Aholi geografiyasi (iqtisodiy va ijtimoiy geografiya) - Geografiya - Referatlar

Aholi geografiyasi (iqtisodiy va ijtimoiy geografiya)

Yuklangan vaqt:

13.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5615234375 KB

Ko'chirib olish

Aholi geografiyasi (iqtisodiy va ijtimoiy geografiya) Reja: 1. Aholi geografiyasi iqtisodiy geografiyaning muhim va alohida tarmog’i ekanligi. 2. Aholi geografiyasining tuzilishi. 3. Aholi geografiyasining muhim tushunchalari. 4. Aholi dinamikasi. Aholi takror barpo bo’lishining an’anaviy tipi. 5. Demografik portlash fenomeni. 6. Aholi takror barpo bo’lishining zamonaviy tipi.

Aholi‖ tushunchasi ko’proq aholi geografiyasi, iqtisodiyot, tibbiyot kabi ijtimoiy (gumanitar) sohalarda qo’llanilib, u ma’lum bir hududda yashovchi kishilarning birligini anglatadi. Masalan, Uychi tumani aholisi, Namangan aholisi, O’zbekiston aholisi, Dunyo aholisi va h.k. Ko’rinib turibdiki, bu yerda nisbatan kattaroq hudud nazarda tutilmoqda, kichik hududlarda yashovchi kishilarning birligini, hududiy umumiyligini ―sotsium‖ tushunchasi ifodalaydi va u sotsiologiya fani uchun xos (o’zbek tilida bu jamoa, mahalla ahli ma’nosiga mos keladi). Sotsiologiya esa ma’lum yoshdagi shaxs, millat, kasb egalarini, odatda, kichik hududlar doirasida tadqiq qiladi. Tarix va etnografiyada ―xalq‖ tushunchasi qo’llaniladi, muayyan bir ma’muriy hudud iqtisodiyoti ―xalq xo’jaligi‖ atamasi bilan tavsiflanadi. Shuningdek, biologiya, psixologiya, tibbiyot kabi fanlarda ―odam‖, ―inson‖ tushunchalari ko’proq uchraydi. Aholi – jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi. Aholisiz ishlab chiqarishning o’zi ham, fan va texnikaning rivojlanishi va mavjudligi ham bo’lishi mumkin emas. Shu bilan birga, aholi sanoat, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining, transportning va xizmat ko’rsatish sohalarining asosiy iste’molchisidir. Shu sababli, aholining soni har bir mamlakat uchun muhim omil hisoblanadi. AQShlik olim Christion Sawyer aholi va demografiya masalalariga quyidagicha ta’rif bergan 1 : A) Demografiya asoslari: 1. Demografiya inson populatsiyasini o’rganadi. 2. Geograflar aholining hududiy tarqalishi va ularning ko’chishlarini o’rganishda demografik tahlillardan foydalanishadi. 3. Mamlakat aholisining yosh tarkibi, ijtimoiy va etnik tarkibi hamda o’sish sur’ati uning sog’lom bo’lishiga ta’sir ko’rsatadi. B) Aholining hududiy joylashuvi: 1 Dr Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. 2012.. 37-P. 244.

1. Aholining hududiy joylashuvi aholining yer yuzasi bo’ylab taqsimlanishida o’ziga xos shakllarni hosil qilgan. 2. Insoniyat tarixi davomida aholi notekis taqsimlangan. 3. Aholi ko’pincha suv havzalari va haydaladigan yerlar kabi hayot bilan ta’minlaydigan resurslar atrofida to’planadi. Kam o’zlashtirilgan hududlarda, misol uchun sahrolarda aholi kam yashaydi: - jami aholining deyarli 75 foizi yer yuzasining faqat 5 foizida yashaydi; - Yer shari aholisining taxminan 50 foizi shaharlarda va qolgan yarmi qishloqlarda yashaydi; - aholi joylashuvidagi hududiy farqlar insoniyat tarixining ko’p davrida, asosan, shahar joylarda emas, balki qishloqlarda yashaganligini aks ettiradi. C) Global aholi taqsimlanishi: 1. Dunyo aholisining deyarli 80 foizi Lotin Amerikasi, Afrika va Osiyodagi rivojlanayotgan davlatlarda yashaydi. 2. 1 mlrd kishidan ko’proq aholisi bo’lgan davlatlar faqat 2 ta: Xitoy va Hindiston. 3. Aholining eng yuqori hududiy konsentratsiyasi Sharqiy Osiyo (Xitoy, Yaponiya, Tayvan, Shimoliy va Janubiy Koreya)da tashkil topgan. 4. Aholining ikkinchi yuqori konsentratsiyasi Janubiy Osiyo (Hindiston, Bangladesh, Shri-Lanka, Pokiston) davlatlarida tarkib topgan. 5. Aholining uchinchi yuqori konsentratsiyasi Yevropada – Atlantika okeanidan Ural tog’larigacha bo’lgan mintaqadadir 2 . Taraqqiyot jarayonida aholining shaxsiy iste’moli bilan birga, aholining o’zi ham takror barpo qilinadi, ya’ni kishilar avlodlari tarbiyalanadi, voyaga yetkaziladi. Shuning uchun ham aholini geografik jihatdan o’rganayotganda uch narsaga e’tibor berishimiz kerak: 2 Dr Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. 2012. 37-P. 244.

1. Aholi moddiy boylik ishlab chiqaruvchi kuch, barcha moddiy ne’matlarning yaratuvchisi. 2. Aholi ishlab chiqarilgan ijtimoiy mahsulotlar ma’lum qismining iste’molchisi. 3. Aholi butun ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining asosiy qismi bo’lib, o’zi ham takror barpo qilinishi zarur. Har qanday iqtisodiy geografik muammolarni hal qilishda aholiga xos bo’lgan ana shu xususiyatni o’rganish zarur. Shuning uchun ham aholi geografiyasi iqtisodiy geografiyaning tarkibiy qismidir. Aholi geografiyasi iqtisodiy geografiyaning bir tarmog’i bo’lishi bilan birga, boshqa tarmoqlar: sanoat geografiyasi, transport geografiyasi, qishloq xo’jaligi geografiyasi orasida alohida o’rin tutadi. Aholi geografiyasi aholining tarkibi, dinamikasi va joylashuvidagi shunday hududiy farqlarki, bu farqlarni vujudga keltiradigan qonuniyatlarni, aholi punktlarining hududiy tizimlarini va ularning rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadi. Shuningdek, aholi geografiyasi aholining yer shari bo’yicha, ayrim davlatlar hamda rayonlar bo’yicha harakatini o’rganadi. Aholi geografiyasining muhim tushunchalaridan biri – aholining hududiy joylashish shakllaridir. Aholi geografiyasining yana bir muhim tushunchasi – aholining funksional guruhlarga bo’linishi. Aholi uchta funksional guruhlarga bo’linadi: 1. Moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida ishlovchilar (sanoat, qishloq xo’jaligi va transport). 2. Xizmat doirasi sohasida ishlovchilar (savdo, maorif, sog’liqni saqlash, kommunal xo’jalik, shahar transporti xodimlari). 3. Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmaydiganlar (bolalar, uy bekalari, qariyalar). Bundan tashqari aholining migratsiyasi bilan ham bog’liq bo’lgan bir qancha qonuniyatlar bor.

