Ekvatorial mintaqa - Geografiya - Referatlar

Ekvatorial mintaqa

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

Ekvatorial mintaqa Reja: 1.Ekvatorial mintaqa. 2.Subekvotorial mintaqa. 3.Yillik yoginlar.

Ekvotorial mintaqa taxminan 5 0 -8 0 sh.k. dan 4 0 -11 0 j.k gacha tarqalgan. Mintaqa yil davomida yuqori haroratlar (o`rtacha oylik haroratlar +24 0 dan +28 0 gacha) va yillik radiatsiya balansining (3066 ∙ 10 2 - 3360 ∙ 10 2 J/sm 2 ) yuqori miqdori bilan ajralib turadi. Butun yil davomida haroratlarning amplitudasi 4 0 dan oshmaydi. Kunlik haroratlarning amplitudasi ancha yuqori bo`ladi (10-13 0 ). Faol haroratlarning ( +10 o dan yuqori) jami 9000-10000 0 . Yog`inlarning yillik miqdori 2000 mm dan ziyod (tog`larda 5000-7000 mm gacha). Yomg`irlar jala ko`rinishida bo`ladi. Bu paytda ko`pincha chaqmolar bo`ladi. Yog`inlarning miqdori ehtimoliy bug`lanishga nisbatan ko`p va tekisliklarda ortiqcha namlanish bo`ladi. Quruqchilikning radiatsiya indeksi – 0,4-0,8. N.N. Ivanov bo`yicha o`rtacha yillik namlanish koeffitsiyenti 2-3.Issiqlik va nam miqdori katta bo`lishi tufayli mintaqada iqlimning dengiz va kontinental tiplari orasida deyarli farq yoq. Tropik ichkarisidagi boshqa geografik (subekvatorial va tropik) mintaqalar kabi ekvatorial mintaqa ham kaynazoy erasida tropikdan tashqaridagi mintaqalarga nisbatan kamroq o`zgargan. Ekvatorial o`rmonlar o`z qiofasini hozirga qadar deyarli o`zgartirmagan. Ammo tropik ichkarisidagi maydonlarda qurg`oqchil hududlar nam hududlar hisobiga qisqargan. pirovardida ekvatorial o`rmonlar savanna va savanna o`rmonlariga o`rin bo`shatganligi sababli ularning maydoni biroz kamaygan. Barcha tabiiy jarayonlarning katta intensivligi ekvatorial mintaqaning yana bir o`ziga xos xususiyatidir. Ekvatorial mintaqa quruqlikning g`arbiy va markaziy qismlarida doimiy yashil o`rmonlar (gileyalar) zonasi bilan band. Zonada zenital yog`inlar tushdan so`ng havoning konveksiya oqimi eng intensiv bo`lgan paytda jala ko`rinishida yog`adi. Yo`ginlar butun yil davomida yog`adi, eng quruq oyda ham yog`inlarning o`rtacha oylik miqdori 100 mm dan kam bo`lmaydi. Issiqlik va namning mavsumiy ritmikasi ifodalanmagan. Zonada hidrografik to`r qalin va sersuv, daryolarning rejimi zenital butun yil davomida deyarli tekis, faqat kuzda va bahorda daryolarning suv xarajati ancha ko`payadi. Yog`inlarning 50-70 %i yillik qatlami 1000 mm ga yaqin va undan ziyod bo`lgan oqimga sarflanadi. Zenital yomg`irlar paytida daryolarda suv

