Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanining tadqiqot usullari - Geografiya - Referatlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanining tadqiqot usullari

Yuklangan vaqt:

13.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

22.712890625 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanining tadqiqot usullari Reja: 1. Hudud geografik tadqiqot obyekti sifatida. 2. Kartografiya usuli va geografik taqqoslash usuli. 3. Tarixiylik usuli. 4. Iqtisodiy rayonlashtirish usuli. 5. Statistik tahlil usuli. 6. Tizim-tarkib usuli. 7. Sotsiologik so’rov va boshqa usullar.

Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda XX asrning 50-yillaridan iqtisodiyotda mikro va makro tahlil bilan bir qatorda, alohida ijtimoiy-iqtisodiy, tabiiy-tarixiy tizim sifatida mamlakat hududlarini (mintaqalarini) o’rganish boshlandi. Natijada, iqtisodiy fanlar tizimida mustaqil ―Mintaqaviy iqtisodiyot va boshqaruv‖ fani shakllandi va bugungi kunda ham izchil rivojlanib bormoqda. Har bir fanda shu fanning tub mohiyatini ochib beruvchi tushuncha bo’ladi. Jumladan, biologiyada – hujayra, matematikada – son, fizikada – materiya va energiya, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanida esa bunday tushuncha – hudud va mintaqadir. Hudud (territoriya) – yer sharining ma’lum bir qismi bo’lib, o’zining geografik o’rni hamda tabiiy belgilariga ko’ra boshqa hududlardan ajralib turadi. ―Hudud‖ tushunchasini ―akvatoriya‖ (yer sharining suv bilan qoplangan bir qismi), ―aerotoriya‖ (yer shari atmosferasining bir qismi) kabi tushunchalar to’ldiradi. Ayni vaqtda, ―territoriya‖, ―akvatoriya‖ va ―aerotoriya‖ tushunchalari birgalikda ―geotoriya‖ tushunchasini hosil qiladi. ―Hudud‖ tushunchasining g’oyat murakkab va kattaligi uni mintaqalarga bo’lib o’rganishni taqozo qiladi. Mintaqa (region) – lotincha so’z bo’lib, ilmiy iste’molga ingliz tilidan kirib kelgan va 100 dan ortiq turli mazmunda talqin qilinishi bilan ajralib turadi. Keyingi yillarda ilmiy adabiyotlar va tadqiqotlarda mintaqa tushunchasi ijtimoiy- iqtisodiy, tabiiy-tarixiy, siyosiy-harbiy va ekologik tizim sifatida quyidagi: 1) dunyo xo’jaligi va umumbashariy muammolar, geosiyosiy va hududiy takror ishlab chiqarish; 2) megaiqtisodiyotda – makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy tahlil yondashuvlarida keng qo’llanilmoqda. Dunyo xo’jaligi va umumbashariy muammolar yondashuvi dunyo xo’jaligining tarixiy-iqtisodiy rivojlanishi jarayonida o’zining umumiy ijtimoiyiqtisodiy, ilmiy-madaniy salohiyatiga ega mamlakatlar rivojlanishiga jiddiy ta’sir etuvchi, xalqaro siyosat, harbiy-siyosiy mojarolar, yoqilg’i-energetika, oziq-ovqat, demografik, ekologik va boshqa umum-bashariy muammolar yechimlarini ishlab chiqishga intiluvchi iqtisodiy-siyosiy birlashmalar va ittifoqlar mavjudligiga asoslanadi. Jumladan, XX asrning oxirida Yevropada jiddiy milliy tizimlarni umumlashtirgan (moliya-kredit, yagona pul va b.) transmilliy mintaqa – Yevropa Ittifoqining yuzaga kelishi, MDH, Shimoliy Amerika Erkin Savdo Assotsiatsiyasi va boshqa integratsiyalarning shakllanishi jarayoni davom etayotganligi e’tiborga molik. Geosiyosiy yondashuv – hududiy jihatdan yaqin va chegaradosh mamlakatlarning iqtisodiy integratsiya asosida umumiy bozor (bojxona, valyuta ittifoqlari va boshq.) tuzish uchun intilishi bilan xarakterlanadi (Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi, MDH doirasida Yevrosiyo iqtisodiy hamkorligi va boshqalar).