Aholi geografiyasi quyidagi yo’nalishlarga bo’linadi: 1. Aholi tarkibi va uning takror barpo qilinishidagi geografik farqlar va bu farqlarning sababini o’rganish. 2. Mehnat resurslari va ulardan foydalanishdagi geografik farqlarni o’rganish. 3. Aholining hududiy taqsimlanishi va ularning harakatini o’rganish. 4. Aholi punktlari va ularning hududiy tizimini o’rganish. 5. Aholining madaniyati va turmush sharoitidagi farqlar va ularning sababini o’rganish. 6. Tarixiy aholi geografiyasi. O’tgan tarixiy davrlardagi aholi geografiyasini o’rganish. 7. Aholini kartaga tushirish. Aholi geografiyasining o’z tadqiqotlari jarayonida aloqa qiladigan, bevosita bog’liq holda tadqiqot olib boradigan fanlarni ikki guruhga bo’lish mumkin: 1. Geografiya fanlari tizimi. Aholi geografiyasi xo’jalik tarmoqlarini joylashtirish qonuniyatlarini ishlab chiqishda bevosita tabiiy geografiya bilan, aholi salomatligi ishlab chiqarish kuchlarining to’g’ri joylashtirishda, aholi tibbiy xizmatini tashkil etishda tibbiyot geografiyasi bilan, shuningdek, xizmat doirasi geografiyasi, turizm geografiyasi, iste’mol geografiyasi, tarixiy geografiya va kartografiya yo’nalishlari bilan uzviy aloqada rivojlanadi. 2. Demografiya va etnografiya. Bu fanlar aholi geografiyasi bilan chambarchas va har tomonlama bog’liq bo’lgan fanlar hisoblanadi. Chunki bu fanlar ham bevosita aholi geografiyasi singari aholini o’rganadi. Lekin, ushbu fanlar aholini o’z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda o’rganadi. Masalan, demografiya aholining soni, takror barpo bo’lish qonuniyatlari va omillarini o’rgansa, etnografiya xalqlarning turmushi va madaniyati, vujudga kelishi va madaniy-tarixiy aloqalarini o’rganadi. Shunday qilib, aholi geografiyasi va demografiya hamkorlikda hal etilishi mumkin bo’lgan muammolarni demografiya o’rganadi. Xalqlarning geografik tarqalishini esa etnografiya o’rganadi. Antropologiya kishi organizmining evolutsiyasi va undagi jismoniy

o’zgarishlarning qonuniyatlari, shuningdek, irqlarning vujudga kelishi va geografiyasi, aholi mehnat faoliyati, turmush sharoiti va madaniyatining hududiy xususiyatlarni o’rganadi. Aholi geografiyasi aholi migratsiyasi, tabiiy o’sishi, talab va ehtiyojlarini aniqlashda sotsiologiyaga murojaat etsa, mehnat resurslari, ularning joylashish xususiyatlarini o’rganishda esa iqtisod fani bilan bog’lanadi. Aholini dastlabki ro’yxatga olish, qadimgi Gretsiya, Vavilon, Mesopatamiya, Rim, Xitoy, Yaponiya va Misrda o’tkazilgan. Lekin bu aholi ro’yxatlarini o’tkazishdan maqsad aholidan soliq yig’ish, ya’ni boj olish hamda harbiy yurishlar uchun erkaklar sonini aniqlash bo’lgan. Shuning uchun ham f aqat erkaklar ro’yxatga olingan . Chunki u paytlarda oilada, jamiyatda erkakning iqtisodiy o’rni yuqori bo’lgan va soliq to’lashda faqat erkaklar qatnashgan, xolos. Eng qadimgi aholi ro’yxatlari (senzi) eramizdan oldingi VI asrda qadimgi Rimda imperator Servi davrida o’tkazilgan. Bu aholi ro’yxatlari 510 yillardan boshlab, har 5 yilda muntazam o’tkazilib turgan. Unda oila boshliqlari o’zi haqida, shu bilan birga, oila a’zolari va mol-mulklari haqida ma’lumot berganlar. Feodalizm davrida esa kichik-kichik davlatlar paydo bo’lishi, ularning parchalanishi natijasida aholining muntazam ro’yxati o’tkazilmagan. Faqat alohida sharoitlarda, ba’zan, yoppasiga tarqalgan epidemiyalardan, urushlardan keyin qancha aholi qolganligini bilish maqsadida aholi ro’yxatga olingan. XVIII asrning o’rtalarida milliy davlatlarning paydo bo’lishi, kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi bilan aholi haqida mukammalroq ma’lumotlarga talab ortib boradi va aholi o’rtasida qator ro’yxatlar o’tkaziladi. Lekin, bu ro’yxatlar ham hamma aholini, uning barcha ijtimoiy-demografik guruhlarini qamrab olmaydi. Ular ham ba’zi hududlarda soliq to’lovchilarni, harbiy xizmatga yaroqli aholi miqdorini aniqlash maqsadida o’tkazilgan. Mukammal aholi ro’yxati o’tkazishning o’z ilmiy qonun-qoidalari mavjuddir.

Bunday aholi ro’yxati aholining hammasini, ya’ni yangi tug’ilgan chaqaloqdan boshlab, to eng keksa guruhgacha qamrab olishi kerak. Ana shunday mukammal aholi ro’yxati birinchi marta 1790-yili AQShda, 1801-yili Fransiya, Daniya, Norvegiya va Buyuk Britaniyada o’tkazildi. Lekin bu aholi ro’yxatlari ham juda oddiy bo’lgan va uzoq muddatga cho’zilgan. Masalan, birinchi Amerikadagi aholi ro’yxati (senzi) 18 oyga cho’ziladi. XIX asrga kelib aholini o’rganish juda kengaydi. Statistika fan sifatida taraqqiy etdi. Qator Yevropa davlatlarida statistik tashkilotlar tuzildi. Aholini ro’yxatga olish ilmiy dasturlar asosida olib borildi. 1870-1879-yillarda dunyoda 48 ta aholi ro’yxati o’tkazildi. 1880-yillarda 54 ta, 1890-yillarda 57 ta aholi ro’yxati o’tkazilgan bo’lsa, XIX asrning oxirida dunyo aholisining 21 foizi, XX asr boshida esa 64 foizi ro’yxatga olindi. Ikkinchi jahon urushidan keyin aholini ro’yxatga olish yana ham rivojlanib ketdi. 1945-1954-yillarda 151 ta davlatda, 1965-1974-yillarda 179 ta davlatda aholi ro’yxatdan o’tkazildi. Hozirgi paytda dunyodagi deyarli barcha davlatlarda aholi ro’yxati o’tkaziladi. Faqat ba’zi bir rivojlanayotgan davlatlarda iqtisodiy, siyosiy sabablarga ko’ra aholi ro’yxati o’tkazilmaydi. Bugungi kunda barcha davlatlarda aholi va uni ijtimoiy demografik guruhlarining demografik taraqqiyotini o’rganish uchun statistik ma’lumotlar mavjuddir. Aholi ro’yxatlari ilmiy asoslangan dasturlar orqali juda keng mavzularni qamrab olgan holda, har 5-10 yillarda o’tkazib turiladi. Hozirgi davrda o’tkazilgan aholi ro’yxati ma’lumotlari shu qadar keng doirada to’planganki, ular asosida aholining va ijtimoiy-demografik guruhlarning faqat miqdorini emas, balki ularning sifatiy ko’rsatkichlarini, ya’ni ma’lumoti, oilaviy va ijtimoiy ahvoli, boshqa xarakterlarini ham o’rganish mumkin. Olingan ma’lumotlar EHMlar yordamida har bir yo’nalishlar bo’yicha alohida o’rganilib, statistik yilnomalar tayyorlab boriladi. Dunyodagi barcha davlatlar qatori O’zbekistonda ham aholini ro’yxatga olish o’z tarixiga va xususiyatlariga ega.

Aholi ko’payishi va uning omillarini o’rganishda sotsiologik tadqiqotlar o’tkazish ham muhim ahamiyatga molikdir. Unda har bir hudud, millat va ijtimoiy guruhlarda mavjud demografik muammolarni aniqlash maqsadida mutaxassislar tomonidan maxsus so’rovnomalar tuzilib, aholiga tarqatiladi yoki ushbu guruhlarda mutaxassislar ishtirokida suhbatlar olib boriladi. Sotsiologik uslubda tadqiqot olib borish, asosan, XX asrdan boshlab rivojlana boshladi. O’zbekistonda ham 1960-1970-yillardan boshlab aholi ko’payishi va boshqa demografik masalalarni mukammal o’rganish maqsadida qator sotsiologik tadqiqotlar o’tkazilgan. Bu borada respublikada Mirzo Ulug’bek nomli ToshDUning Aholishunoslik laboratoriyasi asosiy ilmiy-markaz bo’lib faoliyat ko’rsatgan. Aholining takror barpo bo’lishi. Insoniyat taraqqiyoti davomida hamisha avlodlar almashinuvi jarayoni davom etib kelgan. Har yili qandaydir sabablarga ko’ra vafot etgan aholi o’rnining dunyoga yangi kelgan avlod hisobiga to’ldirib borilishi aholining takror barpo qilinishi deyiladi. Tug’ilganlar soni o’lganlar sonidan ortiq bo’lgandagina aholi soni oshib, ko’payib boradi. Bu esa jamiyat taraqqiyoti uchun muhimdir. Aholini takror barpo bo’lishi, asosan, ikki demografik jarayonlar – tug’ilish va o’limga bog’liqdir. Tug’ilish – biologik jarayon. Lekin, u ijtimoiy-iqtisodiy muhit ta’sirida o’zgarib boradi. Ma’lumki, insoniyat o’z tarixiy taraqqiyoti davomida bir nechta ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarni bosib o’tgan va tug’ilish darajasi jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida ham bir xil bo’lavermagan. Kapitalistik tuzumgacha mavjud bo’lgan davrlarda tug’ilish biologik xarakterga ega bo’lgan, ya’ni cheklanmagan. Avvalo, shuni aytib o’tish kerakki, quldorlik tuzumi davrida ham, feodalizmda ham ko’p bolalilikdan har bir oila va shu bilan birga jamiyat ham manfaatdor edi. Nega shunday? Chunki oilada bolaning iqtisodiy roli juda katta edi. Ko’pgina mamlakatlarda oila yumushlarida, hunarmandchilikda, dehqonchilikda va chorvachilikda bolalar mehnatidan