sathining keskin ko`tarilishi tekisliklarning katta maydonlarini bosadigan toshqinlarga sabab bo`ladi. Suv bosgan joylardagi nurash po`stining ortiqcha namlanishi ularni daryo yotqiziqlariga aylantiradi. Shu sababli ekvatorial mintaqaning daryo suvlarida loyqa juda ko`p bo`ladi. Botqoqlar ham tarqalgan. Sizot suvlari asosan chuchuk. Biokimyoviy va geomorfologik (erozion-akkumulyativ va b. ) jarayonlar butun yil davomida juda intensiv va shu sababli bu jarayonlar qalin nurash po`stida, tuproqlar va o`simliklarning alohida xillarida, relyefning mezoshakllarida namoyon bo`ladi. Keyingi geologik davrlar davomida barqaror bo`lgan issiqlik va namga boy bo`lgan hidrotermik namlanish qalin (125 m gacha, ko`pincha 15-40 m ) nurash po`stining shakllanishiga imkon bergan (1 m qalinlikdagi po`st 50 ming yilda hosil bo`ladi). Qalin o`rmonlar tagida denudatsiya sust kechadi. Kimyoviy nurash jarayoni juda katta intesivlikka ega. Temir va alyuminiy oksidlalri bilan boyigan qalin nurash po`sti hosil bo`ladi. Bu nurash po`sti rangi tufayli laterit nurash deyiladi. Nurash po`stlarda sust drenaj sharoitlarida botqoqlashgan va botqoq gleyli tuproqlar, drenaj yaxshi bo`lgan yerlarda qizil va sariq rangli ferralit (fulvoferralit) tuproqlar rivojlanadi. Ferralit tuproqlar kuchli ishqorlangan, temir va alyuminiyning qoldiq oksidlariga boy, nordon (pH=3,5-5,5), kuchli to`yinmagan, fosfor, azot va boshqa elementlarning miqdori kam, chirindining miqdori 2-3% (ba’zan 7-8 %gacha). Nam doimiy yashil o`rmonlarning qalin o`simligi flora tarkibining qadimiyligi va boyligi (Amazomiyada o`simliklarning 40 ming turi, Kongo havzasida 25 ming turi tarqalgan)) bilan boshqa o`rmonlardan keskin farq qilaqdi. Bu zonaning ormonlari turlar tarkibi juda boy (masalan, Kalimantah orolida o`simliklarning 10-11 ming, Malakka orolida 7,5 ming turi tarqalgan. Amazonkada daraxtlarning 2,5- 3 ming turi tarqalgan). Doimiy yashil nam o`rmonlar “yomg`irli” o`rmonlar deb ham ataladi. Bu o`rmonlarda o`simliklar butun yil davomida vegetatsiya qiladi. Butalar va o`t qoplami siqilib qolgan. Gileyalar ko`p (4-5) yarusli bo`lsada, daraxtlar nisbatan baland emas (35 m atrofida). Chunki,

