Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi - Geografiya - Referatlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi

Yuklangan vaqt:

13.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

139.6318359375 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi Reja: 1. ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanining shakllanish tarixi. 2. O’zbekistonda ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fani ilmiy yo’nalishlarining rivojlanishi. 3. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududiy tashkil qilish tushunchalari. 4. Ishlab chiqarishni joylashtirishning klassik g’oyalari.

Geografiya fanining rivojlanishi Antik davrga, mamlakatlar o’rtasida hududiy (geografik) mehnat taqsimoti, ya’ni har bir hududning o’ziga xos tabiiy sharoiti va resurslari, iqtisodiy geografik o’rni, xalqlarning urf-odatlari va an’anlari asosida ma’lum bir mahsulotlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishga ixtisoslashishi va ular o’rtasida tovar ayirboshlash jarayonining shakllanishi davriga borib taqaladi. Mamlakatlar o’rtasida hududiy mehnat taqsimotining shakllanishi geografiya fanlari tizimida dastlabki iqtisodiy geografik tadqiqotlarning vujudga kelishiga olib keldi. Qadimgi yunon olimi Strabon o’zining 17 tomlik ―Geografiya‖ deb nomlangan asarida, aholining hududiy joylashuvi, mamlakatlar va hududlar o’rtasidagi tovar ishlab chiqarish va savdo-sotiq aloqalarini yoritgan. Ayniqsa, milodning V asridan XVII asr o’rtalariga qadar bo’lgan davrda ishlab chiqarish kuchlarining sezilarli taraqqiyoti (foydali qazilmalardan keng foydalanish, metall eritish, ip va shoyi gazlamalar to’qish, gilam, qog’oz va chinni buyumlar ishlab chiqarish, shamol va suv kuchidan foydalanish, kemachilikning rivojlanishi va dastlabki geografik kashfiyotlar, mamlakatlarning siyosiy, savdo va madaniy markazlari sifatida shaharlar rolining ortishi, fanning taraqqiyoti, ichki bozorning shakllanishi) hamda davlatlar o’rtasidagi savdo-sotiqning rivojlanishi natijasida sharqiy yarimsharda 3 ta yirik mintaqaviy savdo markazlarining (Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo, Yevropa – Venetsiya, Genuya, Ginza Ittifoqi va Yaqin Sharq) shakllanishi xalqaro bozorning yuzaga kelishi uchun shart-sharoit hozirladi. O’z navbatida, kapitalning dastlabki jamg’arilishi jarayoni, tabiiy fanlar ravnaqi, xalqlarning millat bo’lib shakllanishi, Buyuk geografik kashfiyotlar, aholi migratsion harakatlarining boshlanishi, xalqaro savdoning kuchayishi xalqaro bozorlarning yuzaga kelishiga, mustamlakachilikning boshlanishiga va dastlabki iqtisodiy hamda iqtisodiy geografik qarashlarning ta’limot sifatida mujassamlashuviga olib keldi.

Ma’lumki, Buyuk geografik kashfiyotlar xalqaro savdo va ilk kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga sabab bo’lgan. Bu davrda hududiy mehnat taqsimotining chuqurlashishi va jahon xo’jaligining shakllanishi, o’z navbatida, iqtisodiy geografiya fanining rivojlanishida muhim bosqich bo’ldi. O’sha davrlarda mamlakatlar va ularning hududiy birliklari haqidagi iqtisodiy geografik tavsif g’arbiy yevropalik olimlarning asarlarida chuqur talqin etilgan. Ayniqsa, ilk geografik bilimlarning nazariy jihatlari mamlakatning rivojlanishida alohida ahamiyatga ega bo’lgan iqtisodiy geografik o’rin, yerning ustki tuzilishi, aholining tarkibi, shaharlar, siyosiy tuzum masalalariga qaratilgan. Ayni paytda, buyuk geografik kashfiyotlar natijalari va keyinchalik mustamlaka yoki qaram mamlakatlarning vujudga kelishi, dengiz tadqiqotlarining rivojlanishi va boshqa omillar davlatlararo savdo-sotiq ishlarini olib borishda tijorat geografiyasining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Bu yo’nalish, dastavval, eng ko’p mustamlaka mamlakatlariga, qulay transport geografik mavqega va yuksak dengiz kemachiligiga ega bo’lgan Angliyada rivojlana boshladi. XVI asr va XVII asrning birinchi yarmida texnika taraqqiyoti sanoatning rivojlanishiga, transport va savdo aloqalariga kuchli ta’sir qildi. XVII asr o’rtalaridan boshlab Yevropada fabrika va zavodlarning ishlab chiqarishda bosh sohaga aylanishi, Angliyaning jahon iqtisodiyotida muhim o’rin tutishi, milliy xo’jalik tizimlarining baynalmilallashuvi va geografik mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, ishlab chiqarishni oqilona joylashtirish nazariyalarini yuzaga keltirdi. XIX asrning 70-yillari va XX asr boshlariga qadar bo’lgan bosqichda yirik sanoat, zamonaviy transport va xalqaro bozorlar jahon xo’jaligining shakllanishi va rivojlanishiga olib keldi. Bu bosqichda sanoatni oqilona joylashtirish – ―shtandort‖ nazariyalarining yuzaga kelishi iqtisodiy geografiyani fan sifatida shakllanishi uchun shart-sharoit hozirladi.

―Iqtisodiy geografiya‖ tushunchasi M.V.Lomonosov tomonidan 1760- yildan ishlatila boshlagan bo’lsa-da, iqtisodiy geografik tasavvurlar insoniyatning o’zlashtiruvchi iqtisodiyot bosqichidan shakllangan. Birinchi yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti dehqonchilikdan chorvachilikning ajralib chiqishi hamda uning ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotga o’tishi, sug’orma dehqonchilikning ―Buyuk‖ tarixiy daryolar va O’rta dengiz sohili bo’ylarida yuzaga kelishi, ikkinchi yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlar va savdo-sotiqning taraqqiyoti iqtisodiy geografik bilimlarga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirdi va iqtisodiy geografik tasavvurlar doirasi kengaydi. Mulkchilik munosabatlarining yuzaga kelishi, qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatlari, fan, madaniyat, arxitekturaning rivojlanishi, qadimgi davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi, boshqaruv shakllarining (monarxiya va demokratiya) yuzaga kelishi iqtisodiy geografiyani fan sifatida shakllantirdi. ―Iqtisodiy geografiya‖ fanining shakllanishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyotining hududiy tomonlariga bog’liq bo’lgan o’zgarishlar bilan belgilandi. Mavjud ilmiy manbalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy geografiyaning vujudga kelishida 3 yo’nalish yoki omil asosiy sabab bo’lgan. Bu ham bo’lsa, eng avvalo, kameral statistika, tijorat geografiyasi, siyosiy va harbiy geografiyadir. Ushbu yo’nalishlar rivojlangan feodalizm va kapitalizmning shakllanishi davriga to’g’ri kelib, ular ko’proq G’arbiy Yevropa mamlakatlari, xususan, Germaniya, Britaniya, Fransiya, Shvetsiya, Avstriya kabi davlatlar hamda Rossiyada paydo bo’ldi. Bu bejiz emas, albatta. Chunki bu mamlakatlarda fan- texnika sohasining taraqqiy etishi, sanoat inqilobining ro’y berishi va dastlabki bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi ishlab chiqarishning va buning natijasida mamlakat hududlari to’g’risidagi iqtisodiy bilimlarning rivojlanishiga olib keldi.

Rossiyada kameral statistika yoki ―Siyosiy arifmetika‖ davlatshunoslik, davlatning boyligi – yeri, mablag’i va aholisini hisob-kitob qilish, uni boshqarish, soliq va askar to’plash kabi masalalar bilan shug’ullangan holda, V.N.Tatishyev, ota-o’g’il P.P.Semyonov va V.P.Semyonov Tyan-Shanskiylar faoliyati bilan bog’liq bo’ldi. O’sha paytlarda statistika o’z qamroviga etnografiya va harbiy geografiya masalalari hamda savdo-sotiq ishlari bilan shug’ullanuvchi tijorat geografiyasiga doir muammolarni ham olar edi. V.N.Tatishyev (1686-1750) geografiya fanini ―sifat‖ jihatidan 3 ga bo’lgan: matematik geografiya (ya’ni hozirgi geodeziya va kartografiya), tabiiy geografiya hamda siyosiy geografiya. 1830-yil Britaniyada turli geografik klublar birlashuvi asosida Qirollik geografiya jamiyati (Royal Geographical Society) vujudga keldi. Mazkur jamiyat dunyo haqidagi tadqiqotlarni va geografik ma’lumotlarni o’zaro almashish maqsadida tuzilgan edi. Shvetsiyada geografiya Britaniyaga qaraganda kechroq rivojlandi. Ilk marotaba X.X. fon Shverin 1879-yilda Lund oliygohida ―Geografiya‖ fanidan ma’ruza o’qishni boshladi. 1910-yilda esa Uppasla, Gyoteborg va Stokgolm iqtisodiyot oliy maktablarida ham ―Geografiya‖ fanini o’qitish yo’lga qo’yildi. Siyosiy va harbiy geografiya Rossiyada XIX asr o’rtalarida vujudga kelib, keng tarqala boshladi. ―Siyosiy geografiya‖ hamda ―Harbiy geografiya‖ tushunchalarini ham birinchi marta M.V.Lomonosov qo’llagan edi. Bu yo’nalishlar o’z obyekti va mohiyatiga ko’ra bir-birlariga juda yaqin turdosh bo’lib, o’zaro aloqadorlikda rivojlanib keldi. Rossiyadagi Ulug’ Vatan va Qrim urushlari, boshqa siyosiy voqealar, Yevropa mamlakatlaridagi inqilobiy o’zgarishlar, yangi davlatlarning shakllanishi va yangi ishlab chiqarish munosabatlarining vujudga kelishi siyosiy va harbiy geografiyaning paydo bo’lishiga zamin yaratdi. XIX asrning birinchi yarmida rus harbiysi, professor P.A.Yazikov ikki qismdan iborat ―Harbiy geografiyaning nazariy tajribasi‖ mavzuida asar yozgan bo’lsa, shu asrning o’rtalariga kelib harbiy akademiya bosh shtabi

qoshida professor D.A.Milyutin (1816-1912) ―Harbiy geografiya‖ kafedrasini tashkil etdi. Harbiy geografiya faqat urush-yurishlar bilan aloqador masalalar bilangina emas, balki mamlakatning iqtisodiy va demografik qudrati, qazilma boyliklari, ulardan foydalanish kabi muammolar bilan ham shug’ullanar edi. Shu bilan birga, harbiylar juda ko’p geografik ekspeditsiyalarni tashkil etdilar va ularning o’zlari bu tadbirlarda faol qatnashdilar. Masalan: rus geografiya jamiyatining ta’sis etilishi va uning faoliyatida admiral V.P.Litke, kartografiya va geografiyaning rivojlanishida general-leytenant V.V.Vitkovskiylarning xizmati samarali bo’lgan. Qozoq geografi va etnografi Ch.Valixonov, Markaziy Osiyoni o’rgangan V.M.Prjevalskiylar ham harbiy zobit bo’lgan. Bu o’rinda shuni qayd etish lozimki, garchi harbiy geografiya fan sifatida XVIII asrdan e’tirof etilsa-da, harbiy geografiyaga doir bilimlar uzoq davrlardan buyon shakllanib kelgan, o’rganilgan hamda qo’llanilgan. Bunga ajdodlarimiz Amir Temur va Zahiriddin Muhammad Bobur hayotlaridan ko’plab misollar keltirish mumkin. Xo’sh, harbiy geografiya o’zi qanday fan? U o’z ichiga nimalarni qamrab oladi? Hozirgi harbiy tuzilmalar davlatlar va ularning ittifoqlari hayoti hamda faoliyatining barcha jihatlariga dahldor murakkab ijtimoiy hodisadir. Shu sababli, harbiy fanlarda qurolli urushni boshqarish usullarinigina bilish yetarli emas. Harbiy fanlar alohida mamlakatlar va ular ittifoqlarining iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va harbiy imkoniyatlariga, ehtimoliy urush maydonining tabiiy va ijtimoiy sharoitiga qiziqadi. Bularni o’rganish bilan qator fanlar, jumladan, harbiy geografiya ham shug’ullanadi. Harbiy geografiya mamlakatlar va urush maydonlaridagi siyosiy kuchlarni, mamlakatlar va davlatlar ittifoqining iqtisodiy va harbiy imkoniyatlarini, ularning joylashtirilishini hamda tabiiy sharoitni harbiy faoliyatni olib borish va butun urushga ta’siri nuqtai nazaridan o’rganadi.