foydalanilgan. Oiladagi iqtisodiy daromadning bir qismi bevosita bolalar mehnati orqali hosil qilingan. Demak, bola mehnati milliy daromadning ma’lum ulushini tashkil etgani sababli, u jamiyat tomonidan ham qo’llab-quvvatlangan. Hatto, ba’zi davlatlarda, masalan, Rossiyada dehqonlarga ishlash uchun beriladigan yer ham bolalar soniga qarab taqsimlangan. Bunday sharoitda o’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, har bir oila bolalar sonini ko’paytirishdan manfaatdor bo’lgan. Kapitalistik ishlab chiqarish usulining vujudga kelishi bilan sanoat tez rivojlana boshladi, yangi-yangi shaharlar paydo bo’ldi. Ko’pchilik aholi ish qidirib qishloqdan shaharlarga ko’chib kela boshladi. Shahar aholisining o’sib borishi natijasida, bir tomondan, shaharlarda turar joy, oziq-ovqat muammolari kelib chiqqan bo’lsa, ikkinchi tamondan, fan-texnika taraqqiy etib, ishsizlik vujudga keldi. Uchinchidan, kapitalistik ishlab chiqarishda ayollar va bolalar mehnatiga juda kam haq to’lanar edi. Jamiyatda bunday o’zgarishlar oilada bolalar sonini cheklashga, tug’ilishning qisqarishiga olib keldi. Ayniqsa, aholisining asosiy qismi shaharlarda yashovchi Yevropa mamlakatlarida tug’ilish kamayib ketdi. Yer yuzida tug’ilishning kamayish jarayoni, asosan, XVIII asrning ikkinchi yarmida G’arbiy Yevropa davlatlarida boshlanib, keyinchalik AQSh, Kanada, Avstraliya va Yaponiyaga tarqaldi. Ayniqsa, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan davlatlarda tug’ilish tez kamaya boshladi. Agar bu davlatlarda XVIII asrning ikkinchi yarmida har ming kishi hisobiga 38 ta bola tug’ilgan bo’lsa, oradan sal kam ikki yuz yil o’tgach, ya’ni XX asrning oxirgi choragida bu ko’rsatkich 16 tani tashkil etdi. Boshqacha qilib aytganda, ikki yuz yil davomida tug’ilish 2 barobardan ko’proq qisqargan. Xuddi ana shu davrlar uchun rivojlanayotgan davlatlardagi tug’ilishni qiyoslaydigan bo’lsak, boshqacha holatning guvohi bo’lamiz. Ularda 1750-1800-yillarda har ming kishi hisobiga 41 tadan bola tug’ilgan bo’lsa, 1970-1990-yillarda har 1000 kishi

hisobiga tug’ilgan bola 34 tani tashkil qilgan. Demak, rivojlanayotgan mamlakatlarda tug’ilishning kamayishi nisbatan sekin borgan. 1970-1990-yillar davomida tug’ilishning eng tez kamayishi Osiyoga tegishli. Xitoyda oilada bolalar sonini cheklash davlat dasturiga kiritilgan. 1970-yillardan boshlab aholi o’rtasida tug’ilishni kamaytirish uchun qator tadbirlar qo’llana boshladi. Natijada, Xitoyda tug’ilish keskin kamaydi. BMT ma’lumotlariga qaraganda, 1970-1974-yillarda Xitoyda har bir ayol o’zining farzand ko’rish davrida o’rtacha 4,8 va 1986-1990-yillarda esa 2,1 tadan farzand ko’rgan. Hindistonda ham tug’ilish davlat tomonidan nazorat qilinadi. Oilada bolalar sonini cheklash davlat dasturiga kiritilgan. Bu masala yuzasidan bir qancha tashkilotlar maxsus tadqiqot olib boradilar. Ular jumlasiga oilani rejalashtirish uyushmasi, Hindiston tibbiyot uyushmasi, Hindiston Qizil yarim oy jamiyati kabi tashkilotlar kiradi. Hindistonda tug’ilishning kamayishiga aholi savodxonlik darajasining oshishi ham ta’sir etmoqda. Masalan, 1971-yili Hindiston aholisining 29,4 foizi savodli edi; hozirgi davrda 40 foizga yaqini savodlidir. Tug’ilishni nazorat qilish hamda xalqning savodlilik darajasini ko’tarish, tibbiyotni rivojlantirish natijasida Hindiston davlati tug’ilishni ancha kamaytirishga erishdi. Masalan, 1970-1990-yillarda har bir ayolning o’z farzand ko’rish davri davomida ko’rgan farzandlar soni 5,4 dan 3,3 ga kamaydi. Ma’lumki, Osiyo aholisining 70 foizdan ko’prog’ini Xitoy va Hindiston aholisi tashkil etadi. Shuning uchun ham Xitoy va Hindistonda tug’ilishning kamayishi butun Osiyo bo’yicha tug’ilish ko’rsatkichiga ta’sir qildi. 1970-1990 yillarda tug’ilish bu yerda deyarli 40 foizga kamaydi. Holbuki, xuddi shu davrda tug’ilish Xorijiy Yevropada 16 foizga, Avstraliya va Okeaniyada 19 foizga, Afrikada esa 5 foizga kamaygan, xolos. Tug’ilishning kamayib borishi sobiq SSSR tarkibidagi xalqlarda ham kuzatiladi.

XIX asr oxirlariga qadar sobiq Ittifoq hududida yashovchi barcha xalqlarda tug’ilishning juda yuqoriligi kuzatilgan. Masalan, farzand ko’rish davrida (dunyo bo’yicha ayollarning 15-49 yosh davri) har ming kishiga nisbatan tug’ilgan bolalar soni 1861-1865-yillarda 50,7 tani tashkil qilgan bo’lsa, 1911- 1913-yillarga kelib bu ko’rsatkich 43,9 taga kamaydi, lekin bu raqam ham yuqori ko’rsatkichdir. 1920yillardan boshlab esa, sobiq Ittifoqda tug’ilish juda keskin – ellik besh yil ichida (1925-1990) deyarli 2 martaga kamaydi. Biroq bu jarayon barcha respublikalarda bir tekisda borgan emas. Asosan, Boltiqbo’yi, Belorussiya, Moldaviya, Rossiya va Ukrainada, ya’ni xo’jaligida sanoat yetakchi bo’lgan respublikalarda tug’ilish keskin kamayib ketgan. Shunday qilib, biologik jarayon bo’lgan tug’ilish va uning miqdori, ijtimoiyiqtisodiy omillarning oila muhitiga bevosita ta’siri orqali o’zgarib boradi. Ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyot tug’ilish darajasini belgilovchi asosiy omillardan hisoblanadi. Bu hol O’zbekistonning demografik taraqqiyotida ham o’z aksini topgan. O’zbekistonda tug’ilish jarayonini quyidagi 3 bosqichga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq: 1. Oktabr inqilobiga qadar. 2. Sovet hokimiyati yillarida. 3. Mustaqillik davri. Ma’lumki, aholining ko’payib yoki kamayib borishi, birinchi navbatda, uning tabiiy o’sishiga, ya’ni tug’ilish va o’lim jarayonlariga bog’liqdir. Tug’ilish darajasini ifodalovchi eng ko’p qo’llaniladigan ko’rsatkich tug’ilishning umumiy koeffitsiyenti bo’lib, u ma’lum hudud va davr uchun har 1000 aholiga nisbatan tug’ilganlarni ifodalaydi. Tug’ilish koeffitsiyenti (n), bir yilda tug’ilganlar soni (N) • 1000, aholining o’rtacha soni (C): N • 1000 n = S

