Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining tadqiqot obyekti va predmeti - Geografiya - Referatlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining tadqiqot obyekti va predmeti

Yuklangan vaqt:

13.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

625.6123046875 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining tadqiqot obyekti va predmeti Reja: 1. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni. 2. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanining obyekti va predmeti. 3. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning ta’rifi va vazifalari. 4. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning ichki tuzilishi. 5. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning boshqa fanlar bilan o’zaro aloqasi.

Ma’lumki, ―Geografiya‖ fanining tarmoqlaridan biri – iqtisodiy va ijtimoiy geografiya (sinonimi: ijtimoiy yoki iqtisodiy va sotsial geografiya) iqtisodiyot, sotsiologiya, tarix, siyosatshunoslik fanlari kabi ijtimoiy fanlar qatoriga kiradi. O’z navbatida, geografiyaning alohida yo’nalishlari orasida texnikaviy (masalan, kartografiya) fanlar ham mavjud. Shu bois, geografiya tabiiy fanlar turkumidan o’rin egallasa-da, uning tarkibida ijtimoiy va texnikaviy yo’nalishdagi fanlarni ham uchratish mumkin 1 . Peter Haggett o’zining ―Geographie: Eine Globale Synthese‖ kitobida geografiya fanining to’rt asosiy tarmog’ini ajratadi: 1. Geografiya falsafasi. 2. Tarmoqlar geografiyasi. 3. Mintaqaviy geografiya. 4. Tadqiqot metodlari. Ko’plab olimlar geografiyani fanlar tizimi deb hisoblashsa, ayrimlari ―Geografiya‖ fanining fanlar tizimida tutgan o’rni qanday? Geografiyani yagona fan deyish mumkinmi? Faylasuf olim B.M Kedrov fanlar tizimini ikki guruhga ajratgan edi. Bular: bilish haqidagi umumiy fanlar (falsafa, mantiq); tabiiy, aniq va texnik fanlar (geologiya, biologiya, kimyo, fizika, matematika va boshqalar). Xo’sh, zamonaviy fanlar tizimida geografik fanlar qanday o’rin tutadi? Geografiya yagona fanmi? Yoki bir necha alohida fanlardan tashkil topganmi? Bu haqida bir qancha qarashlar mavjud. Chunonchi, rus olimi B.B.Rodoman: (1999), 1 Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. –2004.

―Geografiya – umumiy ekologik qarashlar va hududiy tadqiqot usullarining birlashuvidan vujudga kelgan yagona fan‖, deb hisoblaydi. Britaniyalik olim R.D.Jonstonning (1997) fikri ushbu qarashlardan birmuncha boshqacharoq. Jumladan, olim: ―Ijtimoiy geografiya tabiiy geografik fanlarga nisbatan boshqa ijtimoiy fanlar bilan ko’proq uzviy aloqadordir, ya’ni tabiiy va ijtimoiy (Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya) geografiya – bu ikki boshqa-boshqa fanlardir‖, – deya ta’rif beradi. Shu o’rinda yana shunday savol tug’ilishi tabiiy: geografiya tabiiy fanlar qatoriga kiradimi yoki uni ijtimoiy fanlar tarkibiga kiritish o’rinlimi? Bu borada ko’pchilik olimlar hamfikr bo’lib, tabiiy geografiya tabiiy fanlar, ya’ni biologiya, geologiya singari tabiatni o’rganuvchi fanlardan biri bo’lsa, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ijtimoiy fanlar qatoriga kiradi Boshqa ijtimoiy fanlardan farqli o’laroq geografik fanlar xuddi tarix singari jamiyatning barcha jabhalarini o’rgansa-da, biroq uning tadqiqot obyekti juda keng bo’lib, u tabiat va jamiyatni o’zaro bog’laydi. Shu o’rinda aytish joizki, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya jahonning turli mamlakat va mintaqalarida turlicha nom bilan ataladi. Chunonchi: - ingliz tilida so’zlashuvchi davlatlarda ―Human geography‖, ya’ni Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya, Inson geografiyasi, Ijtimoiy geografiya; - nemis tilida so ’ zlashuvchi davlatlarda ― die Humangeographie ‖ ( ijtimoiy ) yoki ― Antropogeographie ‖ ( anthropo – grek tilida inson ma ’ nosini anglatadi ), ― Kulturgeographie ‖ ( ma ’ daniy geografiya ); - fransuz tilida so ’ zlashuvchi mamlakatlarda ― Geographie humaine ‖, ya ’ ni Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ; - Rossiya va Qozog ’ istonda 1990- yillar boshlarida ijtimoiy geografiya ko ’ proq iqtisodiy , sotsial va siyosiy geografiya nomi bilan , 2007- yildan boshlab iqtisodiy , sotsial , siyosiy va rekreatsion geografiya nomi bilan atala boshladi . Hozirgi vaqtda O ’ zbekistonda va boshqa MDH davlatlarida Ijtimoiy geografiya yoki Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya nomi bilan yuritilmoqda .