Harbiy geografiya ikki asosiy bo’limdan tarkib topgan: harbiy mamlakatshunoslik va urush maydonlarini tavsiflash. Shu bilan birga, harbiy geografik tadqiqotlar, odatda, mamlakatlarda bo’lib o’tgan yoki ehtimoliy urush maydonlarini ham o’rganadi. Harbiy mamlakatshunoslikning asosiy vazifasi – o’rganilayotgan davlatlar yoki davlatlar ittifoqining harbiy qudratini aniqlashdir. Harbiy kuch-qudrat davlatning siyosiy va iqtisodiy tuzilishini, uning qurolli kuchlari tayyorgarligi va kuchli raqibga qarshi muvaffaqiyatli harbiy faoliyat olib bora olish qobiliyatini amalga oshiradi. Davlatning harbiy qudrati darajasi uning iqtisodiyoti bilan bevosita bog’liq. Armiyaning barcha tuzilmalari va unda qo’llaniladigan jang usullari, ayni vaqtda, g’alaba yoki mag’lubiyat moddiy, iqtisodiy omillarga – inson va qurol materiallariga, shuningdek, aholi va texnikaning sifati va miqdoriga bog’liq. Shuning uchun, harbiy geografiya alohida mamlakatlarni o’rganishda ularning iqtisodiy salohiyatiga, mamlakatlar xalq xo’jaligining o’ziga xosligiga, ularning iqtisodiy va siyosiy tuzilmalariga, jamiyat ehtiyojlarini moddiy ta’minlashning maksimal imkoniyatlariga hamda urushni olib borish uchun zarur bo’lgan barcha ishlab chiqarish tarmoqlariga alohida e’tibor qaratadi. Harbiy geografiya mamlakatlar va ularning ittifoqlarini o’rganishda quyidagilarga:  sanoatningrivojlanishdarajasivaishlabchiqarishquvvatiga (asosan, og’irvaharbiysanoat), qishloqxo’jaligi, transportvaaloqaningimkoniyatlari;  mamlakatlarning tabiiy boyliklar va mehnat resurslari bilan ta’minlanganligi;  ishlabchiqarishninggeografikjoylashishxususiyatlari, aholivazaxiralarningrivojlanganlikdarajasi, uningmamlakatmoddiyishlabchiqarishivaxalqma’naviyhayotigata’si rida rajasi;

 davlatningmoliyaviyahvolikabiiqtisodiyimkoniyatningengmuhimele me ntlarigaqiziqadi. Mamlakatlarning iqtisodiy salohiyatini aniqlashda harakatsiz (foydalanilmayotgan) ishlab chiqarish quvvatlarini, ishchi kuchi zaxiralarini, milliy boylik miqdorini, mahsulot ishlab chiqarish hajmini kengaytirishga ta’sir etuvchi ba’zi zaruriy imkoniyatlarni hisobga olish lozim. Bu o ’ rinda , harbiy geografiya mamlakatlarning harbiy - iqtisodiy salohiyatini ham o ’ rganadi . Harbiy - iqtisodiy salohiyat mamlakatlar iqtisodiy salohiyatining tarkibiy qismi bo ’ lib , undan urushlar olib borishda foydalanish mumkin . Bir xil umumiy iqtisodiy imkoniyatli mamlakatlardan qaysi birida harbiy munosabatlar kuchli bo ’ lsa , o ’ sha mamlakat katta harbiy - iqtisodiy salohiyatga ega bo ’ ladi va undan yaxshi foydalaniladi . Harbiy maqsadlarda iqtisodiy salohiyatdan foydalanish darajasi harbiy - siyosiy vaziyatni , urushning xarakterini , davlatning ijtimoiy - iqtisodiy tuzilmasini aniqlab beradi . Harbiy geografiya davlatlar harbiy qudrati asoslarini tadqiq qilishda siyosiy geografiya va boshqa ijtimoiy fanlarning ma ’ lumot va yo ’ l - yo ’ riqlaridan foydalanadi . U jamiyat va davlat tuzilmalarining safarbarlik imkoniyatlarini o ’ ziga xos baholashda va mamlakatlarning barcha resurslaridan mudofaa maqsadlarida foydalanishda yuqoridagi fanlar ko ’ rsatmalariga amal qiladi . Shuningdek , iqtisodiy geografiya fanining sobiq Ittifoqda rivojlanishi XX asrning 20- yillarida butun mamlakatni elektrlashtirishga qaratilgan dasturning amalga oshirilishi bilan bog ’ liq bo ’ lgan . Bu reja iqtisodiyotni ko ’ tarish nuqtai nazaridan hududlardagi mahalliy yoqilg ’ i resurslari asosida yirik elektrostansiyalarni qurish va ularning negizida metallurgiya , mashinasozlik , kimyo sanoati tarmoqlarini shakllantirishga qaratilgan edi . Mazkur rejaning asosiy maqsadi , mamlakat hududlarida katta ahamiyatga ega bo ’ lgan og ’ ir sanoat

tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish bo’lib, buning natijasida, yirik transport magistral yo’llarini tashkil etish ham e’tiborga olingan. Ushbu rejani amalga oshirish, o’z navbatida, mamlakat hududlarining tabiiy resurslari va sharoitlarini, iqtisodiy geografik o’rnini, aholi va mehnat resurslarini, hududiy ixtisoslashish va boshqa imkoniyat va sharoitlarni majmuali o’rganishni talab etadi. Oqibatda esa iqtisodiy geografik tadqiqotlarni olib borish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Iqtisodiy geografik tadqiqotlarning asosiy ilmiy yo’nalishlarida, mamlakat iqtisodiyotini jadal sur’atlarda rivojlantirish va sanoatlashtirish maqsadida iqtisodiy rayonlashtirish va yangi hududiy ishlab chiqarish majmualarini tashkil etishning nazariy masalalarini yaratishga katta e’tibor qaratiladi. Ushbu reja asosida, O’zbekistondagi ilk yirik gidroelektrostansiyalar zanjiri – Chirchiq-Bo’zsuv gidroelektroenergiya kaskadi qurildi va Toshkent viloyatida elektroenergetika, metallurgiya, kimyo va mashinasozlik korxonalari barpo etildi. Shu davrda iqtisodiy geografiya fanining rivojlanishiga G.M.Krjijanovskiy, I.G.Aleksandrov, Y.G.Saushkin va N.N.Baranskiy va boshqa qator olimlar katta hissa qo’shdilar va o’z ilmiy maktablarini yaratdilar. Sobiq Ittifoq oliy o’quv yurtlarida (iqtisodiyot va geografiya fakultetlarida) iqtisodiy geografiya asosiy predmet sifatida o’qitilishi ham o’tgan asrning 20yillariga to’g’ri keladi. Ayni paytda, iqtisodiy geografiya dunyo siyosiy kartasida, jahon xo’jaligida, mintaqalar va mamlakatlar xo’jalik tizimidagi muhim miqdor va sifat o’zgarishlarini tadqiq qildi. 1976-yildan boshlab iqtisodiy geografiya iqtisodiy va ijtimoiy geografiya deb yuritila boshlandi. Bunday o’zgarish bilan professor A.Soliyev ta’kidlaganidek: ―... fanning mazmuni uning shakliga moslashtirildi, chunki bu shaklan o’zgarish edi, mohiyatan iqtisodiy geografiya doirasida ijtimoiy masalalar ham ayni paytda o’rganib kelinar edi ‖ (A.Soliyev, 1995). Biroq, bugungi kunda mazkur fan ko’plab rivojlangan mamlakatlarda Inson geografiyasi deb nomlanmoqda.

O’z-o’zidan ma’lumki, iqtisodiy jarayonlarning hududiy tomonini, uning joylashuvini o’rganish iqtisodiy rayonlashtirish masalasiga olib keladi. ―Iqtisodiy rayonlashtirish‖ tushunchasi Rossiyada XIX asrning birinchi yarimidayoq keng ishlatila boshladi. Bu davrda K.I.Arsenyev Rossiyani 2 marta rayonlashtirdi (1818 va 1848-yy.), shaharlarning vujudga kelishi va rivojlanishi, ularning funksional va genetik tiplari to’g’risida ilk bor asarlar yaratdi. Iqtisodiy rayonlashtirish va shaharlar geografiyasini yaratgan shaxs ham, aynan, shu olim edi. XX asr boshlarida aholi joylashuvi va shaharlar muammosi bilan V.P.Semyonov, A.I.Voykovlar ham shug’ullanishgan. XX asr 50-yillarining o’rtalaridan boshlangan fan-texnika inqilobi (FTI) tabiat va jamiyat (T  J) o’rtasidagi munosabatlarni kengaytirdi va chuqurlashtirib yubordi, ishlab chiqarish tizimlarida va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda muhim sifat o’zgarishlari uchun yo’l ochildi. Tabiiy resurslarni o’zlashtirish kuchaydi, mutlaqo yangi resurslar ishlab chiqarishga yo’naltirildi. O’zlashtirilishi murakkab va qiyin (agroiqlimiy jihatidan) bo’lgan hududlarni jadal o’zlashtirish bilan bir qatorda, qadimdan o’zlashtirilgan hududlarda cho’llanish jarayonlari ham kuchaydi. FTI gurkirab rivojlanishi, aholi soni ko’payishining tezlashuvi oqibatida insoniyatning tabiatga, atrof-muhitga ta’siri kuchaydi va industrial yo’nalishdagi antropogen (ikkinchi tabiat) landshaftlar (manzara, ko’rinish) yuzaga keldi. Antropogen landshaftlarning tobora hukmron mavqeni egallab borishi tabiiy muhit tabiiyligining yoki birlamchi tabiatning asta-sekin yo’qolib borishiga va bunday tabiat-jamiyat o’rtasidagi qayta aloqalar esa murakkab ekologik inqirozlarning yuzaga kelishiga hamda umumbashariy muammoga aylanishiga olib keldi. Natijada, iqtisodiy geografiya tadqiqotlarida ekologik jarayonlarning o’rganilishi kengaydi. ―Iqtisodiy geografiya‖ fani ekologik jarayonlarni tarmoq va hududiy jihatdan o’rganadi. Iqtisodiy geografiya fanining vazifasi tabiat rivojlanishining