Shuningdek, o’lim koeffitsiyenti ham mavjud bo’lib, bu ko’rsatkich har 1000 aholiga nisbatan o’lganlar sonini ifodalaydi. O’lim koeffitsiyenti: M • 1000 m = S Aholining tabiiy o’sish koeffitsiyenti har 1000 aholiga nisbatan tabiiy o’sishni ifodalaydi. Aholining tabiiy o’sishi (R) tug’ilish koeffitsiyenti (n) va o’lim koeffitsiyenti (m) orasidagi musbat farqni anglatadi: R = n – m Nikoh, ajralish kabi demografik jarayonlar ham koeffitsiyentlarda ifodalanadi. Nikoh koeffitsiyenti: В • 1000 в = S Bu yerda: в – nikoh koeffitsiyenti, B – bir yilda nikohga kirganlar soni, S – aholining o’rtacha soni. Ajralish koeffitsiyenti: А • 1000 а = S Bu yerda: a – ajralish koeffitsiyenti, A – bir yilda ajralganlar soni, S – aholining o’rtacha soni. Biz yuqorida tug’ilish, o’lim, nikoh va ajralish kabi demografik jarayonlarni ifodalovchi umumiy, eng ko’p qo’llaniladigan koeffitsiyentlar bilan tanishdik. Ushbu koeffitsiyentlarda 1000 ta aholi o’lchov sifatida olingan. Ushbu koeffitsiyentlar orqali har 1000 aholiga nisbatan tug’ilganlar, o’lganlar, nikohga kirganlar va ajralganlar soni aniqlanadi va hosil bo’lgan ko’rsatkich (raqam) yoniga ‰ (promille) belgisi qo’yiladi. Promille har 1000 aholiga nisbatan olinganligini bildiradi. Demografik jarayonlarning umumiy

koeffitsiyentidan tashqari maxsus koeffitsiyentlari ham mavjud bo’lib, ular har bir jarayonda bo’layotgan o’zgarishlarni atroflicha o’rganishga yordam beradi. O’lim. Aholi o’limi uning takror barpo bo’lishidagi asosiy jarayondir. Chunki, aholining tabiiy o’sishi tug’ilish bilan bir qatorda o’limga ham bog’liqdir. Tug’ilish yuqori, o’lim kam bo’lgan hollardagina aholining tabiiy o’sishi yuqori darajada bo’ladi. Maxsus olib borilgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha, jamiyat taraqqiyoti davomida XVIII asrning ikkinchi yarmiga qadar dunyoning barcha hududlarida o’lim juda ko’p bo’lgan. Olimlar tomonidan aholi o’rtasidagi o’lim sabablari 2 ta guruhga ajratiladi: 1. Endogen sabablar. 2. Ekzogen sabablar. Har bir odamning biologiyasidan kelib chiqadigan, irsiyat bilan bog’liq bo’ladigan tug’ma kasalliklar natijasida o’lishi endogen sabablardir. Bunday o’lim juda kam bo’ladi. Asosan, o’limlar ko’pchiligi ekzogen sabablarga ko’ra sodir bo’ladi. Ekzogen sabablar kishi organlarida tashqi ta’sir natijasida ro’y beradi. Tashqi ta’sir deganda odamlar yashab turgan muhiti, ya’ni tabiiy muhit, kishilar mehnati tufayli yaratilgan sun’iy muhit, sotsial muhit ko’zda tutiladi. Tabiiy muhit – ayrim hayvonlar ba’zi yuqumli kasalliklarni yuqtirishi, masalan, pashsha bezgak kasalligini, tropik o’rmonlardagi setse chivini uyqu kasalligini keltirib chiqaradi. Ammo o’limlarning eng ko’pi sun’iy muhitdan kelib chiqadi. Inson o’z mehnati tufayli shunday sun’iy muhitni vujudga keltirdiki, ular ta’sirida bir qancha xavfli yurak-qon tomir, asab sistemali xavfli yaralar, venerik kasalliklar ko’payib ketdi. Bularga asosiy sabab hozirgi zamon sanoati, urbanizatsiya, texnika taraqqiyoti, avtomatlashtirish, xalq xo’jaligini kimyolashtirish natijasida atrofmuhitning buzilishi, havoning, oqar suvlarning ifloslanishi ro’y berdi. Yurak-qon tomir kasalliklari industrial jihatdan rivojlangan kapitalistik

mamlakatlarda rivojlanayotgan mamlakatlarga qaraganda 6-8 marta ko’proqdir. Bu kasalliklarni to’la tuzatib yuborishga tibbiyot hali qodir emas. Atmosferani ifloslantirayotgan asosiy manbalarga transport, sanoat, energetika va kommunal xo’jaligi kabilar kiradi. Masalan, AQSh da atmosfera ifloslanishining 60 foizi transportdan, 17 foizi sanoatdan; 14 foizi energetikadan; 9 foizi uylarni isitish uchun yoqilg’i yoqishdan chiqqan gazlar hissasiga to’g’ri keladi. Avtomobillashishning yana bir salbiy tomoni avariyalardir. Yer sharida har yili 55 million avtohalokat sodir bo’lib, unda 300 mingdan ortiq kishi halok bo’ladi. Taxminiy hisoblarga ko’ra, haydovchilarning har to’qqistasidan bittasi avtohalokatda halok bo’ladi yoki og’ir jarohatlanadi. Avtohalokatlardan halok bo’lish AQSh, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya kabi yuksak darajada avtomobillashgan davlatlarda ko’proq. Aholi o’rtasidagi o’lim ko’rsatkichiga turli xalqlar turmush sharoiti, ularning odatlari va ovqatlar tarkibi ham ta’sir qiladi. Masalan, alkogolizmdan sodir bo’lgan jigar serrozi kasalligi eng ko’p fraktsiyalarda uchraydi. Ayrim kasalliklarni geografik tarqalishi ahamiyatlidir. Masalan, qizil o’ngach yarasi kasalligi O’zbekiston, Qozog’iston va Turkmanistonda, sut bezlari yarasi Latviya, Estoniyada uchraydi. O’limning sotsial sabablari ko’p jihatdan ijtimoiy tuzumga bog’liq. Masalan, O’zbekistonda bepul tibbiy xizmat tufayli ko’plab kasalliklar – bezgak, qizamiq va boshqa infeksion kasalliklar tugatilgan. Aholining tabiiy o’sishi. Aholining tabiiy o’sishi ma’lum bir muddatda tug’ilganlar sonidan o’lganlar sonini olib tashlaganda qolgan qoldiq bilan o’lchanadi. Aholining tabiiy o’sishi dunyoning turli qismlarida, har xil mamlakatlarda, hatto bir mamlakatning ayrim qismlarida turlichadir Masalan: O’zbekiston tabiiy o’sishi yuqori bo’lgan davlatlardan hisoblanadi. Buning sabablari tug’ilish va o’limga bog’liq. Hozir Yer shari aholisi har yili 2 foizga ko’paymoqda. Ammo, aholi tabiiy o’sishining dunyo bo’yicha o’rtacha