Hududiy takror ishlab chiqarish yondashuvi – mustaqil davlatlarning hududiy umumiyligini ifodalaydi. Mintaqaning hududiy ishlab chiqarishi ikki xil talqin qilinadi. Birinchi talqin sof iqtisodiy-geografik yondashuv bo’lib, buning asosi hududiy mehnat taqsimotidan (tarmoq mehnat taqsimoti bilan) iborat bo’lib, iqtisodiy rayonlar deb ham yuritiladi. Ikkinchi talqin takror ishlab chiqarish nuqtai nazaridan, hudud uchun birbirini to’ldiruvchi ishlab chiqarish-taqsimlash-ayrboshlash-iste’moldan iborat bosqichlarni o’z tarkibiga olgan yagona jarayondir. Bu holatda, bozor bog’lovchi vazifasini bajaradi va bir mintaqa doirasida (ishlab chiqarish va iste’mol), shuningdek, ishlab chiqarish bir mintaqada, iste’molchi esa ikkinchi mintaqada bo’lishi ham mumkin. Megaiqtisodiyot – makromintaqa uchun umumiy bo’lgan tabiiy sharoit va resurslar, mamalakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganlik darajasi, aholi hayotining sifat ko’rsatkichlari (turmush darajasi, aholi daromadlari, intellektual salohiyat), ijtimoiy taraqqiyot va gumanitar rivojlanganlik umumbashariy muammolarni o’z tarkibiga olgan yaxlit hududga xos yondashuvlarni ifoda etadi. Yirik suveren davlat milliy-ma’muriy tuzilmalari (umumiy tabiiy, ijtimoiyiqtisodiy, diniy-etnik va boshqa yaxlitlik xos hududlar), ya’ni avtonom respublika, viloyat va okrug, shuningdek, alohida olingan joy, shahar, tumanlarga ham ―mintaqa‖ tushunchasini qo’llash va mikrotahlilni amalga oshirish mumkin. Bugungi g’oyat murakkab va ko’p qutbli dunyo xo’jaligining rivojlanishida ― qutbli mintaqa ‖ tushunchasi nafaqat yaxlit tabiiy-geografik hududlarga, balki ijtimoiy-iqtisodiy hamjamiyatlarga nisbatan ham qo’llanilmoqda. Chunki turli bosqichdagi mintaqalar, o’z navbatida, mintaqalar tizimining quyi bosqichi yoki elementi hisoblanadi. Demak, keng ko’lamda mintaqa deganda, umumiy tabiiy-geografik, tarixiy, milliy- madaniy birlik va diniy-etnik yaqinlik, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish (xo’jalik ixtisoslashuvi va iqtisodiy rivojlanish, demografik vaziyat, aholi turmush darajasi va b.) darajasi, turli bosqichda takomillashmagan boshqaruv tizimi hamda ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik muammolarni yechishdagi ma’muriy-hududiy organlar faoliyatining mushtarakligini taqozo qiluvchi yaxlit hududiy birlikni tushunish maqsadga muvofiq. Dunyoning yirik makromintaqalarga bo’linishi – megaiqtisodiyot shu makromintaqa uchun umumiy bo’lgan – tabiiy sharoit va resurslar, mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi, aholi hayotining sifat ko’rsatkichlari (turmush darajasi, aholi daromadlari, intellektual salohiyat), ijtimoiy taraqqiyot va gumanitar rivojlanish, mintaqaviy va umumbashariy muammolar va boshqa ko’rsatkichlar majmuasini o’zida mujassamlashtiradi.