obyektiv qonuniyatlari (TOQ) va jamiyat rivojlanishining obyektiv qonuniyatlarini (JOQ) bir-biri bilan bog’liq holda, ya’ni (TOQ  JOQ) tabiat – aholi – ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar (T  A  IIT) o’rtasida barqaror doimiy (qayta) aloqalarning shakllanishini, bu aloqalar rivojlanish bosqichlarining amal qilishi, davom etishi va boshqarilishi jarayonlarini tadqiq qilishdan iborat. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya va unga asos bo’lgan fan yo’nalishlarining vujudga kelishida boshqa olimlarning xizmati ham sezilarli bo’lgan. Nemis olimi, geograf va sotsiolog F.Rattsel o’zining “Antropogeografiya” asarini yaratib, siyosiy geografiya va siyosiy geografik determenizmga mansub ishlar olib borgan bo’lsa, undan keyinroq fransuz olimi Vidal de la Blash ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ning asoschisi bo’lgan. Uning bu ilmiy maktabini F.Rattsel antropogeografiyasidan farqi shundan iboratki, u siyosiy masalalarni chiqarib tashlagan holda, ko’proq inson va uning faoliyatini geografik muhitga moslashuvi, muvofiqlashuviga (possiblizmga) e’tibor bergan va tabiiy geografik omillar, eng avvalo, iqlim sharoitlarining jamiyat rivojlanishidagi rolini biroz ―yumshatgan‖. Keyinchalik Rattsel g’oyalari asosida, geografik determenizmning siyosiy g’oyalar bilan boyitilishi natijasida o’ta reaksion – geografik siyosat (geosiyosat) vujudga kelgan. Ammo bu ma’nodagi an’anaviy geografik siyosatni regional yoki hududiy siyosat, hozirgi geografik siyosat bilan tenglashtirish noto’g’ri. Iqtisodiy geografiya va, umuman, geografiya fanining rivojlanishida nemis olimi A.Gettnerning (1859-1941) ham ma’lum darajada xizmati bor. Biroq u asosiy e’tiborni hududga bergan va geografiyada tarixiylik tamoyiliga qarshi chiqqan, geografiya faqat hozirgi hududiy voqelikni o’rganishini uqtirgan. Shu bois, A.Gettner geografiyasi ―xorologiya‖ (ya’ni hudud) tamoyiliga asoslangan. Shuningdek, iqtisodiy geografiyaga tegishli ilmiy muammolar boshqa davlat olimlari va turli maktablar tomonidan ham o’rganilib, o’z yechimini topgan.

Masalan, ingliz olimi G.G.Chizxolmning o’tgan asr oxirida yozgan tijorat geografiyasi, undan keyinroq yashagan golland X.Bos, shvetsariyalik G.Beshning jahon xo’jalik geografiyasi, amerikalik olimlar U.Izard hamda V.Leontyevning hududiy iqtisod, fransuz F.Perruning ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda qutblar va hududiy tengsizlik nazariyasi, P.Haggetning iqtisodiy geografiyada hududiy tahlil, amerikalik Ch.Garris va fransuz olimlari J.Boje, Garne hamda Shabolar, shved G.Aleksanderosning shaharlar geografiyasi, AQShlik olim D.Harveynning ―Geografiya fanining umumnazariy masalalari‖, uning vatandoshi G.Uaytning tabiiy resurslar va tabiiy ofatlarga bag’ishlangan asarlari shular jumlasidan. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning shakllanishi va rivojlanishida geografiya jamiyatlarining tashkil etilishi ham ma’lum ahamiyatga ega bo’lgan. Chunonchi, bunday jamiyat dastlab, Parijda (1821), so’ngra Berlinda (1828), Londonda (1830), Nyu-Yorkda (1852) va Avstriyada (1856) tashkil etilgan edi. Peterburgda esa u 1845-yilda tashkil etildi. Rossiya geografiya jamiyatining tashkil etilishi va uning faoliyatida V.P.Litke, P.T.Semyonov Tyan- Shanskiylarning xizmati katta bo’lgan. Biroq, bu ijtimoiy tashkilotlar doirasida sof iqtisodiy geografik masalalar kam edi. Masalan, Rossiya Geografiya jamiyatida 4 ta bo’lim mavjud bo’lgan: tabiiy geografiya, matematik geografiya va kartografiya; etnografiya; antropologiya va tarixiy geografiya; statistika va siyosiy iqtisod. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ (Iqtisodiy geografiya) fanining shakllanishida rus geografi va kartografi, geografiya fanlari doktori, sobiq Ittifoq davrida Fanlar akademiyasining faxriy a’zosi, iqtisodiy geografiya borasidagi maktab va oliy o’quv yurtlari uchun mo’ljallangan o’quv darsliklar va qo’llanmalar muallifi – Baranskiy Nikolay Nikolayevichning (18811963) xizmatlari kattadir.

―Iqtisodiy geografiya‖ fanining tarixiy rivojlanishi, eng avvalo, shu fan nomi bilan yuritiladigan kafedralarning ochilishida ham o’z aksini topdi. Jumladan, bunday kafedra birinchi marta Rossiyada, ya‟ni Peterburg Politexnika Institutida professor V.E.Den tomonidan 1902-yilda ochilgan edi. Keyinchalik u Rossiya iqtisodiy geografiyasining birinchi professori sho’rolar davrining dastlabki yillarida shunday kafedrani Sankt-Peterburg Universitetida ham tashkil qilgan edi. Sobiq Ittifoq iqtisodiy geografiyasining asoschisi N.N.Baranskiy iqtisodiy geografiya kafedrasini 1921-yilda Kommunistlar Universitetida ochgan. O’rta Osiyoda bunday kafedra ilk bor Toshkent davlat universiteti (hozirgi O’zMU)da 1940-yilda tashkil qilingan edi. O’zbekiston hududida dastlabki iqtisodiy va iqtisodiy-geografik bilimlar uzoq tarixga egaligi bilan ajralib turadi. Sug’orma dehqonchilik, irrigatsiya inshootlari, shaharlar va mamlakatlar, aholishunoslik va hunarmandchilik, arxeologiyaga doir ma’lumotlar yirik mutafakkirlar Mahmud Qoshg’ariy, Muhammad Ibn Muso alXorazmiy, Abu Abdulla Muhammad ibn at-Termiziy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Zayd Balxiy, Abu Abdulla Jayhoniy, Abu Abdullo Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Xoraqiy, Mahmud az-Zamaxshariy, Xafizi Abru, G’iyosiddin Naqqosh, Mirzo Ulug’bek, Ali Qushchi, Zahiriddin Muhammad Bobur kabilarning asarlarida o’z ifodasini topgan. Jumladan, Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’otut-turk” nomli asarida tabiat tasvirlari, yershunoslik, ekologik va geografik ma’lumotlar berilgan. Muhammad ibn Muso Xorazmiyning (780-847) “Yerning tasviri” va “Xorazm geografiyasi” nomli asarlari yer bilimi, kartografiya, geodeziya va mamlakatshunoslikka oid qimmatli ma’lumotlarga boy. Al-Beruniy va Ibn Sino asarlari XVIII asrga qadar Yevropa oliy o’quv yurtlarida darslik sifatida qo’llanib kelingan bo’lsa, Xorazmda “Ma‟mun akademiyasi” va Ulug’bek ilmiy maktabi Markaziy Osiyo hududidagina

emas, balki butun jahonda ilm-fanning rivojlanishiga beqiyos hissa qo’shdi. Ayniqsa, Z.M.Boburning ―Boburnoma‖ asari Farg’ona vodiysi tabiati, xo’jaligi, aholisi va shaharlariga doir g’oyat qimmatli ma’lumotlar berilgani bilan ajralib turadi. Markaziy Osiyo hududini ilmiy jihatdan tadqiq etish XVII asr oxiridan XX asr boshlariga qadar Rossiya imperiyasi tomonidan o’lka boyliklarini o’z manfaatlari uchun foydalanish imkoniyatlarini o’rganish maqsadida tashkil etilgan qator ilmiy ekspeditsiyalari faoliyati bilan bog’liqdir. O’lka Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilganidan so’ng 1897-yili Toshkent shahrida tashkil etilgan Turkiston Geografiya Jamiyati butun Turkiston, jumladan, O’zbekiston hududi, tabiati, aholisi, tabiiy boyliklari, xo’jalik tizimi, shaharlari to’g’risida sistemali tarzda ma’lumotlar to’plash bilan shug’ullandi. 1920-yildan boshlab Toshkentda Turkiston Davlat universitetining tashkil topishi (ToshDU, hozirgi O’zbekiston Milliy universtiteti) o’lkada keng miqyosda iqtisodiy va iqtisodiy-geografik tadqiqotlar yo’lga qo’yilishiga zamin yaratdi. Dastlab, rus olimlari G.N.Cherdansev, N.N.Kojanov, N.K.Yarashevich, Y.I.Poslavskiy, A.I.Golovin va boshqalar Turkiston hududini iqtisodiy rayonlashtirish, Markaziy Osiyo hududida ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirish, tabiiy resurslarni iqtisodiy baholash, aholishunoslikning nazariy va amaliy muammolari bilan shug’ullanadilar. 1940-yillarda esa yirik iqtisodiygeograf V.M.Chetirkin O’rta Osiyoni iqtisodiy geografik jihatidan tadqiq qilib, “ СредняяАзия ” nomli monografiyasini yozdi. XX asrning 50-60-yillaridan boshlab O’zbekiston iqtisodiy geograflarining dastlabki vakillari (Z.M.Akramov, M.K.Qoraxonov, S.Ziyodullayev va boshqalar) O’zbekistonda ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish (Farg’ona vodiysi, 1952), iqtisodiyot tarmoqlari – sanoat, qishloq xo’jaligining rivojlanishi va istiqboli

(Samarqand va Qashqadaryo qishloq xo’jaligi geografiyasi), aholishunoslik va aholi geografiyasi, shaharshunoslikka doir ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirdilar. 1970-yillardan boshlab mamlakatimizdagi taniqli iqtisodiy geograflar – Z.M.Akramov, A.Soliyev, O.Ota-Mirzayev , iqtisodchilar – S.Ziyodullayev, K.I.Lapkin, I.Iskandarovlar rahbarligida ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil qilish, rivojlantirish va istiqbollarini majmuali o’rganuvchi yo’nalishlar va ilmiy maktablar shakllandi. Bu yo’nalishlar:  tabiiy sharoit va tabiiy resurslarni iqtisodiy baholash va mintaqaviy ekologik muammolar tadqiqoti;  aholishunoslik va aholi geografiyasi, shaharshunoslik;  sanoat tarmoqlari geografiyasi, agrosanoat majmuasi, ijtimoiy- iqtisodiy sohalar va mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va istiqbollarini tadqiq qilishdan iboratdir. O’zbekistonda iqtisodchi va iqtisodiy geograflar tayyorlashda 1950-yilda tashkil etilgan O’zbekiston FA ishlab chiqarish kuchlarini o’rganish kengashi (SOPC), keyinchalik O’zbekiston Makroiqtisodiyot va statistika vazirligiga qarashli Makroiqtisodiyot va ijtimoiy-iqtisodiy tadqiqotlar instituti hamda 1957yilda tashkil etilgan O’zbekiston FA Geografiya bo’limi, O’zbekiston Milliy universiteti ―Iqtisodiy geografiya‖ kafedrasi, 1972-yili tashkil etilgan Geografiya fakulteti qoshidagi aholishunoslik muammolari laboratoriyasi xodimlarining xizmatlari kattadir. O’zbekistonda iqtisodiy-ijtimoiy geografiya fani rivojlanishida professor Abdusami Soliyev ning hissasini alohida ta’kidlash joiz. A.Soliyev 1943-yili Tojikiston Respublikasining Isfara tumanida tug’ilgan, 1969-yilda O’zMUning Geografiya fakultetini imtiyozli diplom bilan tugatib, shu yilning o’zida aspiranturaga o’qishga kirgan. 1973-yili nomzodlik, 1986-yilda doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilgan.