ko’rsatkichidan yuqori bo’lgan joylar ham bor. Rivojlanayotgan mamlakatlarda aholi ko’payishi yiliga 3-4 foizga yetadi. Eng kam tabiiy o’sish rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda kuzatiladi. Masalan, Yaponiyada – 10,8, Avstraliyada – 9,2, Italiyada – 4,9, AQShda – 5,9, Buyuk Britaniyada – 0,6‰ ni tashkil etadi. O’zbekistonda bu ko’rsatkich 18‰ ni tashkil etmoqda. Dunyo hududlarini tug’ilishning XX asrning ikkinchi bosqichidagi holatiga qarab sharhlamoqchi bo’lsak, ularni shartli ravishda uch guruhga ajratish maqsadga muvofiq. Birinchi guruh – tug’ilish darajasi yuqori bo’lgan davlatlar. Bunga Afrika davlatlari (deyarli hammasi), Osiyo va Janubiy Amerikadagi qator davlatlar, Avstraliya va Okeaniya hamda O’rta Osiyo davlatlari kiradi. Bu davlatlardagi oilalarda farzandlarning o’rtacha soni to’rttadan to sakkiztagacha, ba’zi hollarda esa undan ham yuqori bo’ladi. Ushbu davlatlardagi oilalarda tug’ilish darajasining bunday yuqori bo’lishiga olib keluvchi qator omillarning asosiylari quyidagilar: yuqorida zikr etilgan davlatlar, asosan, iqtisodiy jihatdan rivojlanayotgan davlatlar bo’lib, aholisining, ayniqsa, ma’lumotlilik darajasi nisbatan past, ayollar ijtimoiy ishlab chiqarishda kam ishtirok etadi, shahar tarzining shakllanishi sust, tug’ilishni cheklash haqidagi tushunchalar va unga kerakli tibbiy vositalar keng tarqalmagan. Shuni alohida ta’kidlab o’tish lozimki, tug’ilish darajasining yuqoriligi ba’zi bir demografik oqibatlarni keltirib chiqaradi. Jumladan, aholi soni juda tez ko’payib, yangi oilalar vujudga keladi, aholi tarkibida bolalar salmog’i yuqori bo’ladi. Bu demografik oqibatlar esa, o’z o’rnida, qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarga sabab bo’ladi. Yuqorida qayd etilgan davlatlar aholisi keyingi 10-14 yil davomida yiliga o’rtacha 2,7-3,2 foizdan ko’paydi va dunyo aholisidagi salmog’i 23 foizdan oshdi.

Ikkinchi guruh oilalarda tug’ilish darajasi o’rtacha bo’lgan davlatlar guruhidir. Ushbu guruhga dunyo bo’yicha jami 44 ta davlat kiradi. Ulardan 25 tasi Yevrosiyoda, 2 tasi Afrikada, 16 tasi Amerikada va 1 tasi Avstraliya va Okeaniyada. Ularning aholisi yer shari aholisining qariyb 40 foizini tashkil etadi. Ushbu davlatlardagi oilalarda o’rtacha ikkitadan to’rttagacha farzandlar bor. Bu guruhga kirgan davlatlar aholisi har yili 1,9 foizdan ko’payib bormoqda. Mazkur davlatlarda oilaning bunday shakllanishi ularning tarixan tarkib topib kelgan ijtimoiy-iqtisodiy omillari bilan bog’liqdir. Tug’ilish darajasi o’rtacha bo’lgan joylarda aholi o’zining mavjud sonini saqlab boradi. Ularda aholining keskin ko’payib ketish va kamayib ketish hollari kutilmaydi. Aholi taraqqiyoti muammolarini hal etish bir muncha yengil kechadi. Uchinchi guruh esa tug’ilish darajasi past bo’lgan davlatlardir. Ularning soni 32 ta. Shundan 24 tasi Yevrosiyoda, 5 tasi Amerikada va 3 tasi sobiq SSSRda joylashgani holda iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan davlatlardir. Ushbu guruhga mansub davlatlar dunyo aholisining 36,0 foizini yoki uchdan bir qismini tashkil etadi. Ularda aholi yiliga o’rtacha 0,9 foizdan ko’payib bormoqda. Oilalarning aksariyat qismida bitta va ikkitadan bola bor, xolos. So’nggi guruh davlatlarida istiqomat etuvchi oilalarda tug’ilishning bunday kamayishb ketishi, birinchi navbatda, kapitalistik munosabatlar keng tarqalishi, sanoat ishlab chiqarishi rivojlanib, shaharlar sonining o’sishi va shahar turmush tarzining keng tarqalishi sabab bo’ldi. Ayniqsa, aholisining asosiy qismi shaharlarda yashovchi Yevropa mamlakatlarida tug’ilish juda kamayib ketgan. Masalan, Angliyada 1850-yillarda aholining 50 foizi shaharlarda yashagan va shu davrda har ming kishi hisobiga tug’ilgan bolalarning soni o’rtacha 32-33 tani tashkil qilgan. Yoki Germaniyani olib qaraylik. Bu mamlakatda aholining 90 foizi shaharlarda istiqomat qiladi. Dunyodagi tug’ilish eng kam davlat bo’lib, har ming kishiga nisbatan tug’ilgan bolalar 9-10 tani tashkil etadi. Ushbu guruh davlatlarida hozirgi davrda tug’ilish

darajasining kamayib ketishiga olib kelgan navbatdagi omil ayollarning ijtimoiy ishlab chiqarishda, yollanma ishlarda nisbatan ko’proq qatnashishidir. Masalan, Kanadada 1931-yilda ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lgan ayollar aholining 17 foizini, 1980-1990-yillarda esa 40 foizini tashkil etgan. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda tug’ilishning kamayishiga olib kelgan omillardan yana biri oilalarning buzilishi, ya’ni nikohdan chiqish hollarining nihoyatda ko’pligidir. Hozirgi davrda AQShda har yili qayd etilgan nikohlarning 50 foizi yoki yarmi buzilayotganligi ma’lum. Boshqacha qilib aytganda, oila qurgan yoshlarning deyarli yarmi ajralib ketmoqda. Tabiiy holki, nikohning qisqa davom etishi oilada bola sonining o’z-o’zidan kamayishiga olib keladi. Bundan tashqari, barcha iqtisodiy taraqqiy etgan davlatlar qatori, Shimoliy Amerikada ham fan-texnika rivojlanib, ishlab chiqarish sohalariga kirib borishi natijasida aholining tarkibida ishsizlar miqdori tobora ko’payib bormoqda. Ishsiz, boshpanasiz aholining ertangi kunga ishonchi, oila qurish va farzand tarbiya qilishga iqtisodiy imkoniyati bo’lmaydi. Ana shunday holatlar tug’ilishning kamayib ketishiga olib keladi. Umuman olganda, kapitalistik munosabatlarning keng tarqalishi va rivojlanishi oilaning farzandlarga bo’lgan ham iqtisodiy, ham ma’naviy ehtiyojini nihoyatda pasaytirib yubordi. Fikrimizning dalili sifatida eng taraqqiy etgan kapitalistik davlatlardan biri – AQSh oilalaridagi tug’ilish ko’rsatkichlariga murojaat etaylik. Agar, 1950-yilda har bir amerika oilalarida o’rtacha 3-4 tadan bola tug’ilgan bo’lsa, 1970-yili bu ko’rsatkich 2-3 taga, bugunga kelib esa 1-2 tagacha kamaydi. AQSh da farzandsiz oilalar salmog’i ko’payib bormoqda. Bu davlatda o’tkazilgan sotsiologik tadqiqotlarning ko’rsatishicha, ko’pchilik oilalarda faqat bittadan farzand bo’lib, ularning 44 foizi kutilmagan, 15 foizi xohlanmagan farzandlar ekan. Mutaxissislar ushbu ahvolni ―Amerika oilasida inqiroz‖ deb atashmoqda. Bu inqiroz Amerika Qo’shma Shtatlari kelajagi uchun muammomi, yo’qmi? Uni ushbu davlat aholisining taraqqiyot tarzidan kelib chiqib aniqlamoq lozim.