namga to`yingan tuproq suyuqlashib qoladi va katta yukni ko`tara olmaydi.Tuproqlarning uncha chuqur bo`lmagan aeratsiya si tufayli daraxttlar gorizontal yoyilgan ildiz sistemasiga ega. Disksimon ildizlar-tirgovuchlar yirik daraxtlarning bardoshliligini ta’minlaydi.Daraxtlar sovuqdan, nam taqchilligidan ozor chekmaydi va shu sababli ularning tanasining po`sti yupqa bo`ladi.Yuqori yarus daraxtlarining barglari qalin va kseromorf. Bunday xususiyatlarga ega bo`lgan barglar isib ketishdan jalalarning mexanik ta’siridan asraydi.Quyi yarus daraxtlarining barglari yupqaroq va nozikroq. Daraxtlar asosan bromel va orxideyaga mansub bo`lgan epifitlar bilan qalin qoplangan. Ekvatorial mintaqada organik moddaning juda katta massasi vujudga keladi. Fitomassaning yillik mahsuloti (produksiyasi) 40 t/ga dan oshadi. Tuproqlardagi mikroorganizmlar va mayda jonivirlarning hayotiy faoliyati juda faol. Tuproqqa tushadigan juda ko`p o`simlik qoldiqlari deyarli to`liq minerallashuv darajasigacha parchalanadi. O`rmonlar tagida o`simliklarning to`kilgan barglari to`liq minerallashadi, ammo tuproqda organik massa juda kam to`planadi (yuqori qatlamlarda 2-3%, quyi qarlamlarda 1% dan kam). O`rmonlar qirqilganda va haydalganda tuproqlar strukturasi va hosildorligini yo`qotadi. Mintaqaning hayvonot dunyosi turlarga ko`ra juda xilma xil. Endem turlar juda ko`p, amma ekvatorial o`rmonlarda hayvonlarning soni ko`p emas.Yirik sut emizuvchilar mushuklar oilasiga mansub bo`lgan yirtqichlardan (yguar, puma), o`txo`rlardan ((o`rmon bug`ulari, mayday antilopalar), xaltali opssumlar, maymunlar tarqalgan. Sudralib yuruvchilar, qushlar, hashoratlar, termitlar juda ko`p. Masalan, Amazoniyda ornitofauna 1,8 ming turdan, hashoratlar 14 ming turdan iborat. Bu yerda ko`rshapalaklar juda ko`p, ilonlar (anokanda, oddiy va zumrad bug`ma ilon va b.) ko`p. Amazonka daryosining suvlarida baliqlarning kamida 2,0 ming turi, sut emizuvchilardan delfin va lamantin yashaydi, toshbaqa, timsohlar ko`p. Yangi Gvineyada xaltalilarning 57 turi tarqalgan. Yevrosiyoning doimiy yashil nam o`rmonlarida ham qushlar, hashoratlar, sudralib yuruvchilar, maymunlarning ko`p turlari tarqalgan. Materikning bu o`rmonlarida hindiston fili,

tapir, karkidon, yo`lbars, leopard, Malaya ayig`I, qizil bori, to`ng`iz, hindiston ho`kizi (buyvol) va boshqa sut emizuvchi hayvonlar yashaydi. Afrikaning nam doimy yashil o`rmonlar zonasi faunasi tarkibida mayday o`txur hayvonlar ustunlik qiladi (pakana ho`kiz, okapi va boshqa antilopalar, pakana karkidon va b.).O`rmon va savanna chegarasida o`rmon fili, leopard, o`mon cho`chqasi tarqalgan. Maymunlar, sudralib yuruvchilar, qushlar juda ko`p. Nam doimy yashil o`rmonlar zonasi shimol, sharq va janub tomondan barg tashlaydigan – doimiy yashil o`rmonlar zonasi bilan o`ralgan. Zonaning tabiiy sharoitlari doimiy yashil o`rmonlar zonasiniki bilan deyarli bir xil, ammo floristik jihatdan yanada xilma-xilroq. Masalan, Yava orolidagi qo`riqxona o`rmonida 280 ga da daraxtlarning 250 ta har xil turi, ya’ni butun Yevropadagicha turlar mavjud. Zona doirasida qisqa yog`insiz mavsumda namlanish biroz kamayadi. Ayrim daraxtlar barg tashlaydi, boshqalaru esa barg bilan qoplanadi.Tropiklarda o`sadigan daraxtlarda barglar 1 yildan 15 yilgacha turadi (mu’tadil kengliklarda esa daraxtlarning barglarihar yili sovuq boshlanishi bilan tushadi; ammo, qayinning igna barglari 2 yil, yelning barglari 12 yil “yashaydi”). Takidlash lozimki, ko`p yillik barglar bir paytda tushib ketmaydi, balki daraxtning butun hayoti davomida asta-sekin almashinadi. Ekvatorial mintaqaning balan tog`larida balandlik mintaqalari juda to`liq namoyon bo`ladi. Tog`larda siyrak havo va past haroratlar sharoitlarida 3000 m dan yuqorida qing`ir o`rmonlar mintaqasi, 3200-3500 m dan 45000 m gacha balandliklarda paramos (tog` dasttlari) mintaqasi joylashgan. Tog`larning bu balndliklarida tez-tez shivillama yomg`irlar bo`lsada, tuproqlar sovuq bo`ladi va o`simliklar fiziologik quruqchilikka duchor bo`lishadi va cho`llarning o`simliklariga o`xshash bo`ladi. Ekvatorial mintaqa doirasidagi okeanlar suv yuzasining harorati yuqori, sho`rlik past, pastdan yuqoriga tomomn suvlarning oqimi kuchli. SUBEKVATORIAL MINTAQALAR