A.Soliyev o’zining sermahsul ilmiy-ijodiy faoliyatida iqtisodiy-ijtimoiy geografiya va mintaqaviy iqtisodiyot fanlarining nazariy asoslari, iqtisodiy rayonlashtirish va mintaqaviy siyosat, sanoat, tibbiyot geografiyasi, aholi geografiyasi va demografiya, shaharlar geografiyasi va urbanizatsiya, turizm va jinoyatchilik geografiyasi muammolarini o’rganib, geografiya fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shdi. Atoqli olim respublikamizda mintaqaviy iqtisodiyot fanini shakllantirishiga, an’anaviy iqtisodiy geografiyaning, ayniqsa, ijtimoiy (sotsial) blokini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratdi. A.Soliyev O’zbekistonda birinchi bo’lib geografiya fanining yangi yo’nalishlariga asos solgan va yetakchilik qilgan. Masalan, mustaqillik yillarida olim rahbarligida respublikamizda ―noan’anaviy‖ deb ataluvchi ko’pgina yo’nalishlarda (tibbiyot, jinoyatchilik, fan va ta’lim, turizm geografiyasi va b.) nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari himoya qilingan. Shuningdek, A.Soliyevning rahbarligida sanoat, aholi, shaharlar va boshqa eng dolzarb masalalarga tegishli dissertatsiyalar ham himoya qilingan. Professor A.Soliyev bir necha yillar davomida, ya’ni 2003-2016-yillarda O’zbekiston Geografiya jamiyatining prezidenti sifatida ham samarali ishlar olib bordi. Olim tomonidan quyidagi o’quv qo’llanma, darslik va ilmiy monografiyalar yaratilgan: ―Iqtisodiy geografiya asoslari‖ (1996); ―Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari‖ (1999); ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy muammolari‖ (2002); ―Mintaqaviy iqtisodiyot‖ (2003), ―Iqtisodiy va siyosiy geografiya asoslari‖ (2003), ―Tibbiyot geografiyasi‖ (2005); ―Turizm geografiyasi‖ (2005), ―Qishloq joylar demografiyasi‖ (2005), ―Qo’shma korxonalar geografiyasi‖ (2006), ―O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi‖ (2014) va boshqalar. A.Soliyevning ilmiy maktabi respublikamiz oliy o’quv yurtlari va viloyatlarida tayanch, o’ziga xos markazlarni shakllantirishga muvaffaq bo’lgan. A.Soliyev 400 ga yaqin ilmiy ishlar, 30 dan ortiq monografiya, o’quv

qo’llanma va darsliklar, ilmiy maqolalar e’lon qilgan, 40 ta fan nomzodi va 5 nafar fan doktorlarini tayyorlagan. Ishlab chiqarishni joylashtirishning klassik g’oyalari. Ma’lumki, xalqaro savdo nazariyasi asoslari XVIII asr oxirlari – XIX asr boshlarida mashhur iqtisodchilar Adam Smit va David Rikardo tomonidan shakllantirilgan. Adam Smit o’zining “Xalqlar boyligi sabablari va ularning tabiati to’g’risida tadqiqotlar” (1776-y.) kitobida mutlaq ustunlik nazariyasini shakllantirdi va xalqaro erkin savdoning rivojlanishidan manfaatdor mamlakatlar undan mustaqil ravishda eksporter yoki importyorligidan qat’iy nazar, albatta, yutishini ko’rsatdi. A.Smit “almashinish har bir mamlakat uchun foydali ekanligini, har bir mamlakat unda mutlaq ustunlikni topishini” isbotladi. Xalqaro savdoda mutlaq ustunlik bu – mamlakatda ishlab chiqarishda boshqa mamlakatda mumkin bo’lmagan kam mehnat sarflab tovar ishlab chiqarishdir. A.Smit tahlili klassik nazariyaning tayanch nuqtasi sifatida erkin savdo siyosatining barcha turlariga asos bo’lib xizmat qiladi. Biroq, bu mulohazalarni oxirigacha davom ettirib, shunday xulosaga kelish mumkin: agar mamlakat chetdan cheklanayotgan miqdorda, arzon bahoda istalgan barcha narsasini topsa, uning manfaatlari chetda ―hammasi‖ tusini oladi. Uning o’zi sotish uchun biror-bir narsa ishlab chiqarayaptimi? Hech narsa buni kafolatlay olmaydi. Ana shunda uni o’zi sotib oladigan narsalariga umid bog’lashdan boshqa iloji qolmaydi. Turgan gapki, bunda mutlaq usutunlik nazariyasi boshi berk ko’chaga kirib qoladi. D.Rikardo ―Siyosiy iqtisodning boshlanishi va soliqqa tortish‖ (1819-y.) kitobida bu boshi berk ko’chadan chiqishning klassik nazariyasini olg’a suradi. U xalqaro ixtisoslashuv mezonlarini ajrata turib, ikki davlat o’rtasida qaysi doirada almashinish maqbulligini ko’rsatadi. Har bir mamlakat o’z manfaatidan kelib chiqib ishlab chiqarishda ustunlik beradigan yoki nisbatan kam foyda

beradigan sohaga ixtisoslashishi mumkin. Uning mulohozalari taqqoslama ustunlik nazariyasida o’z aksini topadi. D.Rikardo xalqaro almashinuv barcha mamlakatlar uchun zarur va manfaatli ekanligini ko’rsatib berdi. U shunday baho hududi (zonasi)ni aniqladiki, uning ichida almashinish hamma uchun foydalidir. Jon Styuart Mill o’zining “Siyosiy iqtisod asoslari” (1848-y.) ishida almashish qanday bahoda amalga oshishini ko’rsatdi. Millning xulosasiga ko’ra, almashish bahosi talab va ehtiyoj qonuni asosida belgilanadi va har bir mamlakatni eksportdan oladigan foydasi import to’lovlarini qoplash imkoniyati darajasida bo’ladi. Bu xalqaro qiymat qonuni yoki ―Xalqaro qiymat nazariyasi‖ Millning katta xizmatidir. Xalqaro qiymat nazariyasi shuni ko’rsatadiki, mamlakatlar o’rtasida tovar almashishni mo’tadillashtiruvchi baho mavjud. Bu bozor narxi, talab va ehtiyojga bog’liq. Burjuaziya siyosiy iqtisodi klassik nazariyasi taraqqiyoti haqida yangi so’zni Gotfrid Xaberler aytdi va u nafaqat mehnatni, balki ishlab chiqarishning barcha omillarini aniqlashtirib berdi. Hozirgi zamon xalqaro savdo oqimi tuzilishi va yo’nalishlari haqidagi tasavvurlarga shved iqtisodchi olimlari Eli Xeksher va Bertil Olin asos soldilar. Ularning taqqoslama ustunlik haqida tushuntirishlaricha, u yoki bu mamlakatda ma’lum mahsulotlarga egalik munosabati ishlab chiqarishning ta’minlanish omillari darajasiga bog’liq. E.Xeksher va B.Olin ishlab chiqarish omillari – mehnat, yer, kapital, shuningdek, u yoki bu tovarlarga ichki turli talablar bahoni tenglashtirishi teoremasini olg’a surdilar. 1948-yilda amerikalik iqtisodchilar P.Samuelson va V.Stolper Xeksher-Olin teoremasi isbotini takomillashtirdilar. Ya’ni ishlab chiqarish omillari bir turliligi, texnikalar bir xilligi, xalqaro tovar almashishda tovarlarni to’liq safarbarligi va raqobat mamlakatlar o’rtasida narx omillarini tenglashtiradi. Bundan keyingi tashqi savdo nazariyasi taraqqiyoti amerikalik iqtisodchi

V.Leontyevning ―Leontyevning o’ziga xos fikrlari‖ nomli ishida o’z ifodasini topdi. O’ziga xos fikrlar shundan iboratki, Leontyev Xeksher-Olin teoremasidan foydalanib, urushdan keyingi davrda Amerika iqtisodiyoti kapitaldan chiqarish turlariga ixtisoslashganini ko’rsatib berdi. Boshqacha aytganda, Amerika eksporti importga qaraganda bir muncha mehnat talab va kam xarjroq. Bu xulosa AQSh iqtisodiyoti haqida avvalgi tavsavvurlarni chippak-ka chiqardi. Umumiy xulosaga ko’ra, u hamisha kapitalni keragidan ortiqligi bilan xarakterlanadi va Xeksher-Olin teoremasiga binoan,AQSh kapital talab tovarlarni import emas, eksport qilishi kutilardi. V.Leontyev kashfiyoti keyingi yillarda keng aks-sado berdi. Turli mamlakatlar iqtisodchilari ―Leontyevning o’ziga xos firklari‖ mavzusida bahsmunozaralarga kirishdilar. Natijada, tenglashtiruvchi ustunlik nazariyasi yanada rivojlandi. U texnika progressi va uning taqsimotda notekisligi, iqtisodiy vositalarni fermenli emasligi, ish haqi masalasida va boshqalarda mamlakatlar o’rtasidagi farqlarni o’z ichiga oladi. G’arb tadqiqotlarida xalqaro savdo muammolari, shuningdek, multiplikator (ko’paytiruvchi) tashqi savdo nazariyasi ham keng yoyildi. Bu nazariyaga muvofiq tashqi savdo (ayniqsa, eksportda) milliy daromad o’sish dinamikasi, bandlik hajmi, iste’mol va investitsion faollikka samarali ta’sir qiladi. Har bir mamlakatda multiplikator ma’lum son bog’liqligiga qarab, ma’lum koeffitsiyent turida aks etishi va hisoblab chiqilishi mumkin. Boshlang’ich eksport buyurtmasi mahsulot ishlab chiqarishni bevosita ko’paytiradi, turgan gap, buyurtmani bajaruvchi sohalarda ish haqi ham ko’payadi. So’ngra ikkilamchi iste’mol sarflari harakatga keladi. Bevosita ishlab chiqarishni joylashtirishga oid ilmiy g’oyalar, dastavval, Germaniyada yaratilgan. Masalan, nemis mulkdori Iogan Genrix Tyunen XIX asrning 20-30-yillarida o’zining qishloq xo’jaligi tarmoqlarini joylashtirish bo’yicha ilmiy fikrlarini maxsus asarida bayon qildi ( “ Изолированноегосударство ” – Alohida davlat, 1826- y.). Tyunen

