Osiyoning tabiat zonalari - Geografiya - Referatlar

Osiyoning tabiat zonalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

Osiyoning tabiat zonalari R e j a : 1.Ekvatorial mintaqa tabiat zonalari. 2.Subekvatorial mintaqa tabiat zonalari. 3.Tropik mintaqa tabiat zonalari. 4.Subtropik mintaqa tabiat zonalari. 5.Mo`tadil mintaqa tabiat zonalari.

Yevrosiyo janubidan shimolga tomon ekvatorial subekvatorial, tropik, subtropik, mo`tadil hamda subarktikua mintaqlarning geografik zonalari joylashgan. Bu zonalar materikning okeanlar bo`yidagi namgarchil chekkalarida turli o`rmonlar zonalardan ichik, qisimda esa dasht, chala cho`l va cho`llardan iborat. Osiyo geografik zonalarining kenglik bo`ylab yo`nalishini Old Osiyo tog`liklaridagi hamda Markaziy Osiyodagi kotlovinalar ancha murakkablashtirib yuboradi. Ana shu sababli materikning ichki qismidagi zonalar uzun cho`zilgan poloslar shaklida emas, balki tog`liklar qiyofasi hamda orografiyasiga mos ravishda markaziy qisimda cho`llar aniq namoyon bo`lgan cho`ziqroq aylana shaklida joylashgan .Tog`li va yassi tog`liklarning baland toglik chekka qismlarida namlikning oshishi munosabati bilan cho`llar chala cho`llar xamda Old Osiyoning o`ziga xos butazorli dashtlari bilan almashinadi. Bu dashtlar Janubiy Rossiya dashtlaridan ham, Mongoliya dashtlaridan ham aniq farq qiladi. Osiyoning tropik kengliklarida ham zonalarning kenglik bo`yicha yo`nalishi ancha o`zgarib ketadi. Masalan, Hindiston va Hindixitoyda subekvatorial (musson) o`rmonlar hamda savannalar, siyrak o`rmonlar butazorlar zonalari Afrikadagi kabi janubdan shimolga tomon emas, balki g`arbdan sharqqa tomon birin ketin almashinib keladi. Bu tog` tizmalarining ko`proq meridian bo`ylab yo`nalganligiga hamda musson shamollarining yo`nalishiga bog`liqdir. Bu yerda ekvatorial havo shimolga tomon odatdagidan ko`ra uzoqroq kirib borganidan mazkur zonalar Afrikadagiga qaraganda shimolga davom etib to Himalay tog`larigacha yetib borgan. Osiyoda keng tarqalgan tog`lik relyefi oblastlari kenglik zonalarini o`zida aks ettirib, balandlik mintaqalarining rivojlanishiga yordam beradi. Markaziy Osiyoning qurg`oqchil sharoitida balandlik mintaqalari differensiatsiyasi katta emas. Aksincha Himolay va Sichuan Alpi tog`larining Hindixitoydagi tog` tizmalarining shamolga ro`para yon bag`irlarida mintaqalar soni ancha ko`p. Shunday qilib balandlik mintaqalari strukturasiga bir tomondan tog`larning qanday geografik kengliklardan joylashganligi emas, balki ularning sektoral o`rni