Shunday qilib, biz yuqorida jahon mamlakatlari oilalarida tug’ilish jarayonidagi o’zgarishlar bilan tanishib chiqdik. Ma’lum bo’ldiki, hozirgi paytda yer shari xalqlari oilalarida farzandlarning tug’ilish jarayoni bir xil emas ekan. Bir guruh mamlakatlar oilalarida tug’ilish juda kamayib ketgan bo’lsa, ikkinchi bir guruhda esa, aksincha, juda yuqoridir. Boshqa bir guruh davlatlar mavjudki, ularda tug’ilish o’rtacha. Bunday holat, yuqorida aytganimizdek, turli ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan bog’liq. Dunyodagi har bir hudud va davlatlarning o’z demografik tarixi xususiyatlari hamda aholi yosh tarkibiga ta’sir etuvchi omillari mavjuddir. XX asr boshlarida shved demograf olimi G. Sundberg aholini yosh tarkibiga qarab uch turga bo’ldi: 1. Progressiv. 2. Statsionar. 3. Regressiv. Progressiv yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida bolalar (10-14 yoshdagi) salmog’i qariyalarga (65 yosh va undan yuqori) qaraganda yuqori bo’ladi. Bunday holat tug’ilish darajasi yuqori bo’lgan hududlarda kuzatilib, ularning aholisi muntazam ko’payib boradi. Statsionar yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida qariyalar salmog’i tengdir. Statsionar yosh tarkibida aholi soni bir xil miqdorda turadi. Aholining tez kamayishi yoki ko’payishi kuzatilmaydi. Regressiv yosh tarkibida aholi umumiy sonida qariyalar salmog’i bolalarga qaraganda yuqori bo’ladi. Bunday holatda esa aholi soni asta-sekin kamayib borib, ―depopulyatsiya‖ holati yuz beradi. Aholi qarib boradi. Dunyo aholisi yosh tarkibi bo’yicha hududiy xususiyatlarga egadir. Aholining ijtimoiy tarkibi. Aholining ijtimoiy tarkibi deganda, faoliyati, maqsadi, manfaati va ishlarining umumiyligi asosida uyushgan, jamiyat sotsial strukturasi birligini tashkil etadigan kishilarning nisbatan barqaror guruhlari tushuniladi. Jamiyatda turli xil ijtimoiy guruhlar mavjud. Ushbu guruhlar

faoliyati ijtimoiy ishlab chiqarishda tutgan o’rniga qarab bir-biridan farq qiladi. Bunday guruhlarga ishchilar, dehqonlar, hunarmandlar, o’qituvchilar, shifokorlar, quruvchilarni kiritish mumkin. Bu guruhlarning har biri yana bir ishchi guruhlarga bo’linadi. Masalan, ishchilar: g’isht teruvchi slesar, haydovchi; shifokorlar: ko’z shifokori, kardiolog, urolog, bolalar, ayollar shifokori. Ijtimoiy guruhlar ularga birlashgan kishilar miqdoriga qarab ikkiga bo’linadi: 1. Katta-katta kishilar ommasini birlashtiruvchi guruhlar (turli sinflar, partiyalar). 2. Nisbatan kichik (miqdor jihatidan kamroq) kishilarni birlashtiruvchi guruhlar (zavod, korxona ishchilari, oliygoh talabalari, o’qituvchilar, jamoa a’zolari va hokazo). Ijtimoiy guruhlar faoliyat ko’rsatish davriga qarab ham ikkiga bo’linadi. 1. Doimiy ijtimoiy guruhlar (oila, sinf). 2. Vaqtincha ijtimoiy guruhlar (kishilarning vaqtincha tasodifiy birlashgan guruhlari – teatrdagi tomoshabinlar guruhi, sayohatga chiqqanlar guruhi, anjumanga yig’ilgan kishilar guruhi. Jamiyatda formal va noformal guruhlar ham mavjud. Formal guruhlar – insonlarning tasdiqlangan rasmiy hujjatlari asosida guruhlash. Masalan, oliy ma’lumotli kishilar, yuqori malakali ishchilar, xodimlar, o’rta maxsus ma’lumotlilar, bemorlar, sog’lomlar. Noformal guruhlar – kishilarning shaxsiy sifatlariga qarab guruhlash. Masalan, olijanob insonlar, yaxshilar, yomonlar, ezmalar, kamgaplar, kamtarin insonlar. Aholining ijtimoiy-iqtisodiy tarkibi. Aholining eng muhim ijtimoiyiqtisodiy tarkibi uning sinfiy tarkibidir. Sinflar jamiyat taraqqiyoti davomidagi mehnat taqsimoti va xususiy mulkning kelib chiqishi asosida shakllangan guruhlar.

Har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyada asosiy va asosiy bo’lmagan, ya’ni oraliq sinflar mavjud. Masalan, ibtidoiy jamiyatdagi qabila boshlig’i va qabila a’zolari, quldorlik jamiyatida qul va quldor, feodalizmda feodal va krepostnoy, kapitalizmda kapitalist va yollanma ishchilar, sotsializmda ishchi, kolxozchi va xizmatchi asosiy sinflar hisoblangan. Barcha formatsiyada ham o’rtahol dehqonlar, kichik va o’rta fermerlar oraliq sinflar bo’lib faoliyat ko’rsatishgan. Jamiyat tarqqiyotidagi iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlar natijasida aholining ijtimoiy guruhlari tarkibida ham o’zgarishlar yuz beradi. Masalan, O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida aholi ijtimoiy guruhlarida birmuncha o’zgarishlar yuz berdi. Tadbirkorlar, fermerlar, savdogarlar, ishbilarmonlar, yollanma ishchilar kabi guruhlar shakllana boshladi. Aholining ijtimoiy-iqtisodiy tarkibiga uning egallagan kasbi, mutaxassisligi, ma’lumoti bo’yicha guruhlarga ajralishi ham kiradi. Shuningdek, aholining ijtimoiy geografik tarkibi ham mavjud bo’lib, unda aholining yashash joyi (shahar, qishloq, viloyat, tuman, tog’li o’lkalar va cho’l zonalari) bo’yicha taqsimlanishi tushuniladi. Aholining milliy tarkibi ham uning ijtimoiy tarkibini bildirib, unda aholi millatlar, etnik guruhlar bo’yicha taqsimlanadi. Umuman, aholining sinfi, millati, egallagan kasbi, ma’lumoti va yashash joyiga qarab guruhlarga bo’linishi uning ijtimoiy tarkibini bildiradi. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish. Mehnat resurslari asosini mehnat yoshidagi aholi tashkil etadi. Mehnat yoshi, ya’ni mehnatga qobiliyatli yosh insonning ijtimoiy ishlab chiqarishda qatanashishiga bog’liq bo’lgan yoshdir. O’zbekistonda mehnat yoshi erkaklar uchun 16-60, ayollar uchun esa 16-55 yosh hisoblanadi. Mehnat yoshidagi aholi soni tug’ilish, o’lim va migratsiya jarayoniga bog’liqdir. Shahar va qishloq hududlarida mehnat yoshidagi aholi dinamikasi yosh va jinsiy tarkibi o’ziga xos xususiyatlariga egadir. Mehnat yoshidagi aholini mehnat resurslari nuqtai nazaridan o’rganilganda 2 guruhga ajratiladi:

– 40 yoshgacha bo’lgan mehnat yoshidagi aholi; – 40 yoshdan keyingi mehnat yoshi guruhi. Ushbu yosh guruhlari ishlab chiqarishda qatnashishi darajasi, mehnatning samaradorligi, o’z kasbidagi malakasi bilan o’zaro farq qiladi. ―Mehnat yoshi‖ tushunchasi fanga aholishunos olim B. Urlanis tomonidan kiritilgan. Mehnat resurslari. Aholining kerakli fiziologik rivojlanishiga, aqliy qobiliyatga ega bo’lgan va xalq xo’jaligida band bo’lgan qismi mehnat resurslari deyiladi. Mehnat resurslari soni jonli mehnatning mavjud imkoniyatini ifodalaydi. Mehnat resurslari jamiyat bag’rida ham miqdor, ham sifat jihatdan rivojlanib boradi. Mehnat resurslarining miqdoriy rivojlanishi aholining tabiiy o’sishi va migratsion harakatiga bog’liqdir. Mehnat resurslarining sifatiy taraqqiyoti esa jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasiga, davlatning aholining ishga bandligi bo’yicha olib borayotgan siyosatiga bog’liqdir. Har bir mavjud davrda mehnat resurslari bandlik sferalari bo’yicha bo’linadi. Bu sferalar ijtimoiy mehnat (davlat tashkilotlarida, muassasalarida va korxonalarida, jamoatchilik tashkilotlarida), shaxsiy mehnat (uy xo’jaligi, shaxsiy xo’jalik), bilim olish (ishlab chiqarishdan ajralgan holda bilim oladigan o’quv muassasalari) va qurolli kuchlar sferalardir. Iqtisodiyotda davlat sektori rolining oshib borishi jamiyatda ishchi va xizmatchilarning ko’payishiga olib keladi. Aholining yuqori darajadagi ijtimoiy ishlab chiqarishda bandligi, mehnat resurslarining sekin tabiiy ko’payishi sharoitida, mehnat resurslaridan samarali foydalanish masalasini qo’yadi. Mehnat resurslarining shakllanishi, ularning xalq xo’jaligi sohalari bo’yicha tayyorlash va mehnat resurslaridan foydalanish juda ko’p sotsial muammolarni hal etishni talab etadi.