g’oyasining asosiy mohiyati yagona shahar, ya’ni iste’mol markazi atrofida qishloq xo’jalik mahsulotlarini ma’lum tartibda yetishtirishni hududiy tashkil qilishdan iborat. U bu g’oyani amalga tatbiq qilish uchun xo’jalik bilan shahar yoki bozor (uning misolida bu shahar – Meklenburgdagi Rostok) o’rtasidagi masofa, qishloq xo’jalik mahsulotining narxi, qiymati va yer rentasiga asoslanadi. Yer rentasi esa unga qo’yilgan mablag’ va olingan daromad nisbati bilan belgilanadi. Yuqoridagi shartlar yordamida I.Tyunen shahar atrofida qishloq xo’jaligi tarmoqlarining joylashuv tizimini yoki hududiy majmuasini yaratadi. Bu tizim adabiyotda ― Tyunen halqalari ‖ nomi bilan mashhur. Chunki, turli mahsulotlarni yetishtirishga ixtisoslashgan har xil tarmoqlar iste’mol markazi atrofida halqasimon joylashadi. ―Tyunen halqalari‖ quyidalarni o’z ichiga oladi:  I halqa – bog’dorchilik, sabzavotchilik va qisman sut chorvachiligi;  II halqa – o’rmon xo’jaligi (o’sha davrda o’tin uchun);  III halqa – kartoshka, arpa yetishtirish va urug’chilik;  IV halqa – yuqori unumdor g’allachilik va sut-go’sht chorvachiligi;  V halqa – g’allachilik;  VI halqa – yaylov chorvachiligi. I.Tyunen birinchi bo’lib yerdan foydalanish masalalarini ko’tarib chiqdi va ilmiy adabiyotga ―iqtisodiy makon‖ tushunchasini kiritdi. U o ’ zining abstrakt modelida mahsulotning bozorga – iste ’ molchiga arzon va sifati , buzilmagan holda yetkazib berishga katta e ’ tibor beradi . Shunday qilib , I . Tyunen qishloq xo ’ jaligi tarmoqlarini joylashtirishning dastlabki ilmiy poydevorini yaratuvchisi bo ’ ldi va shu ma ’ noda uni qishloq xo ’ jaligi geografiyasining asoschisi sifatida e ’ tirof etish mumkin . 1909-yilda Tyunenning vatandoshi – Alfred Veber“Sanoat shtandorti to’g’risida” nomli asarini chop ettirdi. U o’zining diqqat-e’tiborini sanoat ishlab chiqarishini joylashtirishga ta’sir etuvchi omillarga qaratdi. Shu

maqsadda Veber omillarning ta’sir kuchiga qarab tabaqalashtirdi, asosiy hal qiluvchi omilni aniqladi. A.Veber – sanoat shtandortining asoschisidir. Shtandort esa – korxonaning o’rnashgan joyi yoki korxonaning optimal (standart) joylashgan nuqtasi ma’nosini anglatadi. Joylashtirish omili u yoki bu korxonani qurishda ko’zda tutilgan iqtisodiy samaradorlik, foyda nuqtai nazaridan baholanadi. Bu foyda, A.Veber fikricha, asosan, xomashyo, mahsulotni realizatsiya qilish, transport va ishchi kuchiga ketgan xarajatlar nisbati hamda asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatidan tashkil topadi. Keyinchalik u xomashyo va mahsulotni sotish bilan bog’liq omilni umumiy transport sarf- xarajatlariga kiritdi. Chunki, mahsulotning tannarxiga xomashyoni keltirish, mahsulotni realizatsiya qilish bilan bog’liq xarajatlar ham kiradi. Natijada, sanoat shtandortini belgilovchi ikkita omil – transport va ishchi kuchi (mehnat resursi) olindi. Veber keyinroq ularga yana bir muhim omilni – aglomeratsiya omilini qo’shdi. Transport omiliga mahsulot yoki xomashyoning vazni, tashiladigan masofa, mehnat resursida ish haqi, aglomeratsiya omilida esa, korxonalarning bir joyda to’planishi hisobga olinadi. A.Veber ilmiy adabiyotda o’zining shtandort nazariyasi, ―joylashtirish omili‖ va ―aglomeratsiya samaradorligi‖ tushunchalarini kiritganligi bilan mashhurdir. Aglomeratsiya samaradorligi – bu asl mohiyatiga ko’ra mujassamlashuv (konsentratsiya) samaradorligi bo’lib, unga hozirgi kunda korxonalarning yiriklashuvidan, ya’ni miqyos, masshtab iqtisodi asosida emas, balki korxonalarning kooperatsiya va ixtisoslashuv natijasida erishiladi. I.Tyunen (qishloq xo’jaligi) va A.Veberning (sanoat shtandorti) g’oyalari abstrakt sharoitlarni hisobga olgan holda yaratilgan bo’lsa-da, ularning ilmiy ahamiyati hozirgacha yo’qolmagan. Bu olimlarning g’oyalarini ―omillar tahlili‖ shaklida umumlashtirish mumkin. Omillar esa hududda ayrim joylarni

tanlab olish va pirovard natijada, hududiy mujassamlashuv va hududiy notekisliklarni yoki geografik tengsizlikni keltirib chiqaradi. Aholi joylashuvi, aholiga xizmat ko’rsatish sohalarining hududiy tashkil etish muammolari bilan nemis olimi Valter Kristaller shug’ullangan. U 1930- yillarda aholining hududiy tarqalishi va joylanishi masalalarini o’rganib, o’zining ― Janubiy Germaniya markaziy o’rinlari ‖ nomli kitobini yozdi. Markaziy o’rinlar turli kattalikdagi shahar va boshqa aholi manzilgohlari bo’lib, ular o’ziga xos ta’sir doirasi, xizmat ko’rsatish radiusiga ega. Ideal holatda har xil miqyosdagi markaziy o’rinlar geografik muhitda oltiburchak shaklga ega va ular asalarining uyasini eslatadi. Kristaller uchun ham hudud barcha sharoitlar bo’yicha bir xil, ya’ni tep- tekis, aholi, aholi manzilgohlari, yo’l va boshqalar bir xil joylashgan. Ana shunday ideal manzaradan kelib chiqqan holda u o’zining ilmiy g’oyasini yaratdi. V.Kristaller nomi bilan ―Markaziy o’rinlar‖, iyerarxiya, shaharlar klassifikatsiyasi kabi tushunchalar, aholiga xizmat ko’rsatish sohalarini joylashtirishga oid ilmiy fikrlar bog’liq. Boshqa, yosh va iste’dodli nemis olimi Avgust Lyosh o’zidan oldingi vatandoshlarining ilmiy ishlanmalarini umumlashtirib (u A.Veberning o’quvchisi edi), barcha xo’jalik tarmoqlarini joylashtirish to’g’risida ish olib bordi. A.Lyosh g’oyalarining mohiyati uning maxsus kitobida (ruscha nomi ― Географическоеразмещениехозяйства ‖ –M., 1959) bayon etilgan. Kitobning asl nusxasi qo’lyozmasi 1940-yilda nashr qilingan. A.Lyosh qishloq xo’jaligining areal, maydon sifatida, sanoatning esa nuqtasimon hududiy tashkil etish xususiyatlarini asoslab berdi. U birinchi bo’lib ―bozor muhiti yoki makoni‖, ― iqtisodiy landshaft ‖ (hozirgi kunda – iqtisodiy rayon) tushunchalarini yaratdi va fanga kiritdi. Agar avvalgilar, xususan, I.Tyunen va A.Veber alohida korxonani, tarmoqni o’rgangan bo’lishsa, A.Lyosh ishlari barcha xo’jalik sohalarini qamrab oldi va o’z mohiyatiga ko’ra

mikroiqtisodiy bozor munosabatlari, uning ta’sir doirasi haqiqiy rayon tashkil qiluvchi omil ekanligini ta’kidladi, matematik usullarni keng qo’lladi. Aynan ana shu tamoyillarni hozirgi kunda O’zbekistonni iqtisodiy rayonlashtirish masalalariga tatbiq qilish ahamiyatdan xoli bo’lmasa kerak. Ta’kidlash joizki, I.Tyunen va A.Veber g’oyalari o’z davri talabiga mos kelardi. Chunki, u davrda hududning iqtisodiy sig’imi, zichligi uncha yuqori emas, hududiy-iqtisodiy manzara qutbiylashmagan, ya’ni deyarli bir tekis edi. Ana shunday iqtisodiy geografik holat alohida korxona yoki tarmoqlarni ayrim joylarda o’rinlashtirish ta’sirida o’zgaradi, notekislik xususiyatini oladi. Boshqacha qilib aytganda, avvalgi tabiiy ko’rinishdagi iqtisodiy tekislik notekislikka, hududiy mujassamlashuvning kuchayishiga o’zgaradi. Buning natijasida notekislikni tekislashga urinib ko’radigan ilmiy izlanishlar talab etildi. Xuddi shunday regulyar tizimga moslashgan ishlab chiqarish va aholiga xizmat ko’rsatish sohalarini hududiy tashkil qilish g’oyalarini V.Kristaller va A.Lyosh yaratdi. Iqtisodiyot nuqtai nazaridan uncha o’zlashtirilmagan, xo’jalik sig’imi past hududlarni rivojlantirish va jonlantirish borasida o’sish qutblari va rivojlanish markazlari to’g’risidagi nazariya ham katta ahamiyatga ega. Uning asoschisi fransuz olimi Fransua Perru dir. F.Perru “Markaziy o’rinlar” g’oyasidan kelib chiqdi, omillarni emas, tarmoqlarni rivojlanish xususiyati, harakatchanligi, atrofga ta‟siri bo’yicha tabaqalashtirdi va ularni uch guruhga ajratdi. U, eng avvalo, hududiy iqtisodiy munosabatlarda tengsizlik, nobarobarlikni tan oldi va mutlaq jihatdan tenglikni amalga oshirish mumkin emasligiga to’la ishondi. Perru fikricha, iqtisodiyot tarmoqlari tez, jadal rivojlanish, rayon hosil qilish salohiyatiga, qobiliyatiga ega bo’lib, aynan ana shunday mintaqaviy iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi tarmoqlar rivojlanishi o’sish markazlarini tashkil qiladi. Markazlarning mustahkamlanishi, ularda turdosh korxonalarning

ko’payishi, atrofga bo’lgan ta’sir doirasining kengayishi natijasida o’sish qutblari vujudga keladi. O’sish qutblari g’oyasi shved olimi – Lund universiteti professori (Shvetsiya) T.Xagerstrandning yangiliklar diffuziyasi nazariyasiga o’xshab ketadi. Faqat muallif bu g’oyani ko’proq sotsial geografiya bo’yicha ishlab chiqqan. Chindan ham, jahon taraqqiyoti, dunyo xo’jalik tizimining rivojlanish tarixi fan-texnika yutuqlari, ilmiy yangiliklar va kashfiyotlar, innovatsiyalar, texnologik determinizm bilan bog’liq. Tarix nuqtai nazaridan yondashganda, jahon xo’jaligi rivojlanishida ma’lum sikllarni ajratish mumkin. Bu davr yoki sikllar yangi kashfiyotlarning ixtiro etilishi, tatbiq etilishi, tarqalishi va ularning o’rniga boshqa innovatsiyalarning kelishi bilan belgilanadi. Maxsus adabiyotlarda amerikalik U.Rostouning (XX asr, 60-yillar) iqtisodiy rivojlanishning bosqichlari, rus iqtisodchisi N.D.Kondratyevning 30- yillarda fantexnika o’zgarishlariga asoslangan nazariyasi mavjud. Dunyo xo’jaligining uzoq muddatli rivojlanishidagi o’rnini aniqlashda 1892-1928- yillarda rus iqtisodchisi N.D.Kondratyev tomonidan birinchi marta katta bosqichlar nazariyasi – ―Uzun to’lqinlar‖ taklif etildi. Keyinchalik bu nazariya yanada rivojlantirildi va qisman dunyo xo’jaligi tadqiqotlarida keng qo’llanilmoqda. N.D.Kondratyev nazariyasi va boshqa qator tadqiqotlar asosida dunyo xo’jaligi rivojlanishida 3 ta katta bosqichni – industriyalashgacha bo’lgan rivojlanish, industriyalash bosqichi, industriyalashdan keyingi rivojlanish bosqichini, uchta – birinchi, ikkinchi va uchinchi sanoat inqiloblarini hamda “Uzun to’lqinlar” davrlarini, ya‟ni N.D.Kondratyev belgilagan besh davrni ko’rsatib o’tish mumkin. Hunarmandchilik va manufaktura ishlab chiqarishi hukmronlik qilgan industriyalashgacha bo’lgan bosqich boshlang’ich davr deb ataladi.