Bugungi kunda ilmiy adabiyotlarda va amaliyotda dunyodagi mamlakatlarni turli tamoyillar asosidagi tipologik belgilarga bo’lib o’rganish nafaqat ilmiy, balki muhim amaliy yo’nalishga ham ega bo’lib, mavjud mamlakatlar joylashgan yirik mintaqalarning uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish, murakkab tabiiy-geografik va ijtimoiy- iqtisodiy, harbiy-siyosiy va ekologik muammolar yechimlarini aniqlash imkonini beradi. Hozirgi davrda, ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanining asosiy obyekti , hududiy ishlab chiqarish va ijtimoiy tizimlar bo’lib, ularning hududiy joylashishi, shakllanishi, rivojlanish qonuniyatlari va xususiyatlari fanning predmeti ni tashkil etadi. Tabiat va jamiyat o’rtasidagi aloqadorlik va ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni hududiy tadqiq qilish g’oyat murakkab jarayon hisoblanadi. Ushbu masalalarni o’rganishda Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya, asosan, quyidagi usullarga tayanadi:  kartografiya usuli;  geografik taqqoslash usuli;  tarixiy usul;  rayonlashtirish usuli;  statistik tahlil usuli;  iqtisodiy-matematik modellashtirish usuli;  tizim-tarkib usuli;  sotsiologik so’rov usuli;  aerokosmik tadqiqotlar usuli;  klaster va boshqalar. Kartografikusul orqali o’rganilayotgan hodisa va voqeliklar umumlashtirilib, kartaga tushiriladi. Bu esa geografiya fanining o’ziga xos mezoni ham hisoblanadi. Chunki, hudud obyekt sifatida ko’rilmasa va uni karta yoki karta-sxemalarda aks ettirish imkoni bo’lmasa, u holda bunday tadqiqotning o’zi ham geografiyaga tegishli emas. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya doirasida kartalar, asosan, ijtimoiyiqtisodiy mazmunga ega: sanoat, qishloq xo’jaligi tarmoqlari, transport, aholi, uning milliy va hududiy tarkibi, shaharlar va qishloqlar to’ri va tizimi kabi kartalar va hokazo. Geografik taqqoslash usuli – bu usul taqqoslanayotgan obyektlar uchun umumiy va o’ziga xos tomonini ochib beradi. Ammo taqqoslash usulida, eng avvalo, ikki jihatga e’tibor qaratish lozim. Birinchidan, taqqoslanayotgan obyektlarning katta-kichikligi, o’z ko’lami jihatidan bir-biriga ma’lum darajada teng bo’lishi shart. Masalan, Toshkent bilan Chust shahrini yoki Ukraina respublikasining xo’jaligi bilan Farg’ona vodiysi xo’jaligini taqqoslash ilmiy nuqtai nazardan natija bermaydi. Ikkinchidan, taqqoslashda sinxron prinsipdan yoki ayni paytda, ikkala taqqoslanayotgan obyekt ko’rilsa, bu usul unumli va sermazmun bo’ladi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fani tadqiqotlarida tarixiy usul keng qo’llaniladi. Mazkur usul ayni vaqtda barcha ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida va tabiiy fanlar tizimida

ham muhim tadqiqot usuli hisoblanadi. ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanida tarixiy usul orqali ishlab chiqarish kuchlarining turli tarixiy bosqichlarda rivojlanishi, iqtisodiy aloqalar, xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi va shakllanishi, xo’jalik va aholining hududlar bo’yicha joylashishi, tabiiy resurslarning o’zlashtirilishi, hududlarning aholi tomonidan o’zlashtirilish holati, iqtisodiyot tarmoqlarining rivojlanishi va joylashish xususiyatlari o’rganiladi. Shuningdek, tarixiy usuldan ishlab chiqarish kuchlarining yaqin va olis istiqboldagi rivojlanish yo’nalishlarini belgilashda ham foydalaniladi. Iqtisodiy rayonlashtirish usuli orqali mamlakatlarning tabiiy, ijtimoiyiqtisodiy mintaqalarining mamlakat ichki mehnat taqsimotidagi o’rni, ixtisoslashuv holati o’rganiladi, shuningdek, bu usul mintaqalar bo’yicha uzoq muddatga mo’ljallangan ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish imkonini beradi. Geografiyada iqtisodiy rayonlashtirish usulini qo’llash natijasida mamlakat har bir mintaqasining o’ziga xos tabiiy sharoiti, tabiiy resurslarining iqtisodiyotning rivojlanishidagi o’rni, xo’jalikning tarixiy- iqtisodiy rivojlanishi va hozirgi hududiy tashkil etish holati, mavjud ilmiy-texnika salohiyatlardan foydalanish negizida samarali ishlab chiqarish tizimini shakllantirishning yo’nalishlari belgilanadi. Statistik tahlil iqtisodiy-geografik va ekologik tadqiqotlarning muhim usullardan biri bo’lib, u aholining ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati va hududlar bo’yicha majmuali ma’lumotlar tizimini tadqiq qilish imkonini beradi. Bu usul orqali xalqaro, mintaqaviy va mahalliy ijtimoiy-iqtisodiy tizimga doir fakt va raqamlar tahlil qilinadi, chunki statistik fakt va raqamlar iqtisodiy geografik tadqiqotlarning asosini tashkil qiladi. Statistik ma’lumotlarni tahlil qilish asosida hududlardagi iqtisodiy-ijtimoiy jarayon, aholining joylashishi, umumiy demografik jarayon, mehnat resurslari, urbanizatsiya, shahar va boshqa aholi punktlari, shuningdek, iqtisodiyotning muhim sohalari – sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, ish-lab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarining rivojlanish va joylanish xususiyatlari o’rganiladi. Iqtisodiy-matematik modellashtirish usuli xo’jalik va aholiga doir raqamlar majmuasini tahlil qilish, o’rganilayotgan jarayonni miqdoriy baholash imkonini beradi. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardagi miqdor bog’lanishlarning matematik ifodasini kibernetika fanlarida model, uni tuzish esa modellashtirish deyiladi. Modelning aniqligi, to’plangan ma’lu-motlar darajasi va hajmiga, ularning to’g’riligiga, tadqiqotchining malakasi va modellashtirish jarayonidagi aniqlanadigan masalaning ko’lamiga bog’liq. Keyingi yillarda tarmoqlararo va hududlararo ishlab chiqarish tizimlarini muvozanatlashtirish, iqtisodiyot tarmoqlarini va ishlab chiqarish kuchlarini oqilona joylashtirishning turli variantlarini aniqlashda modellashtirishdan foydalanilmoqda.