ham ikkinchi tomondan yon bag`irlar ekspozitsiyasi ham tasir ko`rsatar ekan. Tog`li mamlakat qanchalik quyi gegorafik kengliklarda joylashgan. Qanchalik baland va namgarchilik bo`lsa unda balandlik mintaqalari shunchalik to`liq tipga kirgan mintaqalarga ega bo`ladi. Balandlik mintaqalari ko`p bo`lgan joylarga Ximalay tog`larining janubiy yon bag`irlari ular kam bo`lgan joylarga esa Ximalay tog`larining shimoliy yon bag`irlari bilan Kunglun tog` bag`irlari misol bo`ladi. Ekvatorial mintaqa. Ekvatorial o`rmonlar zonasi deyarli butun Malayya arxepelarini Filippin orollarining janubiy yarmini Selon orolining janubiy yarmini va Malakka yarim orolini ishg`ol qilgan. Bu zona Ekvatorial iqlim mintaqsiga deyarli to`g`ri keladi va radiyasiya balansi bilan namlik miqdorlari ham shu mintaqalarda ichadi. Yillik yog`in miqdori ko`p bo`lgan holda bug`lanish imkoniyati kam tog`larda 500 mmdan 750 mm gacha tekisliklarda 750 mm dan 1000 mm gachadir. Yillik havo tempiraturalari yuqori bo`lishi va yomg`ir bir tekisdan yog`ishi sababli namning ortiqcha ekanligi oqim bir meyorda bo`lishini taminlaydi va organik duyon va nurash po`sti taraqqiyoti uchun eng qulay sharoit yaratadi. Nurash po`sti ustida ishqori yuvilgan va podzollashgan laterik tuproqlar tartib topadi. Tuproq hosil bo`lishida alletlashish va podzollashish protsesslari ustun turadi. Organik moddalarini aylanma xarakati g`oyat intetsiv ro`y beradi. Yiliga har bir gektar yerga hisoblanganda 100-200 tonna barg shox-shaba va ildiz qoldiqlari chirindiga aylanadi hamda mikroorganizimlar yordamida minerallashadi. Osiyoning Ekvatorial o`rmonlarida turlari eng ko`p Maleziya florasi kichik oblasti ko`pdan - ko`p oilalari tarqalgan. Ko`p yarusli soya - salqin o`rmonlarda ko`pdan- ko`p past baland va rang - barang daraxtlar orasida palmalardan sago, kareota, shakarpalma, arek ya`ni betel, roting palma - liana va boshqa palmalar fikuslar daraxatsimon papnotiklar bahaybat rasamalar Janubiy Sharqiy Osiyo uchun endemik bo`lgan qo`shqanoq mevalilar va boshqalar ajrab turadi. O`rmon tagi o`simliklar va o`t qoplami rivojlanmagan.

Bu zonaning hayvonot dunyosi ham turlarga boy hamda kelib chiqishi jixatdan qadimiydir. Hayvonot dunyosida makakalar bilan ingichka tanalilar odamsimon maymanlardan orangutan, yirtqichlardan yo`lbars, oftob ayig`i, toqtuyoqlilardan yopiqchalik tupaylar xarakterlidir. Yovvoyi fillar kamdan - kam bo`lsa uchrab turadi. Sudraluvchilar, qushlar va hashoratlar g`oyat ko`pdir. Tabiiy landshaftlar aholi zichligi bo`lganligi sababli Kalimantan (Broneo) va Sumatra orollarida yaxshiroq saqlanib qolgan. Yava va Madura orollarida yer kam bo`lganligi tufayli botqoqlarni quritish va yon bag`irlarni o`zgartirish natijasida tabiiy landshaftlar ancha o`zgaradi. Subekvatorlar mintaqasida yong`inlarning mavsumiy tushishi va territoriyada notekis taqsimlanganligi, shuningdek, yil davomidagi temperaturasi farqlarining kattaligi natijasida Hindiston, Hindixitoy tekisliklarida va Filippin orollarining shimoliy yarmida Subekvatorial o`rmonlari, shuningdek savannalar, siyrak o`rmon hamda butazorlar landshaftlari rivojaldandi. Domiy nam o`rmonlar Gang- Braxmaputra etaklaridagi, Hindixitoy va Filippin arxipelagining sohillaridagi yog`in 1500 mm dan kam tushmaydigan eng namgarchil rayonlarni ishg`ol qilgan. Yog`in miqdori 1000-800 mm dan oshmaydigon quruqroq tekislik va yassi tog`liklarda mavsumiy namgarchil musson o`rmonlari o`sadi. Bunday o`rmonlar bir vaqtlar Hindiston yarim orolida va Hindixitoyning janubida ancha katta maydonlarni egallagan. Yog`in miqdorining 800-600 mm ga kamayishi yomg`ir yog`adigan davrning 200 kunda 150-100 kungacha qisqarishi bilan o`rmonlar o`rnini savannalar siyrak o`rmonlar butazorlar egallaydi. Yog`in miqdorining yanada kamayishi cho`lga aylangan savannalarning masalan, rajast hamda Txar cho`li chegarasida rivojlangan savannalarning paydo bo`lishiga olib keladi. Aksincha tog`li rayonlar yog`in miqdorining ko`payishi va bug`lanishning kamayishi tog` o`rmonlarining rivojlanishiga sabab bo`lgan. Bunday o`rmonlarda doimiy yashil o`simlik turlari ko`pchilikni tashkil etadi. Musson aralash o`rmonlar va savannalar landshaftlari bir-biridan farq qilishlariga qaramasdan bu landshaft tiplari bazi bir umumiy belgilariga ham egadir. Musson o`rmonlarida bu o`rmonlar qalinligining qandayligidan qattiy nazar