To’rtta ―Uzun to’lqin‖ga teng keluvchi birinchi va ikkinchi sanoat inqiloblari davrida quyidagilar yetakchi mavqega ega bo’ldi: • I davrda – tikuvchilik va hunarmandchilik; • II davrda – ko’mir ishlab chiqarish, qora metallarni eritish, tikuvchilik; • III davrda – metallurgiya, kimyo va og’ir mashinasozlik; • IV davrda – avtomobilsozlik, elektronika, organik kimyo, mashinasozlikning turli tarmoqlari. Ushbu to’rt davr industriyalash bosqichiga to’g’ri keladi. Beshinchi davr esa rivojlangan davlatlarda industriyalashdan keyingi rivojlanish bosqichiga to’g’ri keladi va uchinchi sanoat inqilobini anglatadi. Ushbu davrda elektronika, lazer texnikasi, murakkab kimyo, biotexnologiya va gen injeneriyasi kabi tarmoqlar yetakchi mavqega ega bo’ldi. Har bir bosqich, sanoat inqilobi va N.D.Kondratyev davrlarining boshlanish va tugallanish vaqti keskin belgilab qo’yilmaydi. Ushbu masalada ilmiy-texnik progressning tezlashuvidan kelib chiquvchi noan’aviy yondashuv muhim ahamiyatga ega. Ushbu yondashuvga, asosan, G’arbiy Yevropaning rivojlangan davlatlarida bu davrlarni quyidagicha belgilash mumkin. Birinchi davr – 17701830-yillar; ikkinchi davr – 1830-1880-yillar; Uchinchi davr – 1880-1930-yillar; To’rtinchi davr – 1930-1970-yillar; Beshinchi davr – 1970-yildan hozirgi vaqtgacha. Har bir davr uchun o’zining o’rtacha aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromadi (o’zgarmas narxlar bilan), ―texnologik narvon‖ pog’onalari hamda ishlab chiqarishning tashkiliy shakllari xosdir. Masalan, boshlang’ich davr uchun aholi jon boshiga 50-80 AQSh doll. (1960-yil kursi bo’yicha) to’g’ri kelgan. N.D.Kondratyev fikricha: ―Uzun to’lqinlar‖ endogen xarakterga ega, ya’ni u bozor iqtisodiyoti xo’jaligiga xos bo’lib, ushbu xo’jalikning o’z-o’zini tartibga solishi uchun sharoit yaratadi. Rivojlanishdagi ko’tarilish va pasayish

davrlari tabiiy holdir, ularni oldindan bashorat qilish mumkin hamda ularga moslashish va ushbu bosqichlarni tashqi ta’sir, ya’ni davlat tomonidan boshqarish yo’li bilan tartibga solish mumkin. Mazkur mexanizmning bir ko’rinishi sifatida 30-yillarda J.M.Keyns tomonidan taklif etilgan va 1929- 1933-yillardagi kapitalizm bo’hronidan so’ng qo’llanilgan ssuda foizi stavkalari yordamida tartibga solish uslubini ko’rsatish mumkin. N.D.Kondratyev fikricha, taxminan 40-50 yil davom etadigan ―uzun to’lqinlar‖ning moddiy sabablari ―kapital asosiy ne’matlari‖ning o’zgarib turishi bilan bog’liqdir. Ushbu o’zgarishlardan uzoq muddatli iqtisodiy mutanosiblikni buzuvchi hamda nisbatan osoyishta evolutsion va ekstensiv rivojlanish bosqichlarini revolutsion va intensiv rivojlanish bosqichlari bilan almashtiruvchi fan-texnika taraqqiyoti (progressi) alohida rol o’ynaydi. Revolutsion bosqichlarning boshlanishi dunyo xo’jaligining energetik, texnik va ishlab chiqarish asosi hamda hududiy tarmoq tarkibi va tashkiliy tuzilmasini keskin o’zgartirishga sharoit yaratuvchi yangiliklar majmuasini joriy etish bilan bog’liqdir. N.D.Kondratyev nazariyasi, boshqa tadqiqotchilarning gipotezalaridan farq qilib, yangi ―turtki‖ boshlanishini bildiruvchi ichki va tashqi omillar mutanosibligi mavjudligiga e’tiborini qaratadi. Yangi to’lqin ekstensiv bosqichda keng tarqalgan texnologiyalarning ma’naviy eskirishi sababli uning rivojlanish cho’qqisiga erishilgan vaqtidan boshlanadi. Kapitalning to’planishi uning nisbatan qadrsizlanishiga olib keladi. Ssuda foizlari va foyda me’yorlari shu darajada pasayadiki, bu hol yangi texnika va texnologiyaga tavakkaliga investitsiya kiritishning samaraliligini ta’minlaydi. Katta hajmdagi yangi qurilishlar ko’lami, yangi korxonalarning ishga tushishi, yangi tarmoqlarning yuzaga kelishi, bozorlarda yangi mahsulotlarning paydo bo’lishi va boshqalar ko’tarilish bosqichi boshlanganligidan dalolat beradi.

Ko’tarilish jarayoni o’zining yuqori bosqichiga yetgandan so’ng kapital va yangiliklarning tatbiq qilish zaxiralari tugaydi va ekstensiv rivojlanish bosqichi boshlanadi. Asta-sekin keskin raqobat kurashlari ostida, yuksalish va bo’hronlar sharoitida milliy va xalqaro mahsulotlar va fondlar birjalari tizimi shakllandi, busiz yirik ko’lamdagi xalqaro savdoni iqtisodiy faoliyatning asosiy shakli sifatida aksionerlik jamiyatlarini tashkil etish va kapitalni jalb etish aslo mumkin emas. Milliy xo’jaliklarning turli sur’atlarda rivojlanishi va umumiy rivojlanishdagi har xil sur’atlar mavjudligi qonuniyati N.D.Kondratyev davrlarining turli mamlakat va hududlarda ―kapitalizmning notekis rivojlanishi‖ga mos tarzda kechishda yaqqol namoyon bo’ldi va dunyo xo’jaligi tizimida bu turlicha nazariy va empirik tadqiqotlar obyektiga aylandi. Shuningdek, amerikalik olim R.Vernonning (XX asr o’rtalari) eksport tovarining hayot sikli to’g’risidagi g’oyasi ham yangiliklarning diffuziyasi va texnologik determinizm bilan bog’liq. Diffuziya kengayish va tarqalish xususiyatiga ega bo’lishi mumkin. Birinchisida yangilikning amaliy tatbiq doirasi asta-sekin kengayib boradi, ikkinchisida esa bu birin-ketin sodir bo’ladi, yangilik biridan ikkinchisiga ko’chadi. Xuddi shu xususda amerikalik iqtisodchi M.Porterning (1993) markazdan chetga kashfiyotlarning, yangi texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish tarmoqlarining ko’chishi, bir mamlakatdan ikkinchi, uchinchiga va boshqa darajalarga kaskadsimon o’tishi, migratsiyasi haqidagi ilmiy ishlanmalari ham bor. Sobiq Ittifoqning parchalanishi va mustaqil davlatlarning paydo bo’lishi bilan geosiyosiy vaziyat o’zgardi. Ana shunday sharoitda chegara atrofi mintaqalarini o’rganish, ―Markaz – chekka‖ (perifiriya) munosabatlarini tadqiq qilish masalalari ham ishlab chiqarishni tashkil etish bilan bevosita aloqadordir.

Jahon xo’jaligi tizimi (bu tushuncha asoschisi amerikalik I.Vallerstayn), uning taraqqiyotidagi bosqichlar davriy, tarixiy xususiyatga ega. Bunday yondashuvni tik emas, gorizontal, ya’ni geografik jihatdan ham qo’llash mumkin. Natijada, iqtisodiyot rivojlanishining hududdan hududga o’tishi, bizning iboramizda ―geografik konveyr‖ yoki estafeta ko’z oldimizga keladi. Xuddi shunga o’xshash, hududiy-iqtisodiy rivojlanishning ketma-ketligini kuzatish mumkin. Shu o’rinda I.Mechnikovning jahon sivilizatsiyasi bosqichlari va bunda buyuk tarixiy daryolarning roli haqidagi asarini ham e‟tibordan chetga qoldirmaslik kerak. Muallif jahon madaniyati va taraqqiyotida daryo (Misr, Xitoy, Hindiston), O’rta dengiz (Yunoniston, Rim) va okean (Angliya, Ispaniya, AQSh) sivilizatsiyalarini ajratadi. Ular bir vaqtning o’zida emas, balki turli davrlarda, birining o’rnini ikkinchisi olishi bilan yuzaga kelgan. Darhaqiqat, jahon taraqqiyoti Uzoq Sharq, Yaponiya va Xitoydan boshlanib, O’rta va Yaqin Sharqqa, undan O’rta dengiz va Pireney yarim oroliga, ulardan Angliya va, nihoyat, Amerikaga (AQSh)ga ko’chdi. Hozirgi davrda tarixni, iqtisodiy-ijtimoiy hayotni rivojlantiruvchi mintaqalar AQSh – G’arbiy Yevropa – Yaponiya hisoblanadi. Ayni vaqtda, yetakchi kuchning asta-sekin yana Sharqqa ko’chishi alomatlari sezilmoqda. Ayni vaqtda, buni Yaponiya ta’siri va boshchiligida yangi industrial mamlakatlar – Koreya Respublikasi, Singapur, Tayland, Malayziya, Indoneziya jadal sur’atlar bilan rivojlanishida ko’ramiz. Demak, bizning nazarimizda, iqtisodiy taraqqiyotning sikl xususiyatiga ega ekanligi faqat davr, vaqt doirasidagina emas, balki Yer shari, global geografik makonda ham sodir bo’lmoqda. Bu esa, albatta, jahon xo’jaligining rivojlanishi va uning hududiy tarkibiga ta’sir qiladi. Shu bilan birga, mintaqa iqtisodchilari, iqtisodiy geograflar V.Leontyev va U.Izardlarning tarmoqlararo va hududlararo balansi hamda mintaqaviy iqtisodiyot fani to’g’risidagi ilmiy g’oyalarini, Zipfa va Styuart, D.Fridman