Subekvatorial mintaqalar ekvatorial va tropik mintaqalar orasida joylashgan. Bu mintaqalarda qish quruq, yoz esa yog`inli, haroratlar butun yil davomida yuqori bo`ladi; Haroratning yil davomida yuqori bo`lishi yillik radiatsiya balansining yuqori bo`lishiga bog`liq. Subekvatorial mintaqalarda yillik radiatsiya balansi quruqlik ustida 2940 · 10 2 – 3150 · 10 2 J/sm 2 (70-80 kkal/sm 2 )ni tashkil etadi. Subekvatorial mintaqalar ekvatorial mussonlar (passat-musson sirkulyatsiyasi) rosmana namoyon bo`ladigan mintaqalar bo`lib, har bir yarim sharning yozida ekvatorial nam havo, qishida esa quruq tropik havo hukmronlik qiladi. Yil davomida keskin quruq va juda nam davrlarning almashininb turishi havo massalarining mavsumiy almashinib turushiga bog`liq. Yozda subekvatorial mintaqalarga ekvatorial mussonning nam havosi kirib keladi. Shu sababli yoz juda sernam. Qish paytida subtropik mintaqalarni tropik mintaqasidan ekvator tomonga esadigan passatlar keltiradigan quruq tropik havo bilan to`ladi va oqibatda qish issiq va quruq bo`ladi. Subekvatorial mintaqalarda materiklarning g`arbiy, ichki va sharqiy qismlarining namlanish rejimidagi tafovutlar boshqa geografik mintaqalardagiga nisbatan kamroq. Atmosfera namining asosiy miqdori okeandan emas, nam ekvatorial havo massalari bilan keladi. Subekvatorial mintaqalarning sharqiy sektorlarida yozgi mavsumlarda passat-musson sirkulyatsiyasi kuchayadi va quruqlik hamda dengizning termik tafovutlari kuchayadi. Ekvatorial mintaqadan uzoqlashgan sari iqlim ham quruqlashib boraveradi. Havo massalarining mavsumiy almashinuvi xoc bo`lgan subekvatorial mintaqalar har ikkala yarim sharda taxminan 18 0 kengliklarga qadar tarqaladi. Ekvatoryoni mussonlari tropik tashqarisi mussomlari bilan o`zaro ta’sirda bo`lib, materiklarning sharqiy chekkalari bo`ylab (ayniqsa Osiyoda) kuchli musson sirkulyatsiyasini yuzaga keltiradi. Faqat Hindistonda va Hindixitoy yarim orolida subtropik mintaqaning chegarasi Saraton tropigidan shimolga siljigan. Ekvatorial musson Himalay tog`larigacha yetib boradi, tropik mintaqa uziladi va Osiyoning butun janubi-sharqi subekvatorial mintaqa bilan band bo`ladi. Osiyoning janubi-sharqida ekvatorial mussonning kuchayishi yozda okeandan quruqlikka, qishda quruqlikdan degizga