o`t qoplami ustunlik qiladi. Savannalarda esa yozgi musson davrida yashil qurg`oqchil davirlar sariq tusdagi o`t qoplami asosiy fonni tashkil qiladi. Musson o`rmonlarida ham savannalarda ham daraxt va butalar turi bir xil. Bu o`rmonlarda palmalar, sal, tik, sandal daraxtlari, akatsiya, mimoza, o`tlardan turli xil boshoqlilar xarakterlidir. Tuproqlar qoplami qizil jigarrang-qizil va qizil qo`ng`ir tuproqlar eng keng tarqalgan. Tog`larning nisbatan namgarchil yon bag`irlarida ekvatorial mintaqaning laterit tuproqlariga o`xshash podzollashga laterit tuproqlar tarkib topgan. Yil davomida namgarchi bir tekis bo`lib turadigan nam ekvatorial o`rmonlar zonasidan farq qilib musson o`rmonlari va savanna zonalarida yuqorida aytib o`tilgandek yog`inlar mavsumi bo`ladi, yillik oqim esa juda o`zgaruvchandir. Namgarchil mavsumda sersuv daryolarda juda ko`p miqdorda loyqa suv oqadi. Musson o`rmonlari va savanna zonalarining hayvonot dunyosi turlari jixatidan ham, xayot kechirish jixatidan xam bir biriga yaqindir. Bu yerda o`rmon hayvonlari ham ochiq dasht hayvonlari ham yashaydi. Tuyoqli va chopqir hayvonlar ko`p. Gepard, chalka, sirtlon, bo`ri, turli xil g`izollar bu yerning harakterli hayvonlaridir. O`rmonlarda maymun va maymunsimon hayvonlar ko`p. Aholi siyrak joylarda karkidonlar, to`ng`izlar buyvollar tog`larda esa yovvoyi qo`y va echkilar xali ham uchrab turadi. Geografik kenglik bo`ylab cho`zilgan zonalar yo`nalishini tog`lar relyefi ancha o`zgartirib yuboradi. G`arbiy Gxat tog`larning ayniqsa Ximalayning, Xindixitoy yarim orolidagi tog`larining yozgi musson namini ushlab qoladigan shamollar ro`para yon bag`irlari doimiy yashil daraxtlar lianalar va epefitlar ko`pchilikni tashkil etuvchi ko`p qavatli qalin o`rmonlar bilan qoplanib yotadi. Balandlik mintaqalari Himalay tog`larining sernam va balandligining o`rta hisobda 6000 m gacha bo`lgan janubiy yon bag`irlarida boshqa joylardagiga qaraganda yaqqol namoyon bo`lgan. Tog` etaklarini qoplab yotgan nam subekvatorial o`rmonlardan yuqorida tog` suptropik va boreal tiplardagi nam sevar o`rmonlar tarqalgan, undan balandda esa subalp hamda alp o`tloqlari o`sib yotadi va abadiy muz va qorlar mintaqasi boshlanadi.

Qadimdan dehqonchilik rivojlangan rayonlarda musson aralash o`rmonlari o`rnida katta maydonlarda antropogen savannalar vujudga kelgan. O`rmonlarning tugatilishi oqim rejimi hamda tuproq qoplamini harakterining o`zgarishiga sabab bo`lgan. Bir vaqtlar nam o`rmonlar bilan qoplanib yotgan Gang-braxmaputra deltasida hozirgi vaqtda bog` park landshaftlari xukmrondir. Bazi bir joylarda tabiiy landshaft qiyofasini kishilarning ko`p asrlik mehnat faoliyati shu qadar o`zgartirib yuborganki hozirgi vaqtda ilgarigi tabiiy zonalar chegarasini tasavvur qilish juda mohol. Tropik mintaqa. Txar cho`lidan boshlab Eron tog`ligining janubiy qismi Arabiston orqali Qizil dengizgacha tropik cho`l va chala cho`l zonalari cho`zilib ketgan. Ular Afrikadan ham o`tgan tropik cho`l mintaqasini Osiyo qismini ishg`ol qilgan. Platasimon relyef deyarli yil bo`yi to`xtovsiz o`sib turadigan passat shamollari va shu sababli namning juda tanqisligi doimiy daryolarning yo`qligi katta-katta maydonlarda qumlarning ko`chib yurishi bepoyon toshloqlar unda - bunda o`sgan o`simlik-bu zonalar tabiatiga xos xususiyatidir. Tropik cho`llarda quyosh radiatsiyasining yillik miqdori 200-220 kk al/sm2 ga teng. Binobarin u havo tez-tez bulut bo`lib turadigan ekvatorial mintaqadagiga qaraganda ortiqdir. Havoda bulut kam bo`lganligi sababli to`g`ri tushuvchi quyosh radiatsiyasi asosiy rol o`ynaydi. Biroq cho`llar yuzasi nurni ko`p qaytarganidan bu yerda radiatsiya balansi shu geografik kengliklarda joylashgan okean yuzasidan hamda o`rmonlardagidan ham pastdir. Temperaturaning sutka davomida keskin o`zgarib turishiga namlik hamda bulutning kamligi sababdir. Yillik yog`in miqdorining nixoyatda kamligi va Arabistonning markaziy rayonlari hamda Txar cho`lida 3000 mm ortib ketadigan bug`lanish cho`l tipidagi o`simliklarning vujudga kelishiga sabab bo`ldi. Yer yuzasida tarqalgan jinslarga hamda ularning namning sig`imiga qarab efemerlar yoki galofitlar tashkil etadi. Yostiqsimon va buta chala o`ziga hos o`simliklardir. Yuzaki qaraganda o`simlik yo`qday ko`rinadigan hamma dalalar o`simlik qoplamiga egadir. Bu yerlarda lishayniklar o`sadi. Uzoqdan ularni ko`z ilg`amaydi, chunki bu o`simliklarni rangi ular o`sib yotgan joy rangiga o`xshaydi.