Iqtisodiy-matematik modellashtirish kompyuterlar orqali amalga oshirilib, bunda chiziqli dasturlashtirish qo’llaniladi. Chiziqli dasturlashtirish xilma-xil iqtisodiy jarayonlar uchun oqilona yechimlarni aniqlash imkonini beruvchi matematik dasturdir. Tizim-tarkib usuli , aslini olganda, falsafiy qarashlarning mahsuli bo’lib, u o’rganilayotgan hodisa yoki borliqning o’zinigina emas, balki uni boshqa undan kattaroq doirada, birgalikda va o’zaro aloqadorlikda tahlil qilishni talab qiladi. Masalan, ma’lum viloyat xo’jaligini yaxlit tizim sifatida o’rganishda, ayni paytda, bu viloyat Respublika, yirik iqtisodiy rayon va O’zbekistonning yagona xalq xo’jalik kompleksining uzviy bir qismi, bo’lagi ekanligini unutmaslik lozim. Tizim-tarkib usulida yana bir nazariy tushuncha mavjud. I.M.Maergoyzning fikricha, iqtisodiy va sotsial geografiya xalq xo’jaligining hududiy tarkibini o’rganishi lozim. Bu tarkib 4 xil bo’ladi: moddiy ishlab chiqarish, aholi va aholi punktlarining hududiy joylanishi, ularning o’zaro munosabati, tabiiy sharoit va boylik hamda ishlab chiqarish infrastrukturasi. O’z navbatida, bu bo’laklar o’zining hududiy tarkibiga ega. Jumladan, moddiy ishlab chiqarish hududiy tarkibi bu hududiy ishlab chiqarish majmuasi, tabiiy sharoit va boyliklar tarkibida esa tabiiy hududiy kompleks (landshaft). Xuddi shunday infrastrukturada hududiy infrastruktura kompleksi, aholi geografiyasida aholi joylashuvining hududiy tizimini ko’rish mumkin. Sotsiologik so’rov usuli tadqiqotlarda keng qo’llaniladigan usullardan bo’lib, aniq sharoitda hududlar, tarmoqlar bo’yicha keng ma’lumotlar olish imkonini beradi. Bu usul, ayniqsa, hududlardagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik muammolar majmuasini aniqlashda, ishlab chiqarishni tashkil qilishning turli shakllarida yuzaga kelgan muammolarni o’rganishda, qolaversa, aholi va mehnat resurslari bilan bog’liq jarayonlarni tadqiq qilishda zarur bo’lgan muhim ma’lumotlar yig’ish imkonini beradi. Aerokosmik tadqiqotlar usuli samarali tadqiqot usullaridan biri bo’lib, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada kenglik bo’yicha, ya’ni katta hududlarda (kichik masshtabli) tabiat, xo’jalik, aholi, atrof-muhit majmuasini tadqiq qilishda keng foydalanilmoqda. Ayni vaqtda, aniq hududlarda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, hududiy tashkil qilish, xo’jalik va aholi joylashuvi, shaharlar, aglomeratsiya va iqtisodiy rayonlar chegaralari, atrof-muhit holati to’g’risida aniq va yangi ma’lumotlar olish imkonini beradi. Bu usul orqali kerakli hududni tanlab olib o’rganish va natijalarni boshqa hududlarga tatbiq qilish ham mumkin. So’nggi yillarda geografiya fanining notabiiy tarmoqlari ilmiy tadqiqotlarida Klasterliyondashuv dan keng foydalanilmoqda. Klaster modelini joriy etishning tarafdori M.Porterning fikricha, klasterlar geografik jihatdan o’zaro bog’langan kompaniyalar, firmalar, tashkilotlar (korxonalar, agentliklar, markazlar, universitetlar va hokazolar)ning mujassamlashuvidir.