esadigan, yaxshi rivojlangan oddiy (odatiy) musson bilan bog`liq. Ekvatorial musson va oddiy musson bir-birini kuchaytiradi. Shu sababli Hindiston va Hindixitoy nam va quruq havo massalarining subekvatorial mintaqa uchun xos bo`lgan mavsumiy almashinuvi ta’siri ostida bo`ladi. Musson sirkulyatsiyasi esa sharqiy okeanboyi sektorini hosil qiladi. Savannalar va siyrak o`rmonlar hech joyda sharqiy sohilgacha yetib bormaydi. Yillik yog`inlarning miqdori tekisliklarda kam hollarda 1000 mm dan oshadi. Ammo, ekvatorial musson yo`nalishidagitog`oldilarida va tog` yonbag`irlarida yog`inlarning miqdori keskin ko`payadi va Yer shari uchun ehg ko`p miqdorga yetadi. Masalan, Himalay tog`larining etaklaridagi 1300 m balandlikda (Shillong massivi) joylashgan Cherrapunjida yillik yog`inlarning miqdori 11000 mm va undan ziyod bo`ladi. Yomg`ir yoz oylari da yog`adi. Subekvatorial mintaqada quruq va nam mavsumlarning almashinuvi barcha tabiiy jarayonlarning yaqqol ifodalangan ritmikasiga sabab bo`ladi. Qurg`oqchillik radiatsiya indeksi 0,8 dan 2,0 gacha va, hatto, 3,0 gacha o`zgaradi. Landshaft zonalarning almashinuvi (doimiy nam musson o`rmonlari kichik zonasidan cho`llashgan butali savannalargacha) tropiklarga tomon namlanishning kamayishi bilan bo`g`liq. Shu sababli mintaqani zonalarga ajratish asosida ham namlanishdagi farqlar turadi. Mintaqaning eng sernam ekvatoryoni qismlarida subekvatorial nam musson (mavsumiy nam barg tashlaydigan) o`rmonlar , o`rta qismida savanna va siyrak o`rmonlar va eng quruq qismlarida cho`llashgan savannalar va siyrak o`rmonlar zonalari ajratiladi. Quruq bulutsiz mavsumning mavjudligi va quyi kengliklarda joylashganligi oqibatida radiatsion issiqlik deyarli butunlay tuproqni va yer yuzasi havosini qizitishga ketadi. Shu sababli faol haroratlar jami 10000 0 va undan ziyod bo`ladi. Jarayonlarning mavsumiy ritmi batamom namlanishga bog`liq. Yilning quruq paytida namoyon bo`ladigan fizikaviy nurash va nam davrda namoyon bo`ladigan kimyoviy nurash bilan nurashning laterit po`stining intensiv rivojlanishi bog`liq. Namlanishning uzoq vaqt davomida bo`lishi va intensivligi tufayli biokimyoviy jarayonlarning mavsumiy ritmidagi farqlar bu mintaqalarda ferralit

tuproqlarning barcha xillarining bo`lishiga olib keladi. Nam musson o`rmonlari tagida ferrallit va alferrit tuproqlar, quruq musson o`rmonlari, siyrak o`monlar va o`rmon – savannalar tagida qizil alferrit va ferrit tuproqlar, asl savannalar tagida qizil-qo`ng`ir tuproqlar, cho`llashgan savannalar tagida qizg`ish-qo`ng`ir tuproqlar tarqalgan. Yozda tuproqlar yuviladi, quruq qish davrida esa tuproq eritmalari kapillyarlar orqali tuproqning yuqori qatlamlariga ko`tariladi va temir, allyuminiy, marganes birikmalarini olib keladi; bu birikmalar konkretsiyalar va laterit nurash po`sti ko`rinishida to`planadi. Musson (mavsumiy nam barg tashlaydigan) o`rmonlar zonalari subekvatorial mintaqalarning ekvatorial mintaqalar yaqinida va sharqiy qismlarida (Janubiy va Markaziy Amerikada,, afrikada, Janubiy Osiyoda, shimoli-Sharqiy Avstraliyada) mavjud. Zonalar uchun ekvatorial mussonlarning issiq iqlimi (o`rtacha oylik haroratlar +17 0 dan +30 0 gacha ) xos. Nam davr 7,5-9,5 oy. Quruq davrda 2,5-4,0 oy) musson o`rmonlarida daraxtlarning barg tashlashi kuchayadi. Ayrim daraxtlarning barglari butunlay tushadi, boshqalarini esa qisman barg tashlaydi. Qishki yashil o`rmonlar tagida laterit va qizil tuproqlar shakllanadi. Nam davrda daryolarda suv keskin ko`payadi. O`simlik oziqasining mo`l bo`lish tufayli hayvonot olami boy va turli tuman. Hayvonot dunyosi ekvatorial va tropik mintaqalar uchun xos bo`lgan turlarning ustuvorligi bilan ifodalanadi. Musson o`rmonlari doimiy yashil nam va mu’tadil nam o`rmonlar, chala yashil nam va mu’tadil nam o`rmonlar, doimiy yashil chala quruq o`rmonlar va butazorlar,barg tashlaydigan mu’tadil nam va quruq o`rmonlarning landshaftlaridan iborat. Musson o`rmonlarda o`simliklarning yillik mahsuldorligi har bir gektarga 20-35 t, asl savannalarda 12 t, quruq savannalarda 7 t quruq organik moddani tashkil etadi. Subekvatorial mintaqalarning savannalar va siyrak o`rmonlar zonalari Janubiy Amerikada, Afrikada. Janubiy Osiyda va Shimoliy Avstraliyada tarqalgan. O`rtacha oylik haropratlar 15 0 dan 32 0 gacha. Nam davrning (ekvatorial mintaqa yaqinida 8-9 oydan tropik mintaqalar yaqinida 2-3 oygacha) quruq davr bilan almashinuvi yaqqol ifodalangan.. Bu zonalar nam va mu’tadil nam savannalar va siyrak o`rmonlar hamda quruq va cho`llashgan savannalar, siyrak o`rmonlar va