Ko`pincha tuproq butunlay bo`lmaydi va katta maydonlar o`simliksiz qumlar yoki chag`il mayda tosh hamda shag`al bilan qoplnib yotadi. Nam bir oz ko`proq joylarda cho`lning chirindi juda kam bo`lgan oddiy tuproqlari o`rnida bo`z tuproqlar tarkib topgan. Tuproq turlarining ko`pchiligi qizg`ish tusga ega. Bunga qoldiq temir marganetsli garizont sababdir. Temir marganetsli garizont aftidan namgarchilroq davirda tarkib topgan. Cho`lning sarg`ish qumlari saxnida u yer-bu yerda xurmo o`sgan yam-yashil vohalar ko`zga tashlanadi. Vohalar grunt suvlari yer betiga yaqin bo`lgan joylarida uchraydi. Eng katta vohalar janubiy va janubiy-g`arbiy Arbiston daryo vodiylarida hamda Dajda va Frot daryolari etagida joylashgandir. Tropik cho`l zonasining hayvonat dunyosi turli xil fauna oblaschalariga kiradi. Cho`lning qattiq ekologik sharoiti hayvonat dunyosining nisbatan kambag`al ekanligiga sabab bo`lgan. Fauna tog`larida yahni nam ko`proq bo`lgan o`t buta daraxt o`simliklari o`sadigan joylarda boyroqdir. Arabiston uchun turli xil g`izollar antilopalar yovvoyi eshak, yirtqichlardan esa chovgar sirtlon chiyabo`ri kemiruvchilardan qum sichqoni qo`sh oyoqlar va boshqalar xarakterlidir. Tropik cho`l zonasining bir oz namgarchil tog`li rayonlarida siyrak o`rmon hamda butazorlar ko`p. Yamanning sernam tog`larida Habashiston tog`larida uchraydigan daraxt va butalar tulari kishanqosh, molochaylar, akatsiyalar, anjirlar, archalar, muguz daraxti o`sadi. Qurg`oqchiroq tog`lar xar yerida yakka-yakka daraxt o`sgan siyrak butazorlar bilan qoplangan. Suptropik mintaqada landshaftlar sektor - sektor bo`lib joylashadi. Kontenental sektor old Osiyo tog`larining suptropik chala cho`l va dashtlaridan iborat. Okean bo`yidagi sektorlar g`arbida o`rta dengiz bo`yi doimiy yashil o`rmon va butazorlar zonasidan sharqda esa musson aralash o`rmonlari zonasidan iboratdir. Radiatsiya sharoiti mintaqaning hamma qismiga bir-biriga yaqindir. Lekin yillik yog`in miqdori dengiz bo`yi rayonlaridan quruqlik ichkarisiga tomon kamayib boradi. G`arbiy sektori uchun yog`inlarning o`rta dengiz tipli rejimi bilan doimiy yashil o`simliklarning tipi xarekterlidir. Sharqiy okean uchun sektori esa