Aholi tarkibida mehnat resurslari salmog’ining muntazam ko’payib yoki kamayib borishining ham ijobiy, ham salbiy oqibatlari mavjud. Har bir korxona, muassasa va tashkilotlarda mehnat resurslaridan samarali foydalanishga erishish uchun ular bilan korxona rahbariyati o’rtasidagi ijtimoiyiqtisodiy munosabatlar me’yori buzilmasligi, har ikkala tomon talablari ham e’tibordan chetda qolmasligi lozim. Mehnat resurslari tarkibi, asosan, uch qismdan iboratdir: 1. Mehnat yoshidagi aholi. 2. Ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashayotgan o’smirlar. 3. Ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashayotgan nafaqaxo’rlar (qariyalar). Mehnat resurslarini sotsiologik nuqtai nazardan o’rganishda mehnat resurslari shakllanishi, ulardan foydalanish, ularga bo’lgan talab, mehnat resurslarining ish joyidagi ko’nimsizlik sabablari, ularning sifatiy taraqqiyoti bilan bog’liq qator sotsial omillarga e’tibor qaratish lozim. Mehnat resurslarini sotsial-iqtisodiy nuqtai nazardan o’rganishda, birinchi navbatda, quyidagi jarayonlarga e’tibor berilishi lozim: 1. Aholining ijtimoiy ishlab chiqarishda band aholiga (ishlovchilarga) va ijtimoiy ishlab ishlab chiqarishda band bo’lmagan aholiga (ishlamaydiganlarga) taqsimlanishi. 2. Ishchilarning ijtimoiy ishlab chiqarish sohalari bo’yicha taqsimlanishi (moddiy ne’matlar ishlab chiqarish sohalari, moddiy ne’matlar ishlab chiqarmaydigan sohalar). 3. Ishchilarning aqliy va jismoniy mehnatlar bilan bog’liqligi. 4. Ishchilarning umumta’lim va kasb-hunar malakalariga tayyorlash darajasining oshib borishi. Yuqorida keltirilgan jarayonlarni o’rganish mehnat resurslaridan samarali foydalanish, xalq xo’jaligining har bir sohasini ishchi kuchi bilan muntazam ta’minlab borish imkoniyatini yaratadi. Mehnat resurslarining shakllanishi dunyo davlatlari bo’yicha, turli mavqega, xususiyatlarga egadir. Bu

borada har bir hududning ijtimoiy-iqtisodiy va demografik imkoniyatlari asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. O’zbekistonda mehnat yoshidagi aholi salmog’ining yuqoriligi, mehnat resurslarini muntazam ko’payib borishini ta’minlaydi. Hozir respublika qudratli mehnat salohiyatiga ega. Mehnat zaxiralari bugun aholining deyarli 50 foizini tashkil etadi va har yili 210-220 ming kishiga ko’payib bormoqda. Mehnat salohiyatining muhim xususiyati uning yosh va kasb tarkibidir. O’zbekiston aholisining o’rtacha yoshi 24 yoshga teng. Bu XXI asr bo’sag’asida mehnat zaxiralari yuksak, mehnat faolligi, kasb tayyorgarligi bilan ajralib turadigan odamlar ko’pchilikni tashkil etishiga imkon beradi. Ish bilan band bo’lgan aholini tarkibiy jihatdan qayta taqsimlash hamda mehnatga layoqatli yoshlarni yangi ilg’or tarmoqlar va sohalarga jalb qilish ham mehnat salohiyatidan samarali foydalanishning qudratli zaxirasidir. Hozir qishloq xo’jaligida barcha ijtimoiy ishlab chiqarish xodimlarining uchdan bir qismidan ko’prog’i band. Mehnat zaxiralarining umumiy va professional ta’lim darajasi yuqoridir. Respublikada majburiy umumiy o’rta ta’lim qonun yo’li bilan mustahkamlab qo’yilgan. Bunday ta’limni umumiy (majburiy) ta’lim maktablari, litseylar, gimnaziyalar, o’rta maxsus, kasb-hunar o’quv yurtlari va tijorat maktablarining keng tarmog’i orqali olish mumkin. Bu borada qiziqarli va namunali statistika mavjud. 15 va undan katta yoshdagi har 1000 kishiga hisoblaganda, oliy va to’liqsiz oliy ma’lumotlar soni ancha ortdi. Hozirgi vaqtda u 143 kishini tashkil etadi. Shu bilan birga, ta’lim olish 11,4 yilga yetdi. Har 1000 kishining 200 nafari o’rta maxsus ma’lumotli mutaxassislardir. Moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasida band bo’lgan to’rt kishining bittasi oliy yoki o’rta maxsus ma’lumotiga ega. Ya’ni hozir bilim darajasi jihatidan respublika haqli suratda o’qimishli mamlakatlar qatoriga kiradi.

Mehnat resurslarini sotsial tahlil etishda aholi sonining o’sib borishi, uning hududiy harakati, mehnat resurslarining sotsial-demografik tarkibini bilish muhim vazifalardan hisoblanadi. Mehnatga layoqatli aholi yoki ―mehnat resurslari‖ 2 murakkab sistemasi aholi bilan ishlab chiqarishni bir butun qilib birlashtiradi. Mehnat resurslari – bu jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi, ijtimoiy ishlab chiqarishning eng muhim komponentdir. Mehnat resurslarining soni, tadrijiy o’zgarishi professional tayyorgarligi va joylashishi butun mamlakat miqyosida va ayniqsa, regionlar doirasida ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va hududiy tashkil etilishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Xalq xo’jaligining muhim dasturlarini amalga oshirish zarurati esa kadrlar tayyorlash, ularni ishlab chiqarish tarmoqlari va ayrim hududlar o’rtasida qayta taqsimlashga qaratilgan davlat siyosati yurgizishni taqozo etadi, bu esa aholi tizimi va geografiyasida o’z aksini topadi. Mehnatga layoqatli yosh chegaralari davlat tomonidan ko’p omillarni, shu jumladan, har xil yoshdagi odamlarning o’z sog’lig’iga putur yetkazmasdan mehnat qilish qobiliyatini, davlatning ishchi kuchiga bo’lgan ehtiyojini, mamlakatdagi yoshlarning majburiy o’rta zarurligi va boshqalarni hisobga olgan holda belgilanadi. Mehnat resurslari faqat potensial ishchi kuchi bo’lib, bu kuchdan jamiyat o’z imkoniyatlari va ehtiyojlarini hisobga olgan holda turli darajada har tomonlama va samaradorlik bilan foydalanishi mumkin. Mehnat resurslarini boshqarish ularning tarkib topishi va ulardan foydalanish jarayonlarini o’zaro bog’liq holda rejalashtrish asosida amalga oshiriladi. Mehnat resurslarining vujudga kelishi ularning miqdor va sifat ko’rsatkichlari bo’yicha rivojlanish jarayonidir. Mehnat resurslarining o’sishi, birinchi navbatda, mamlakatdagi demografik vaziyatga hamda aholi va ayniqsa mehnatga layoqatli yoshga o’tayotgan kishilar sonining tadrijiy o’sishiga bog’liq.

