayonining kuchayishi ham ahamiyatlidir. Katta shahar atrofida kichik shaharlar paydo bo’lib, katta shaharlarga qo’shilib boradi va shaharlar aglomeratsiyasi hosil bo’ladi. Avvalo, urbanizatsiya jarayoni va uning hududlar bo’yicha rivojlanish mezonlari haqida umumiy tushuncha hosil qilish maqsadga muvofiqdir. Shu asnoda tabiiy sharoit omillarining yirik shaharlarga ta’sirini urbanizatsiya jarayonida sezilarli kechishini ko’rish mumkin. Shaharlar barcha zamonlarda rivojlanish uchun turtki bo’luvchi asosiy nuqtalar sifatida xizmat qilib kelgan. Ularning bu xususiyati fan-texnika taraqqiyotidan keyin, ayniqsa, umumjahon mezoniga aylandi. Bugungi kunda mamlakatlarning industrial va texnologik va boshqa mezonlar bilan belgilanuvchi

rivojlanish darajasi urbanizatsiya darajasi bilan chambarchas bog’liqdir. Bir so’z bilan aytganda, urbanizatsiya mamlakat taraqqiyotini belgilovchi asosiy mezondir. Eng birinchi yirik shaharlar 4 ming yil oldin Mesopotamiya, Nil, Hind, Xuanxe daryolari vodiylarida vujudga kelgan. Shaharlarning vujud-ga kelishi iqtisodiy taraqqiyot bilan bog’lanadi. Shaharlar hukmdorlar yashovchi hududlar, bosh vazifasi mudofaa bo’lgan qal’alar sifatida shakllangan. Bunday holatda ular strategik jihatdan eng qulay joyda bunyod qilingan. Meksika va Peru hududlarida Kolumbga qadar davrlarda ulkan shaharlar sivilizatsiyalari rivojlangan. Qadimiy Amerika va Yevrosiyo hududlari bir-biridan butunlay xabarsiz bo’lsa-da ulardalgi shaharlar sivilizatsiyasi o’z xususiyatlariga ko’ra juda o’xshash bo’lgan. O’rta asrlarda dunyodagi eng yirik shaharlar – Nankin (470 ming kishi), Qohira (450 ming kishi), Vidjvanagar (350 ming kishi), Pekin (320 ming kishi) bo’lgan. Yevropa mintaqasining eng yirik shahri Parij bo’lib, uning aholisi 275 ming kishi bo’lgan. Milan va Venetsiya shaharlari undan ikki barobar kichik bo’lib, XIX asrda 870 ming aholisi bilan dunyoning eng yirik shahri bo’lgan London aholisi o’sha vaqtda 50 ming kishidan oshmagan. XVIII asr boshida dunyo aholisining 10 foizidan kamrog’i shaharlarda yashagan. O’rta asrlarda eng katta bo’lgan shaharlar hozirgacha mavjud, ba’zi-lari rivojlanishdan to’xtab qolgan va provinsiyalar markaziga aylangan yoki butunlay yo’q bo’lib ketgan. Shaharlashish jarayonini quyidagi xususiyatlarda ko’rishimiz mumkin: 1) shahar aholisi sonining o’sib borishida; 2) ishlab chiqarishning shaharlarda to’planishida. Shaharlar maydonining kengayib borishida jamiyat rivojlanishi tarixda shaharlarning ma’muriy markaz, madaniy markaz hamda iqtisodiy aloqalar qilinadigan markazlar sifatidagi roli ortib bordi. 1808-yilda dunyo aholisining 2,4 foizi shaharlarda yashagan bo’lsa, hozirgi kunda bu ko’rsatkich 50 foizga ortib ketdi. Umuman olganda, urbanizatsiya jarayonining quyidagi shakllanish bosqichlari mavjud:

XIX asrda, asosan, Yevropa va Shimoliy Amerikada yuzaga kelgan. XX asrning birinchi yarmida butun dunyoda shahar aholisining soni tez sur’atlar bilan orta boshlagan. XX asrning ikkinchi yarmida jahon mamlakatlarida shahar aholisi soni ortishi bilan birga shaharlar maydonlari ham kengaya boshladi. Shahar aholisining ulushi 1900-yilda 1,4%, 1950-yilda 29%, 1990-yilda 45% bo’lgan. Davlatning urbanizatsiyalashish darajasi quyidagi ko’rsat-kichlar asosida belgilanadi. 1) 50% dan yuqori bo’lsa, yuqori darajada urbanizatsiyalashgan; 2) 25-50%, o’rtacha urbanizatsiyalashgan; 3) 25 dan kam bo’lsa, past darajada urbanizatsiyalashgan. Urbanizatsiyaning quyidagicha ko’rinishlari mavjud:  Konurbanizatsiya – shahar aglomeratsiyalari.  Suburbanizatsiya – shahar atrofi urbanizatsiyasi.  Rurbanizatsiya – ―qishloq‖ urbanizatsiyasi.  ―Shahar portlashi‖.  ―Soxta‖ urbanizatsiya. Urbanizatsiyani geografik o’rganish quyidagi xulosalarni keltirib chiqaradi. Shaharlarning rivojlanishi va urbanizatsiya jarayoni jamiyatning ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishi bilan bevosita bog’liq. Ushbu jarayonning rivojlanishi hududda sanoat korxonalarining, transport yo’llarining barpo etilishi bilan bog’liq. Urbanizatsiya jarayoni shakllanishi hududiy farqlarga ega. Rivojlangan davlatlarda shahar hududlarining kengayishi, suburbanizatsiya, rurbanizatsiya kabi zamonaviy urbanizatsiya ko’rinishlari rivojlanayotgan bo’lsa, rivojlanayotgan davlatlarda esa aglomeratsiya, megalopolislar paydo bo’lishi bilan bir qatorda soxta urbanizatsiya holati ham yuzaga kelmoqda. O’zbekistonda mustaqillik yillarida shaharlarning rivojlanishi va urbanizatsiya jarayoni bilan bog’liq bir qator ijobiy o’zgarishlar yuz berdi. Yangi shahar aholi manzilgohlarining shakllanishi, shaharsozlikda zamonaviy loyihalar asosida shaharlar qiyofasining o’zgarishi shular jumlasidan.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Shahar aholi punkti‖ tushunchasini izohlang. 2. Shahar aglomeratsiyasi nima? 3. Shahar aholi punktlarining funksional tiplariga nimalar kiradi? 4. Shahar megolopolislarini tushuntiring. 5. Urbanizatsiyaning umumiy ko’rsatkichlarini tushuntirng. 6. Shahar aholi punkti maqomlarini izohlang .

O'xshashlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

Bozor iqtisodiyoti va iqtisodiy geografiya

O‘zbekiston iqtisodiy geografiya kursining predmeti, vazifalari

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya hamda ekologiya