butazorlar ning landshaftlaridan iborat. O`simlikning xos tipini savannalar va kserofit tropik siyrak o`rmonlar tashkil etadi. Shuningdek butazorlar ham tarqalgan. Quruq qish paytida o`tlar quriydi, daraxtlar esa barg tashlaydi. Yomg`irlar mavsumining qisqarishi va yillik yog`inlar miqdorining (2000 mm dan 250 mm gacha) kamayishi bilan zonaning asosiy o`simlik formatsiylari bo`lgan qizil tuproqli baland o`tli va asl savannalar hamda savanna o`rmonlari sekin-asta butazorlar jigarrang-qizil va qizil-qo`ng`ir tuproqlarda o`sadigan cho`llashgan savannalar, kserofitn siyrak o`rmonlar va butazorlar bilan almashinadi. Savannalarning hayvonlari quruq davrda suv va ozuqa qidirib uzoq yo`l bosadilar, ayrimlari esa (masalan, sut emizuvchilar) uyquda bo`ladi. Yilning seryog`in davrida daryolar toshadi, quruq davrida esa mayda daryolar qurib qoladi. Subekvatorial mintaqa doirasida landshaftlarning zonal ttiplarining taqsimlanishining umumiy ko`rinishida Afrikaning sharqiy sohili - Somali yarim oroli va uning yaqin atrofidagi hududlar birmuncha farq qiladigan xususiyatlarga ega. Bu hududlarda qishda quruq tropik havoni olib keladigan shimoli-sarqiy passat tarqaladi. Bu passatni Osiyo materigidan tarqaladigan qishki (quruq) musson kuchaytiradi. Buning natijasida Afrikaning sharqiy sohilida qish mavsumida nam tanqisligi bo`ladi. Shu sababli bu yerda cho`llashgan savannalar va chala cho`llar tarqalgan. Sharqiy Afrikada ekvatorgacha bo`lgan hududlarda namning tanqisligi seziladi. Shu sababli ekvatorial mintaqa uziladi, Shimoliy va Janubiy yarim sharlarning subekvatorial mintaqalari tutashadi.

O'xshashlar

Sanoatning mintaqa iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli va o'rni (Andijon viloyati misolida)

Janubiy sharqiy Osiyo

Osiyoning tabiat zonalari

Geografik qobiqning zonal tuzilmasi

Afrikaning tabiiy, iqlim, iqlim mintaqalri va tabiat zonalari kartalarini tahlil qilish