kabilarning shaharlar rivojlanishi, boshqa olimlarning ―dunyoviy shaharlar‖ haqidagi yangi ishlarini ham bilishlari lozim. Zero, ularning barchasi ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish bilan bevosita bog’liq. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asoschilaridan biri Piter Xagget 1933-yil 24-yanvarda Angliyaning Somerset shahri yaqinidagi Poulet shaharchasida tug’ilgan. Kembridj universitetini tugatgan, dastavval maktabda, so’ngra kollejda, 1966- yildan e’tiboran Bristol universitetida faoliyat olib borgan. 1966-1988-yillarda universitetning ―Shaharlar va mintaqalar geografiyasi‖ kafedrasi mudiri, Britaniya akademiyasi vitse-prezidenti bo’lgan. U Yevropa Fanlar akademiyasi asoschilaridan biridir (Piter Xagget hamda Torsten Xagerstrandlar akademiyaning dastlabki a’zolari qatoriga kiradi). Hozirgi vaqtda Somerset shahrida oilasi bilan hayot kechirmoqda. Piter Xagget hududiy tahlil maktabining asoschilaridan biri. 1972-yilda o’zining ―Geografiya: zamonaviy bilimlar sintezi‖ asarini nashr etdi. 1960- 1970yillarda Xagget tibbiyot geografiyasining nazariy masalalari, yuqumli kasalliklarning tarqalishi muammolari bilan shug’ullangan. 1991-yilda ―Votren Lyud‖ mukofoti bilan taqdirlangan (asosiy ishlari: Locational Analysis in Human Geography, 1965; Models in geography, 1967; Network Analysis in Geography, 1969; Geography: a modern synthesis, 1972; The Geographical Structure of Epidemics, 2000; World Atlas of Epidemic Diseases, 2004; Geography: a global synthesis, 2005). Hurmatli kitobxon! Biz quyida geografiya fani tarixi bilan qiziquvchilar uchun Peter Haggett (Geographie: Eine Globale Synthese) asaridan olingan ushbu epilogni taqdim qilishni lozim topdik.

―Epilog: Ma’lum bir fanni o’rganishda kamdan-kam uchraydigan mantiqqa ega bo’lmagan narsalar hali fanda juda ko’p bilimlar mavjudligini anglatadi. Yarim asr ilgari geografiya sohasi bo’yicha Kembridj universitetida ta’lim olishni boshladim va hozir janob Isaak Nyuton nimani o’ylaganligini aniq bilaman. Chunki biz hammamiz kichkina bolalar kabi planetaning mushtday qismi go’zalligi va rang-barangligini tushunishga harakat qilamiz. Ko’pchilik geografiyani maktabda o’rgangan va kelajakda musiqa, fizika, falsafa bo’yicha tahsil olishni rejalashtirgan. Ulardan ba’zilari geografiya ilmiga ham qiziqib qolgandir, ehtimolki, geografiyani asosiy fan (yo’nalish) sifatida tanlashni o’ylab qo’ygandir? Yoshlar geografiyani maktabda dars predmeti sifatida o’rganishlariga qaramasdan, ushbu yo’nalish bo’yicha universitetda tahsil oluvchilar soni ko’pchilikni tashkil qilmaydi. Birlashgan Qirollikda atigi har o’ninchi o’quvchi geografiyani o’quv fani sifatida o’rganadi. Uning oliygohlarida bakalavr bosqichi tugatuvchilari orasidan faqatgina har 150 talabadan bittasi geografiyani asosiy yo’nalish sifatida o’rganadi. Falsafa yoki iqtisodiyot bo’yicha ta’lim oluvchilar soni bilan geografiya sohasi bo’yicha o’qiydiganlar sonini taqqoslaydigan bo’lsak, geografiyani asosiy yo’nalish sifatida o’rganuvchilar soni kamchilikni tashkil qilishiga guvoh bo’lamiz. So’nggi yillarda bir yilda o’rtacha geografiya bo’yicha bitta, fizikada 10 ta, kimyo va mashinasozlikda 20 ga yaqin, pedagogika bo’yicha 25 nafar tadqiqotchi ilmiy daraja olishga erishmoqda. XIX asr boshlarida nemis va fransuz institutlarida geografiya fani zamonaviy fan sohasi sifatida o’rganilgan. Nemislar ushbu fanga ikkinchi jahon urushiga qadar ko’proq hissa qo’shgan. Geografiyaga oid klassik adabiyotlarning ko’pchiligi, dastlab, nemis tilida nashr qilingan. Kanada va Avstriyada yirik tadqiqod markazlari joylashgan. Rossiyada ham geografiya sohasi ildamlab bormoqda. Ammo vaziyat doimiy ravishda o’zgarib turadi. 1960-yillarda geografiya yo’nalishi bo’yicha Shimoliy

Amerika va G’arbiy Yevropa oliygohlariga o’qishga qabul qilinganlar soni ikki karra ko’pchilikni tashkil qilgan. Ko’rsatkich shundan keyin birmuncha to’xtab qoldi, ammo 1990-yillarda yana ko’tarildi. Amerika Geograflari assotsiatsiyasi a’zolari soni o’sha davrga kelib ikki martadan ko’proq oshgan. Biz fanning rivojlanish istiqbolini tushinish uchun dastlab fanning ilgarigi rivojlanishini kuzatamiz. Bugungi holat bilan kelajakka nazar tashlaymiz. Umuman olganda, quyidagi savollarga e’tiborimizni qaratamiz: Geografiya qanday qilib mustaqil fan sifatida rivojlandi? Uning bugungi kundagi tuzilishi qanday? Geograflar ta’limni yakunlagandan keyin nima qiladilar? Geografiya kelajagi imkon darajada qanday ko’rinishga ega? Uning kelajakdagi roli qanday? XIX asr o’rtalarigacha geografiya bilan shug’ullanadigan olimlar kamchilikni tashkil qilgan (geografik tadqiqodlar dastlabki paytlarida qadimgi Gretsiyada ravnaq topgan). O’zini geograf sifatida namoyon qiluvchi tadqiqodchilar soni o’sha davrda juda kam bo’lgan. Tadqiqodchilar ko’proq amaliy muammolar bilan qiziqqanlar: yer tadqiqoti metodi, navigatsiya jihozi, karta tuzish (ya’ni ma’lum bir davlatni kartada aks ettirish) va kartani bosmadan chiqarish texnikasi, atlas ishlab chiqarish, makonga oid ma’lumotlarni kartaga tushirish bo’yicha ko’p savollarga javoblar topdilar. Yevropa renesans davrining ta’siri karta tuzishda ahamiyatli bo’lgan. Ko’pchilik geografik maktablarda qisqa vaqt faoliyat olib borganlar va har xil muvaffaqiyatlarga erishganlar. Aleksandr Gumbold, Immanuel Kant va Tomas Maltus geografiya faniga salmoqli hissa qo’shgan (1930-yilgacha geografik publikatsiyalarning yarmi nemis tilida yozilgan). XIX asr nemis geografiyasini Karl Ritter va Fridrix Rattselsiz, fransuz geografiyasini Vidal de la Blashsiz, Amerika geografiyasini V.M.Davis yoki Britaniya geografiyasini M.Makinderlarsiz tasavvur qilish qiyin.

Ikkinchi akt: guruhlar va jamiyatlar: XIX asr geografiya jamiyatlari ishi umumiy tadqiqod qiziqishlariga bag’ishlangan. Qirollik geografik jamiyati turli geografik klublari birlashuvi asosida 1830-yilda Britaniyada vujudga keldi. Undan keyingi o’rinda, ya’ni ikkinchi o’rinda turadigan jahonga mashhur jamiyat bu Berlindagi Geografiya jamiyati bo’lib, unga 1828-yilda asos solingan. Jamiyatlar faoliyati sabab geografiya fani maktab va universitet o’quv rejalariga kiritildi. 1836-yilda Frankfurt, 1856-yilda Avstriya, 1869-yilda Myunxen, 1873-yilda Gamburg va 1877-yilda Bonnda geografiya jamiyati tashkil qilindi. Nyu-Yorkning Amerika geografik jamiyatiga 1852-yilda asos solingan. Qirollik geografiya jamiyati – XIX asrda asos solingan tashkilotlarga tegishlidir. Ushbu jamiyat dunyo haqidagi tadqiqotlarni va geografik ma’lumotlarni o’zaro almashish maqsadida tuzilgan. Unga geografiya fanini targ’ib qilish maqsadida asos solingan. Jamiyatning asosiy maqsadi quyidagi vazifalarni amalga oshirish bo’lgan:  Birlashgan Qirollikda va chet davlatlarda geografik tadqiqodlarni qo’llab-quvvatlash;  ta’limda Geografiyaning ahamiyatini oshirish;  geografik ma’lumotlarni egallash va keng targ’ib qilish;  geografiyaga bo’lgan qiziqish targ’iboti; Qisqa davr ichida ular boshqa geografik jamiyatiga (1933-y.) asos soldi. Britaniya Geografiya institutiga birlashdilar, birgalikda kattalashgan holda jamiyat bir qator jurnallar nashr qildi. Jamiyat Londonning g’arbiy qismidagi Hyude parkida mashhur universitet (imperial College) va mada-niy markaz (Albert Hall) yaqinida joylashgan. Unda ahamiyatga molik kutubxona, kartalar to’plami va arxiv bo’lgan. Qirollik geografiya jamiyati ilk universitetlardan geografik institutga asos soldi. Ushbu institut geografiya fanini maktab predmeti sifatida o’qitilishida muhim rol o’ynagan.

Shvetsiyada geografiya fani Buyuk Britaniya va Fransiyaga qaraganda kechroq rivojlandi. U yerda antropologiya va Geografiya jamiyatiga 1870 yillarda asos solindi. Xabarlar va munozaralar 1877-yildan boshlab ―Jamiyat‖ gazetasida chop qilindi. Bundan tashqari, jamiyat (1953-yildan dan 1971- yilgacha) Shvetsiyaning Milliy atlasini nashrdan chiqardi. Shvetsiyada juda qadimiy universitetlar bor (masalan, 1477-yilda asos solingan Uppasla va 1666- yilda asos solingan Lund universitetlari)‖ 1 XIX asr o’rtalari ilg’or olimlaridan va qiyosiy (nisbiy) geografiya-ning asoschilaridan biri, A.Gumboldtning zamondoshi Karl Ritter (1779-1859) bo’lgan, u 30 yil davomida Germaniyada Berlin universiteti ―Geografiya‖ kafedrasiga rahbarlik qilgan. Mashhur lektor, uning ma’ruzalarini o’z zamonasida K.Marks, Elize Reklyu, P.P.Sempyonov- Tyanshanskiylar alohida e’tirof etishgan, K.Ritter ulkan ilmiy salohiyatga ega bo’lgan. Uning o’limidan so’ng kafedraga rahbarlik ko’p vaqt bo’sh holda qolgan, chunki Germaniyada o’sha vaqtda K.Ritter ilmiy salohiyati bilan o’zini tenglashtiradigan geograf topilmagan ekan. K.Ritter mashhur olim bo’lib, uning merosi juda boydir. Tabiat aloqalari va inson tarixida Yer bilimi yoki tabiiy va tarixiy fanlar yo’nalishida o’rganish va talim berishning ishonchli asosi sifatidagi ―Umumiy qiyosiy geografiya‖ 19 jildda jamlangan bo’lib, kitoblardan biri Afrikaga, qolganlari Osiyoga bag’ishlanadi. K.Ritterning asarlari orasida yana maxsus nazariy asar – ―Qiyosiy yer bilimi haqidagi g’oyalar‖ ham bor. U shunday yozgan: ―Yer insondan mustaqildir; u ungacha ham, usiz ham, tabiat hodisalari teatridir (maydonidir); shunga binoan, undan uning shakllari va mahsullari qonuni kelib chiqishi mumkin emas. Yer haqidagi fanning o’zidan uning qonuniyatlarini qidirish lozim‖. K.Ritter geografiyadagi tarixiy yondashuv ahamiyatini 1 Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart 2004. ISBN-3825280012).