Klasterlar, aslida, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish haqidagi nazariy qarashlar va amaliyotning evolutsiyasi natijasidir. Xususan, XIX asr va XX asr birinchi yarmida ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish shtandortlari, rayon kombinatlari, energiya ishlab chiqarish sikllari kabi nazariy qarashlar ostida sanoat o’sishi qutblari, sanoat rayonlari, hududiy ishlab chiqarish majmualari tashkil etildi. O’tgan asrning 70-yillaridan esa jahonda ishlab chiqarish aloqalarida o’zaro bog’langan turli bo’g’inlarning yuqori kooperatsiyasi va mujassamlashuvini o’zida qamrab olgan klasterlar joriy etila boshlandi. Rivojlangan mamlakatlarda hozirgi kunda iqtisodiyotning turli sohalarida minglab klasterlar faoliyat yuritmoqda. Professor A.Soliyev ta’biri bilan aytganda, qo’yilgan maqsad va vazifalarni yechish ushbu masalani moliyaviy, ashyoviy, tashkiliy va boshqa tomondan uyushtirilishini taqozo etadi. Bu tadbirlar majmui esa dasturni tashkil qiladi. Shu bois, mazkur usul maqsadga dasturli yondashuv deb nomlanadi. Uni, ayni vaqtda, hozirgi zamon tili bilan aytganda, klaster usuli deb ham belgilash mumkin. Shuningdek, ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanida olib boilayotgan tadqiqotlarda SWOT-tahlil, guruhlashtirish, ekspert baholash, prognoz qilish, faktlar tahlili, balans va boshqa usullardan ham foydalaniladi. SWOT-tahlil usuli orqali hududning kuchli, zaif, imkoniyat va tahdid tomonlari belgilanadi. Natijada, o’rganilayotgan obyektning raqobatbardoshligiga erishish yo’llari aniqlanadi. Eng muhimi, bunda zaif tomonlar va imkoniyatlarga ham e’tibor qaratiladi, tahdid hisobga olinadi va shu asosda istiqbolda rivojlanish yo’llari belgilanadi. Guruhlashtirish usuli – ommaviy statistik ma’lumotlarning bir xil, tipik bo’lgan belgilarga ko’ra guruhlarga ajratish usuli hisoblanadi. Bu usul o’rganilayotgan ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlarni hududlar va tarmoqlar bo’yicha umumlashtirish imkonini beradi. Ekspert baholash usuli – ishlab chiqarish kuchlarining tarmoqlar va hududlar bo’yicha istiqbolda rivojlanishini yuqori malakali ekspertlar yordamida baholashdir. Ekspert baholash usuli, ayniqsa, insonning xo’jalik faoliyati tufayli atrof-muhitda yuz berayotgan o’zgarishlarni baholashda keng qo’llanilmoqda. Prognoz qilish usuli – iqtisodiyotning rivojlanishi, aholi soni va tarkibini, hududlarning kelajakda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ilmiy bashorat qilishdan iboratdir. Iqtisodiy bashorat qilish ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni oldindan bilish, bu muammolarni aniqlash va jamiyat taraqqiyotining ilmiy asoslangan yechimlarini ishlab chiqish imkonini beradi. Faktlar tahlili usuli asosida tarmoqlar o’rtasida hamda tarmoqlar ichidagi farqlar aniqlanadi va korxonalar yo’nalishi belgilanadi. Faktlar tahlili ko’plab hodisalarni