Rus olimi V . S . Jekulin (1989) geografik fanlarni quyidagi to ’ rt blokka ajratgan . Bular:  tabiiy fanlar : tabiiy geografiya (landshaftshunoslik, poliogeografiya);  ijtimoiy fanlar : sotsial-iqtisodiy geografiya, aholi geografiyasi, siyosiy geografiya, tarmoqlar geografiyasi (sanoat geografiyasi, qishloq xo’jaligi geografiyasi, transport geografiyasi va boshqalar);  tabiiy-sotsial fanlar : majmuaviy geografiya (tibbiyot geografiyasi, sotsial ekologiya, geoekologiya, rekreatsiya geografiyasi); tarixiy geografiya, toponimika, metageografiya, kartografiya singari muhim sohalar. R.D.Jonston Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya tarkibida iqtisodiy, sotsial (tor ma’noda, ijtimoiy jarayonlar va aholini geografik o’rganish), siyosiy, madaniy, tarixiy va regional sotsiogeografiya kabilarni ajratib ko’rsatgan (R.D.Jonston, 1989). Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning tadqiqot obyekti va predmeti haqida turli xil fikrlar mavjud. Ilmiy adabiyotlarda geografiyaning ijtimoiy tarmog’i obyektini quyidagicha aniqlashtirish holatlari uchraydi: -inson hayoti va faoliyatiga tegishli hududiy mutanosiblik (bu yerda tabiiy hududiy mutanosiblik ham mavjudligini unutmaslik kerak); -hududiy majmualar, bu ham, albatta, inson bilan bog’liq ravishda; -hududiy (territorial, geografik), ijtimoiy (iqtisodiy, sotsial, siyosiy va boshqa) tizimlar; -iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning umumiy tadqiqot obyekti; -atrof-muhitning inson tomonidan o’zgartirilgan qismi yoki antroposfera; - iqtisodiy rayon va boshqalar. Shunday ekan, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya an’anaviy iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning zamonaviy shakli (ko’rinishi) degan xulosaga kelish mumkin. A.Y.Skopinning fikriga ko’ra, iqtisodiy geografiyaning obyekti antroposfera (ekosfera) bo’lib, bu yerda xo’jalik faoliyati rivojlanadi, tadqiqot predmeti esa,