ta’kidlagan, biroq geografiyaning predmeti deb: ―Yerning yuza qismida kenglikni‖ hisoblagan, ―chunki bu kengliklar yerga o’ziga xos narsalar bilan to’ldirilgan. Tabiatning qaysi podsholigiga bu narsalar tegishli bo’lmasin va qanday shaklda ko’rinmasin‖. Bir vaqtning o’zida Ritter ham Kantga ergashib geografiyani tarixga qarshi qo’yadi va tarixiy dalillarning kompleks asosi bo’lib – xronologiya, geografiyani asosi esa – kenglik deb takidlaydi. U geografiya empirik ma’lumotlarga, kuzatuvga suyanishi kerak deb ko’rsatib o’tadi. U tarix bilan yaqin bog’langan, tabiiy sharoit obzori esa tarixni o’rganish sifatida berilgan. Ritter quruqlikni geometrik shakllarda qismlarga ajratish orqali ularning insonlar taqdiri atalganligini tushinishga harakat qilgan. Yer po’sti tuzilishining asosiy xususiyati – qit’alarning okeanlar yarimshari bilan qarama- qarshiligini ko’rsatib o’tadi, ―qit’alar yarimshar o’rta qismining chuqurlashuvi buyuk qonuni‖, unga binoan markazda keng pasttekisliklar hosil bo’lishi va shunga bog’liq holda eski dunyoning ―butun jahon tarixining klassik asosi‖ ekanligi haqida so’z yuritadi. Ritter eski Dunyoning bir iqlimiy mintaqada joylashganligini va bu turli xalqaro aloqalarga imkoniyat yaratganligini ko’rsatib o’tadi. Yerning aylanishiga asoslanib, Ritter insoniyat madaniyatini g’arbdan sharqqa tarqalishi kerak degan ―qonun‖ga asos solgan. Olim inson jamiyati va tabiatning o’zaro aloqalarini geografik determinizm konsepsiyasi ruhida ko’radi. Masalan, u shunday yozadi; ―Har bir inson o’zi tug’ilgan va tarbiya olgan, tabiiy joyning vakilidir. Landshaftlarning mahalliy ta’siri, ularda yashovchi aholi xarakteriga, ularning tana tuzilishi, miya chanog’i shakli, temperamenti, tili va ruhiy rivojlanishida asosiy rol o’ynaydi‖. K.Ritterning tarixiy xizmati shundaki, u umumjamiyat geografiyasiga e’tiborni qaratdi. D.N.Anuchin so’ziga ko’ra, ―Ritter tabiiy va gumanitar fanlar chegarasida turgan, u geografiyaga yangi mazmun va hayot‖ kiritdi 2 . XIX asr geografiya fani nazariyalari rivojlanishiga mashhur nemis olimi 2 Исаченко А.Г. Развитие географических идей. –М., 1971.

A.Gumboldtning (1769-1859-yy.) qarashlari jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Hozirda Berlin Universiteti uning nomi bilan ataladi. D.N.Anuchinning so’zlariga ko’ra: ―A.Gumboldt butun tabiatshunoslikni o’zining ruhiy qarashlari bilan qamrab olishga intilgan va hatto o’zlarining o’rganish doirasiga yo’nalishning, tarix, filologiya, arxeologiya, etnografiya, statistika kabi tarmoqlarni ham qo’shgan qadimiy Aristotel tipidagi olimlarning oxirgilaridan biri edi‖. A.Gumboldtning geografik qarashlari, eng avvalo, shaxsiy, daliliy materiallarni qamray olish mahsuli edi. A.Gumboldt mashhur sayyoh ham bo’lgan. Lotin Amerikasi bilan bir qatorda, Yevropani juda yaxshi bilar, hayotining oxirida Rossiyada ham bo’lgan edi. A.Gumboldt o’zidan boy ilmiy-nazariy meros qoldirdi. Mashhur ―Tabiat manzaralari‖ nomli asarida dunyoning turli qismlari to’liq manzarasini berdi, landshaftlarni tadqiq etish g’oyasiga juda yaxshi yondashdi. 1878-yil qishida u Berlin universitetida tabiiy geografiyadan ommaviy kurslarda dars bergan. Unda yer shari fizikasiga tegishli bo’lgan bilimlarning barcha sohalari: astronomiya, matematik geografiya, meteorologiya, yer magnetizmi, vulkanizm, geologiya, yer ustki qismi morfologiyasi, o’simliklar, hayvonlar va Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyani ko’rib chiqdi. Keyinchalik u ko’p marotaba bu masalalarni qayta ishlab chiqdi. 1845-1862-yillarda u umumiy tabiiy geografiyaga doir besh jildli ―Koinot, dunyoni tabiiy tasvirlash tajribasi‖ nomli asarini nashr ettirdi. Tabiatni o’rganishda A.Gumboldt geografik qarashlarida tabiiy, ilmiy, stixiyali materializm pozitsiyasida turardi, ichki kuchlar ta’sirida hech qanday o’zgarishlar solmagan dunyoning materiyaviy bir butunligini ko’rsatgan: ―Asosiy mening orzuim hamma vaqt tashqi dunyo hodisalarini ularning umumiy aloqalarida, bir butun harakatlanadigan ichki kuchlar ta’sirida uyg’onadigan tabiatni quchishga intilishdir‖. U asosiy e’tiborini Yerning geografik qobig’i tuzilishini o’rganishga qaratdi, uning murakkab, sintetik xususiyatini tahlil qildi. A.Gumboldt geografiyaning fan sifatida tuzilishi haqidagi eng ilg’or g’oyalarni ilgari surdi.

U umumiy va regional geografiyaning bir butunligini yoqlab chiqdi, tabiatni, qismlarning oddiy yig’indisi kabi mexanik tushunishga qarshi bo’ldi. Shuning uchun u tabiatshunoslikning bo’lak xususiy tarmoqlari rivojlanishi bilan geografiyaning yo’qolib ketmasligini oldindan aytgan edi. A.Gumboldt shunday yozadi: ―Hududlarni maxsus tasvirlash – shubhasiz, umumiy geografiyaning eng kerakli qismi hisoblanadi, biroq turli yerlarning eng serhafsala tasviri to’plami ham yer shari florasini sanab chiqqanda, o’sim-liklar geografiyasini tasavvur qilib bo’lmaganidek, tabiatga xos manzarani butunligicha tasavvur qilish imkonini bermaydi‖ (Isachenko, 1971-y. 190 b.). Geografiya o’zining haqiqatda mavjud bo’lgan tadqiqot obyekti – Yerning geografik qobig’i, vaqt va makonda uni hosil qiluvchi elementlari bilan o’rganish hisoblanadi. Shuning uchun geografiya ma’lumotlar yig’indisi emas, balki mustaqil o’ziga xos xususiyatlariga ega fandir. Tabiiyki, Gumboldt qarashlarida o’z zamonasining ilmiy chegaralan- ganligi ham aks etgan. U jamiyat xarakteridagi geografik hodisalarni tushinishda to’g’ri yondasha olmagan. Tabiat va jamiyat o’rtasidagi aloqalar mohiyatini Gumboldt (zamonasining ko’p olimlari kabi) geografik determinizm doirasida baholadi. Shuning uchun Gumboldtning geografiyasi bir butunligi bu tabiiy geografiyaning bir butunligi – ―Yer shari fizikasi‖dir. Yerdagi hodisalarning sababiylik aloqalarda, geografik bilishning markaziy vazifasi deb Gumboldt organik dunyoning notirik tabiatga bog’liqligi: o’simliklar dunyosi va iqlim o’rtasidagi aloqalari, iqlimni xuddi havo qobig’i, quruqlik va okeanning ustki qismining birgalikdagi mahsuli sifatida o’rganish deb hisoblagan. Bunday yondashuv Gumboldtga muhim tabiiy geografik qonuniyatlarni – tabiatning kenglik va balandlik bo’yicha mintaqalanishini ochish imkonini berdi. Shunga qaramay Gumboldtdagi tabiiy geografik sintez faqat o’simlik – iqlim munosabatlarini qamrab oladi, chunki o’sha davrda tabiatning boshqa komponentlariga, ayniqsa, tuproqlarga doir materiallar yetarli emas edi.

Gumboldt qarashlarining chegaralanganligi, geografik hodisalarni tabiiy talqinida ham ko’proq yaqqol ko’zga tashlanadi. ―Biz uchun yerdagi tabiiy hodisalarni oxirigacha o’simlik formalari rivojlanishiga qadar va o’z-o’zini belgilovchi tirik organizm harakatigacha kuzatishda ehtiyoj mavjud‖. Bu yerda Gumboldt insonni ham ―uning turli xil fizik xususiyatlariga‖ kiritib qo’yadi. Tabiat hodisalari o’zaro aloqalarini o’rgana turib Gumboldt ularning makondagi o’zgarishiga e’tibor qaratgan, shuning uchun ham tabiiy yer tasvirlash, makonda ularning tartib bilan tarqalishini ko’rib chiqadi. Bunday yondashuv amerikalik geograf R.Xartshornga Gumboldt konsepsiyasini xorologik (tarixiylikni rad etgan) deb baholash imkonini berdi. Biroq A.G.Isachenko fikriga ko’ra, bunday fikrlashning yolg’onligini isbotlash qiyin emas. Gumboldt tabiiy o’zaro aloqalarni o’rganishni qandaydir ma’lum hududlar bilan chegaralamagan, balkim tadqiqot obekti sifatida butun Yer sharini ko’rib chiqqan. Xorologik yondashuv tarafdorlaridan farq qilgan holda, Gumboldt tabiiy geografik tadqiqotlarda tarixiylik metodini yoqlab chiqqan: ―Tabiatni o’rganishni tabiat tarixidan ajratish mumkin emas‖ (Isachenko, 1971-y. -190 b). Geografiyaga dialektik yondashuv va tadqiqotning solishtirma geografik metodining kirib kelishi A.Gumboldt nomi bilan bog’liq. Uning geografik g’oyalari ta’siri o’tgan butun XIX asr davomida kuzatiladi.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanining shakllanishida G’arbiy Yevropa mamlakatlari qanday o’rin tutadi? 2. XX asr boshlarida sanoat geografiyasi poydevorining yaratilishi. 3. Britaniyada geografiya fanining shakllanishi haqida so’zlab bering. 4. Shvetsiyada geografiya fani tarixi haqida nimalarni bilasiz? 5. Harbiy geografiyaning rivojlanishi. 6. Siyosiy geografiya o ’ z ichiga nimalarni qamrab oladi ? 7. Qaysi olim Rossiyani 2 marta rayonlashtirdi? 8. Sotsial-ijtimoiy geografiyaning ma’nosini izohlang.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 7. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 8. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 9. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 10. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 11. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 12. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 13. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. - 296 б. 14. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. –T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

O'xshashlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining tadqiqot obyekti va predmeti

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya hamda ekologiya

Aholi geografiyasi (iqtisodiy va ijtimoiy geografiya)

O`zbekistonda iqtisodiy va sotsial geografiya fanining rivojlanishi