umumlashtirish hamda tarmoqlarni modellashtirish uchun kerakli ma’lumotlarni tayyorlash imkonini beradi. Balans usuli – iqtisodiyot tarmoqlari, tarmoqlararo, ijtimoiy sohalarda doimo o’zgarib turuvchi iqtisodiy ko’rsatkichlar muvozanatini ifodalovchi tizimdir. Yuqoridagilar bilan birga, ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fani yuzasidan amalga oshirilayotgan tadqiqotlarda quyidagi yo’nalish usullariga ham alohida ahamiyat qaratiladi: -tarmoqlar bo’yicha (mamlakatlar va iqtisodiy rayonlar xo’jaligining alohida tarmoqlarini, shuningdek, jahon xo’jaligining tarmoq tarkibini); -rayonlar bo’yicha: (mamlakatlar va iqtisodiy rayonlar xo’jalik majumasini); -mahalliy (lokal), ya’ni alohida olingan sanoat korxonasini, firmalar faoliyatini, aholi punktlari, dehqon-fermer va uy xo’jaliklari, assotsiatsiyalar va boshqa korxonalar xo’jalik faoliyatini tadqiq qilishda keng foydalaniladi. ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanida tarmoqlar bo’yicha tadqiqot usullari muhim o’rin tutadi. Bu usul orqali jahon xo’jaligi, iqtisodiy rayon va mamlakat bo’yicha iqtisodiyot tarmoqlarining rivojlanishi va joylashish xususiyatlari, tarmoqning iqtisodiy rayon va mamlakat xo’jalik ixtisoslashuvida tutgan o’rni, istiqbolda rivojlanishi hamda iqtisodiy rayonlarning shakllanishidagi o’rni tadqiq qilinadi. Rayonlar bo’yicha mamlakat xo’jalik majmuasini, mavjud tabiiy sharoit, tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy resurslar hamda fan-texnika inqilobi yutuqlari asosida samarali hududiy ishlab chiqarish tizimini rivojlantirish va shakllantirish tadqiq qilinadi. Shuningdek, rayon va mamlakat bo’yicha majmuali tadqiqotda rayon va mamlakat hududida rivojlanayotgan ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilishning samarali shakllari, hududiy ishlab chiqarish majmualari va agrosanoat majmualari, vertikal va gorizontal ishlab chiqarish aloqalari hamda energiya ishlab chiqarish bosqichlari (sikllari) o’rganiladi. Ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilishni takomillashtirish va o’ziga xos xususiyatlarini o’rganishda mahalliy miqyosdagi tadqiqotlar, ya’ni aniq korxona, firmalar faoliyati, aholi yashash manzilgohlari, assotsiatsiyalar, dehqon-fermer va uy xo’jaliklarining iqtisodiy holatini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Bunda asosiy e’tibor mahalliy sharoit, mehnat resurslari, ishlab chiqarish aloqalari hamda istiqbolda rivojlanish masalalariga qaratiladi.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning qanday tadqiqot usullari mavjud? 2. Qanday vaqtlarda kartografik usuldan foydalanish maqsadga muvofiq? 3. Tadqiqotlarda geografik taqqoslash usuli qanday amalga oshiriladi? 4. Tarixiy usul deganda nimani tushunasiz? 5. Geografik tadqiqotlarda rayonlashtirish usulining ahamiyatini tushuntiring. 6. Statistik tahlil usuli nimaga asoslanadi? 7. Iqtisodiy-matematik modellashtirish usuli haqida nimalarni bilasiz? 8. Tizim-tarkib usuli deganda nimani tushunasiz? 9. Sotsiologik so’rov usuli qaysi hollarda qo’llaniladi? 10. Prognoz qilish usulining ahamiyatini izohlang.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 2. Dr. Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 3. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 4. Горкин А (отп. ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 5. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 6. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен, 2011. -443 с. 7. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. -296 б. 8. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. – T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

O'xshashlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining tadqiqot obyekti va predmeti

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi

Iqtisodiy geografiyaning asosiy tushunchalari

Geomorfologiya tadqiqot usullari