tizimli yondashuvlar asosida geoiqtisodiy muammolar yechimini izlash va antroposferaning transformatsiyasini o’rganishdir. 1960-1970-yillarda geografiya – hududiy tizimlar haqidagi fan degan qarashlar yuzaga keldi. Lyudvig fon Bertalanfi fikriga ko’ra: ―Tizim bu doimo o’zaro munosabatda bo’lib turadigan elementlar majmuasidan iborat‖. Y.G.Saushkin ―Iqtisodiy geografiya – hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning shakllanishi, faoliyati va rivojlanish jarayonlari hamda ushbu tizimlarni boshqarish haqidagi fan‖, deb ta’kidlagan. A.I.Chistobayev, M.D.Sharigin, V.V.Voronin va boshqalar ―iqtisodiy va ijtimoiy geografiya hududiy ijtimoiy tizimlarni o’rganadi‖, degan fikrni ilgari surishgan. A.S.Soliyevning fikriga ko’ra, har qanday fan alohida fan sifatida faoliyat olib borishi uchun, avvalo, u o’z tadqiqot obyektiga, o’zining predmetiga ega bo’lishi kerak. Bu yerda obyekt serqirra borliq, hodisa yoki voqealar bo’lib, u birgina fan uchun emas, balki ko’p fanlar birikmasi uchun xizmat qiladi. Masalan: aholi, ayni paytda, iqtisodchilar, demograflar, etnograflar, sotsial geograflar va boshqa fan vakillarini qiziqtiradi. Ammo har qaysi fan namoyandasi aholini o’z tomonidan o’rganadi. Jumladan, iqtisodchilar uchun aholi – bu asosiy ishlab chiqaruvchi kuch, mehnat qiluvchi subyekt sifatida ko’riladi; etnograflar uchun aholini qiziqtiruvchi tomoni uning milliy urf-odati, kiyinishi, an’analaridir. Demograf esa, aholini biosotsial kategoriya sifatida o’rgana-di, ya’ni u aholining tabiiy va migratsion ko’payishi (tug’ilish, o’lim, ko’chib yurish), nikoh, ajralish va boshqa tomonlarini ilmiy asosda tahlil qiladi. Demak, ―obyekt‖ keng qamrovli tushuncha, predmet esa nisbatan tor ma’noda bo’lib, u shu obyektning qaysi tomoni o’rganilishini bildiradi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning obyekti bo’lib ishlab chiqarish kuchlari, ularni hududiy tashkil etish, hududiy sotsial-iqtisodiy tizimlar xizmat qiladi. Shubhasiz, bu obyekt bilan iqtisodchilar ham shug’ullansa-da, geograflar, asosan, hududiy sotsial-iqtisodiy tizimlarning (yoki majmualarning) turli rayonlarda

ijtimoiy va hududiy mehnat taqsimoti jarayonida vujudga kelishi, rivojlanishi va boshqarish qonuniyatlarini o’rganadi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya predmetining asosini ishlab chiqarish kuchlarining turli darajadagi tarmoq, tarmoqlararo va hududiy shakllanishi, rivojlanishi va boshqarilishini takomillashtirishdan iborat jarayonlar tashkil qiladi. Bu jarayonlar nihoyatda murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va muammolarni o’z ichiga oladi. Ular tabiiy muhit va tabiiy resurslar majmuasi, aholining demografik xususiyatlari va joylashish tizimlari – kichik qishloq (ovul)dan to urbanizatsiyaning eng rivojlangan shakllari (megalopolis)ga qadar, mehnat resurslari, bandlik va ishsizlik, migratsiya jarayonlari, moddiy ishlab chiqarishning yetakchi sohasi sanoat va uning tabaqalashgan tog’-kon, yoqilg’i-energetika, metallurgiya (qora va rangli), mashinasozlik, kimyo, o’rmon-sellyuloza, yengil, oziq-ovqat sanoati tarmoqlari, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish majmuasi (dehqonchilik va chorvachilik), transport tizimi va uning mamlakat, mintaqaviy, xalqaro mehnat taqsimotidagi integratsion aloqalarning rivojlanishidagi roli, infratuzilmalar majmuasi (ishlab chiqarish va noishlab chiqarish), xalqaro iqtisodiy munosabatlar, xalqaro iqtisodiy integratsiya hamda jahon xo’jaligi tarmoqlarini (mahalliy, mintaqaviy, xalqaro) hududiy tashkil qilish va fan-texnika taraqqiyoti bilan bog’liq rivojlantirish, takomillashtirish, mintaqaviy va umumbashariy muammolardan iborat. ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanining asosiy vazifalari mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy islohotlardan kelib chiqqan holda, talabalarga quyidagi yo’nalishlarda puxta bilimlar berishdir: • ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanining nazariy asoslarini o’rgatish, jahon siyosiy kartasining shakllanish bosqichlari, xalqaro munosabatlar, xalqaro va mintaqaviy mojarolar, ularning oqibatlari, jahon mamlakatlari to’g’risida ma’lumotlar berish; • bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va rivojlantirish qonuniyatlari hamda omillarini o’rgatish;