Mehnat resurslarining tadrijiy o’sishi mehnatga layoqatli yoshga yetgan va shu kategoriyadan chiqib ketayotgan kishilar sonining nisbatiga bog’liq. Aholi yuqori sur’atlar bilan o’sganda va uning absolyut ko’payishi ro’y berganda mehnatga layoqatli yoshga o’tayotgan kishilarning miqdori har bir keyingi yilda mehnat resurslarining tabiiy kamayishidan sezilarli darajada ortiq bo’ladi, natijada, mehnat resurslarining soni ko’payadi, aholi past sur’atlar bilan o’sganda esa buning teskarisi bo’ladi. Mehnat resurslaridan foydalanish mehnatning yuqori samaradorligi va mehnatga layoqatli aholining to’liq bandligiga erishishni ko’zda tutadi. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishning asosiy mezoni ijtimoiy mehnat unumdorligi va uning o’sish sur’atlaridir. Mehnat unumdorligi ko’p sabablarga (ishlab chiqarishning texnika bilan jihozlanganligi va mehnatning to’g’ri tashkil qilinishiga, ishchilarning malakasiga) bog’liq. Ishlab chiqarishning joylashish xususiyatlari va uning kombinatlanishi darajasi hamda ishlab chiqarish jarayonida amalga oshirilayotgan tabiiy sharoitlar ham juda katta ahamiyat kasb etadi. Bu omillar ijtimoiy ishlab chiqarish geografiyasi bilan bog’liqdir. U bilan mehnat unumdorligi darajasi o’rtasida o’zaro bog’liqlikni aniqlash iqtisodiy-geografik tadqiqotlarning muhim masalasidir. Mehnat resurslaridan foydalanishning muhim mezonlaridan biri – bu aholining mehnatga faolligi, ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lgan mehnatga layoqatli aholining salmog’idir. Demografik jarayonlardagi, aholining jinsiy-yosh tarkibi va oilaning kattakichikligi, aholi harakatidagi, shuningdek, mehnat malakasidagi, xo’jalik yuritish shakllari va aholining hamda aholi manzilgohlarining joylashuvidagi muhim hududiy tafovutlar millatlarning moddiy va ma’naviy madaniyati bilan chambarchas bog’liq. Kishilarning tarixan tarkib topgan umumiyligi milliy yoki etnik umumiylik deb ataladi.

Etnik umumiylik – ―etnos‖, ijtimoiy rivojlanishning obyektiv qonunlari asosida shakllangan va hudud, til, ma’naviy hamda madaniy xususiyatlari, o’zo’zini anglash kabi bir qator umumiy barqaror belgilarga ega bo’lgan sotsial organizmdir. Qabila etnik taraqqiyotning boshlang’ich bosqichi bo’lib, ibtidoiy jamoa tuzumida tarkib topgan. Elat ma’lum tarixiy sharoitlarga etnosning soni va joylashganligiga, uning bir butunligini belgilab beruvchi belgilarga bog’liq holda tarkib topadi va rivojlanadi. Millat – jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichidagi etnik birlikning oliy shaklidir. Belgilarning barqarorligi, hudud, til, madaniyat shu etnosga mansub ekanligini anglaydigan kishilar milliy etnikning umumiyligi millat uchun xosdir. Aholini geografik o’rganishda uning milliy xususiyatlarini hisobga olish muhim metodologik va amaliy ahamiyatga ega. Aholi siyosati. Aholini rivojlantirish maqsadida olib boriladigan ijtimoiyiqtisodiy siyosat yo’nalishidir. Aholi rivojlanishiga ma’lum darajada ta’sir etib borish tarixiy jarayon bo’lib, jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida shu davrning ijtimoiy- iqtisodiy sharoitiga mos holda, alohida xususiyatga ega bo’ladi. Jumladan, feodalizm sharoitida natural va yarim natural oila formalari rivojlangan. Davlat, umumiy ta’lim, maxsus tayyorlov reglamentatsiyalari, ya’ni aholi rivojlanishining asosiy elementlari nisbatan kam edi (masalan O’zbekistonda masjidlar, madrasalar qoshida ta’lim sistemasi joriy etilgan, ularni ta’minlash uchun davlat va ayrim mulkdorlar tomonidan vaqf mulklari ajratilgan). Odamni mehnatga tayyorlash, oila muhitida yosh avlodning bevosita mehnat faoliyatida ishtirok etishi orqali amalga oshirilar edi. Inson jamiyat a’zosi uchun zarur bo’lgan dastlabki bilimlarni, axloqiy sifatlarni oiladan olar edi. Sanoatning tez rivojlanish natijasida mehnatga tayyorlashda maxsus faoliyatga zarurat tug’ildi.

Bunda umumiy ta’lim, ta’limni davlat tomonidan boshqarish, yosh avlodni kasb-hunarga o’rgatish tashkil topdi. Aholi siyosati usullarini shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin: ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy, tarbiyaviy-psixologik. Aholi siyosatini olib borish alohida ijtimoiy demografik guruhlarning (bolalar, o’smirlar, yoshlar, ayollar, pensionerlar va h.k.) o’ziga xos manfaatlarini, kishilarning milliy va hududiy birligini hisobga olishni taqozo etadi. Aholi siyosatini olib borish va uning yo’nalishlarini belgilashda har bir davlat o’zining ijtimoiy-iqtisodiy va demografik sharoitlarni hisobga olgan holda ish tutadi. Aholi siyosatining asosini demografik siyosat tashkil etadi. O’zbekistonda hozirgi vaqtda olib borilayotgan aholi siyosatining asosiy maqsadi har tomonlama sog’lom avlodga erishish, xalq xo’jaligining har bir sohasi uchun malakali mutaxassislar tayyorlash, aholi salomatli va oila ravnaqini ta’minlashdan iborat. Aholining o’sishi haqida turli nazariyalar mavjud. Jumladan, aholi soni haqida ―optimum‖ nazariyasi, bunda aholi sonining o’sishi ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanish darajasi bilan tenglashtirish g’oyalari oldinga suriladi. Ayniqsa, aholining o’sishi haqida ingliz iqtisodchisi Tomas Robet Maltus nazariyasi muhim rol o’ynaydi. XVII asr oxirlari XIX asr boshlarida Angliya sanoatida mashinasozlik rivojlana boshladi, qator zavod va fabrikalar qoloq manufakturadan mashina texnologiyasiga o’tdi, natijada, zavod va fabrikalarda ishchi o’rinlarining qisqartirish holati yuz beradi. Bu esa ishsizlar armiyasining paydo bo’lishiga olib keldi. Ishsizlar turli ishtashlashlar, fabrika, zavod egalariga va davlatga qarshi namoyishlar tashkil etdi. Ana shu vaqtda mashhur ingliz iqtisodchisi Maltus ―Aholishunoslik qonuni haqida tajriba‖ degan asarini chop ettirdi.

T. Maltus bu asarida Angliya sanoat ishlab chiqarishida paydo bo’lgan ishsizlar armiyasini aholi sonining tez o’sishi bilan bog’laydi. Aholi soni tez o’sishining oldini olish uchun turmush qurish yoshini kechiktirish va turli urushlarning bo’lib turishi lozimligini ta’kidlaydi. Aholi sonining o’sishi geometrik progressiya asosida va aholiga iste’mol mollari ishlab chiqarish esa matematik progressiya asosida rivojlanishini uqtiradi. Agar aholi soni o’sishining oldi olinmasa, ishsizlar armiyasi paydo bo’lishi bilan birga, atrof- muhitning ifloslanishini ta’kidlaydi. T. Maltusning bu g’oyasini ikki tomonlama tahlil etmoq lozim, ya’ni har bir mamlakatda jamiyat taraqqiyoti oqilona rivojlanishi uchun aholi sonining o’sishi bilan ishlab chiqarish rivojlanishini muvofiqlashtirish zarur. Aks holda, aholi ortiqchaligi holati yuzaga keladi. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan qator mamlakatlarda aholining tez sur’atlar bilan o’sishining oldini olish choralari qo’llanilmoqda. Bunga Xitoy, Hindiston va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari misol bo’la oladi.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Aholi deganda nimani tushiniladi? 2. Aholi dinamikasi nima? 3. Aholi tabiiy ko’payishining birinchi tipiga qanday mamlakatlar kiradi? 4. Aholining milliy tarkibi deganda nimani tushunasiz? 5. Aholi etnik belgilariga ko’ra qanday guruhlarga ajratiladi? 6. Aholi til xususiyatlariga ko’ra qanday til oilalariga ajratiladi? 7. Demografik portlash‖ tushunchasining mohiyatini tushuntiring. 8. Aholining tabiiy ko’payishiga qanday omillar o’z ta’sirini ko’rsatadi? 9. Aholi migratsiyasi deganda qanday jarayon tushiniladi? 10. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish. 11. Aholining hududiy joylanishi va aholi zichligi deganda nima tushuniladi? 12. Qishloq va shahar aholi punktlari va ularning shakllari qanday?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 2. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 3. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 4. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 5. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 6. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 7. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. -296 б. 8. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. – T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул мfаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

O'xshashlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya hamda ekologiya

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining tadqiqot obyekti va predmeti

Urbanizatsiya (Iqtisodiy geografiya)