• tabiiy sharoit va tabiiy resurslarning mamlakatlar iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishidagi roli va o’rni, ulardan foydalanish, ekologik muammolarning sabab va oqibatlarini tushuntirish; • mamlakatlar iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishida erishilgan ilmiytexnika yutuqlarini hamda ilg’or texnologiyalardan foydalanish tajribalarini o’rganish va xulosa berish; • aholi geografiyasi, mehnat resurslari, turli mamlakatlarda mehnat resurslarining sifati va malaka tarkibi, migratsiya va urbanizatsiya masalalarini tadqiq qilish; • iqtisodiy geografiyaning tarkibi (sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, tashqi iqtisodiy aloqalar) va hududiy rivojlanish xususiyatlarini, xalqaro iqtisodiy- ijtimoiy tizimlar faoliyatini o’rganish; • siyosiy va madaniy geografik tadqiqotlar, ularning rivojlanish xususiyatlarini o’rganish; • insoniyat oldida turgan umuminsoniy (tinchlik va qurolsizlanish, ekologik, demografik, energetika va xomashyo, oziq-ovqat, Dunyo okeani va kosmosni tinchlik maqsadlarida o’zlashtirish va boshqalar) hamda mintaqaviy (Orol va Orolbo’yi, Afg’onistonda tinchlikni yuzaga keltirish va boshqalar) muammolarni o’rganish; • O’zbekistonning jahon hamjamiyatida tutgan o’rnini baholash va uning Markaziy Osiyoda tinchlikni saqlash va barqarorlikni ta’minlashdagi roli hamda iqtisodiy, siyosiy-ijtimoiy tizimlardagi ishtirokini baholash. Aytish joizki, mazkur fanning muayyan bir barqaror, barchani qanoatlantiruvchi ta’rifi hozircha yo’q. Bunga sabab, geografiya fanining keng qamrovliligi, obyekti va nomining davrlar mobaynida hamda davlatlar miqyosida o’zgarib turishidir. Mavjud ta’riflarning ko’pchiligida ishlab chiqarish kuchlarining joylashish xususiyatlari ta’kidlanadi. Chunki, iqtisodiyotning asosini ishlab chiqarish kuchlari, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning mohiyatini esa ularning joylashuv xususiyatlari belgilab beradi.

Yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqqan holda, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ta’rifini quyidagicha keltirish mumkin: Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ijtimoiy fan sifatida turli mamlakat va rayonlarda xo’jalik tarmoqlarining joylanish va rivojlanish xususiyatlarini hamda inson hayot faoliyati va yashash tarzining hududiy jihatlarini o’rganadi . Professor A.Soliyev fikriga ko’ra, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining ichki tuzilishi to’rt asosiy qismdan yoki blokdan iborat bo’lib, ular quyidagilar: 1. Iqtisodiy geografiya – sanoat geografiyasi, qishloq xo’jaligi geografiyasi, transport geografiyasi, qurilish geografiyasi, tabiiy resurslar va ulardan foydalanish geografiyasi va h.k. 2. Sotsial-iqtisodiy geografiya – aholi va aholi punktlari geografiyasi, shaharlar geografiyasi (geourbanistika), qishloqlar geografiyasi, aholiga xizmat ko’rsatish sohalari (savdo, madaniy, maishiy, maorif va boshq.) geografiyasi, tijorat geografiyasi va h.k. 3. Sotsial geografiya – tibbiyot geografiyasi, rekreatsiya geografiyasi, din geografiyasi, jinoyat geografiyasi, geopsixologiya, xulq-atvor geografiyasi, turmush tarzi geografiyasi va boshq. 4. Siyosiy geografiya – geosiyosat, limologiya, geokonfliktologiya, harbiy geografiya va boshqalar. Shuningdek, mazkur fan tarmoqlari, o’z navbatida, turli hududiy ko’lamda (jahon, mamlakat, viloyat va h.k.) o’rganilishi mumkinligini, ammo fanni undagi ilmiy yo’nalishlar bilan chalkashtirish, yangi fanlar ―ixtiro‖ qilish maqsadida uni haddan tashqari parchalab yuborish ham yaxshi emasligini ta’kidlaydi. Bu tizimtarkib g’oyasiga mantiqan ziddir. Chunonchi, aholi geografiyasini mayda bo’limlarga bo’lib, ayollar yoki erkaklar geografiyasi, sanoatda – kiyim kechaklar yoki non geografiyasiga o’xshash ―fanlarni‖ yaratish kulgili. Tizim ko’rilayogan maqsad va vazifasiga ko’ra, o’zining mustaqilligi, yaxlitligini ma’lum darajagacha saqlab qoladi. Shu bois, tizimni cheksiz maydalash uni bosh maqsadidan chetlashtiradi va bu tizim o’zgacha ma’no va mohiyatga ega bo’ladi. Masalan,

sanoat geografiyasida birlamchi bo’lib sanoat korxonasi, aholi punktlari geografiyasida bu maqomda alohida qishloq yoki shaharlarni olish mumkin. Shu nuqtai nazardan, ularni yanada ko’p qismlarga bo’lish maqsadga muvofiq emas. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya yagona, mukammal tizim ekan, fanning aynan shu ko’rinishda rivojlanishi uning ichki va tashqi aloqalarini kuchaytirishni talab etadi. Albatta, tizim nuqtai nazaridan uning ichki aloqalari muhimroq, ustuvorroq. Zero, ular fanning yaxlitligi, mustaqilligi, barqarorligini ta’minlaydi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya (ijtimoiy geografiya) bir qator fanlar bilan o’zaro aloqada bo’lib, uning tadqiqotlari va xulosalaridan keng foydalanadi. Xususan, bunday aloqador fanlar tizimini ikkiga ajratish maqsadga muvofiq: 1) tabiiy fanlar – ya’ni tabiiy geografik fanlar tizimi, geologiya, biologiya, tuproqshunoslik va tarmoqlar ekologiyasi; 2) iqtisodiy va ijtimoiy fanlar, ya’ni jahon iqtisodiyoti, mikro va makroiqtisodiyot, sanoat iqtisodiyoti, agrosanoat iqtisodiyoti, transport iqtisodiyoti, menejment va marketing, tashqi iqtisodiy aloqalar va xalqaro munosabatlar, statistika, axborotlar texnologiyasi va informatika, falsafa, tarix, mamlakatlar milliy iqtisodiyoti, iqtisodiy-geografik fanlar tizimi, tabiatdan foydalanish iqtisodiyoti, ijtimoiy ekologiya, sotsiologiya va xalqaro huquq. Ko’rinib turibdiki, ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fani ko’plab fanlar bilan uzviy aloqada bo’lsa-da, bu fanlar bilan qo’shilib ketmaydi va mustaqil fan bo’lib, jamiyatni hududiy tashkil etish va boshqarishni majmuali o’rganishi bilan ajralib turadi.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanining obyekti va predmeti nimadan iborat? 2. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanlar tizimida tutgan o’rnini aniqlang. 3. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga oid tadqiqotlar nimalarni o’z ichiga oladi? 4. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning tarkibini tushuntiring. 5. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyani o’rganish bo’yicha faoliyat olib borgan xorij olimlarini sanab bering?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 2. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 3. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 4. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 5. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 6. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 7. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. -296 б. 8. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. – T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

O'xshashlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanining tadqiqot usullari

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya hamda ekologiya

Aholi geografiyasi (iqtisodiy va ijtimoiy geografiya)