yog`in yoz bo`yi ko`p yog`adigan musson rejimga va musson tipidagi aralash o`rmonlar landshaftlarga ega. O`rta dengiz doimiy yashil o`rmon va butazorlar zonasi Yevropadagidan farq qilib Osiyodan ancha kichik maydonni ishg`ol qiladi. Bu zonaning eng tipik landshanti o`rta dengzning kichik Osiyo sohillaridagi ancha kambar yerlarida Livan va Antilivan tog` tizimalarida tarqalgan Osiyo va Yevropaning o`rta dengiz bo`yi landshaftlari iqlimi yer yuzasining tuzilishi daryolari rejimining tipik va tuproq o`simlik qoplamiga ko`ra bir - biriga o`xshash bo`lib qolsada ularning orasida kattagina farqlar ham bor. Bunga sabab asosan O`rta dengiz bo`yining sharqiy qismida iqlim kontinetlaligining ortishidir. Osiyoda teperaturalar yillik ampilitudasining katta ekanligi yog`in miqdorini kamligi albatta o`simlik qoplamini ko`proq kserofitlashiga sabab bo`lgan. Bu yerda o`ziga xos filora tarkibiga ega bo`lgan o`simlik formatsiyalari shakillanadi. Ularda Osiyo florasi turlari jumladan Old Osiyo florasi vakillari kattagina rol o`ynaydi. Tarixiy davrlarda kesilib ketgan O`rta dengiz bo`yi dubi, buki, grabi hamda suv tropik ingna bargli o`rmonlari o`rnida turli xil butalar formatsiyalari keng tarqalgan chunonchi 700-800 balandlikda ko`pchilikni tashkil etadigan makvis formatsiyasiga bu yerda ham yevropadagi kabi anchagina doimiy yashil buta va pakana daraxt turlai kiradi. Osiyoda o`rta dengiz bo`yining Gretsiya qisimdagi matvislari oilasidan bo`lgan dub makvislari eng ko`p tarqalgan dub turlari orasida qalin mayda bargli doimiy yashil kermis dub tipik o`simliklikdir. Bu daraxat bo`yi ko`pincha bir ikki metr bo`ladi. Tog`larning shamoldan pana yon bag`irlarida makvis formatsiyasi o`rnini qug`oqchilikka va sovuqqa moslashganroq formatsiyalari fragana bilan shipled formatsiyalari oladi. Yon bag`irlar ekspozitsiyasiga muvoffiq ravishda tuproq qomlami ham o`zgaradi. Tog`larning pastgi zonasidagi qurg`ochi va butazorlar ostidadagi jigarang tuproqlar shamolga ro`para namgarchillroq yon bag`irlaridek asta sekin o`rmon tuproqlariga shamolga teskari yon bag`irlarida esa kashtan yoki dasht qo`ng`ir tuproqlariga almashinadi.

Osiyoning O`rta dengiz bo`yi yerlarida daraxt buta o`simliklaring keng maydonlarda qirqib yuborilishi eroziyaning rivojlanishiga yordam beradi. Katta - katta maydolardagi ekinzor va yaylovlar xo`jaligida foydalanishdan chiqib qoladi. Daraxtzor hamda butzorlarning oqimi tartibiga solib turishi sustlashib qolgan. Jalalardan keyin kuchli sel oqimlari vujudga kelib yo`llarning buzib yuboradi. Bog` tokzor va ekinzorlarni yakson qiladi. Eroziyaga qarshi kurash tadbirlari hozircha yetarli darajada tashkil etilmagan. Hayvonot dunyosi g`oyat xilma-xil. G`oyat sharoiti xilma-xil tog` o`rmonlari va butazorlardan tortib cho`l hamda chala cho`llarga bo`lganligidan bu yerda tog`, dasht, cho`l hayvonlari areallari uchraydi va ular bir - biriga aralashib ketadi. Tuyoqlilar tog` qo`chqori, tog` takasi, g`izol va yovvoyi eshakning salmog`i kata. Kemiruvchilardan sug`ur, yumronqoziq qumsichqon, quyon, qo`shoyoqlar keng tarqalgan. Yirtqichlar gepart, qoplon, yo`lbarslardan iborat. Qushlar, sudralib yuruvchilarva baliqlar ko`p. Umirtqasizlardan falangi, qora qurt va chayon o`rmon ekinlariga juda katta zarar yetkazuvchi xashorat - chigirtka bor. Chigirtka Eronga Afrika-Arabiston va Xindistondagi ko`payishlar orqali uchib keladi. Kasbiy dengizining janubiy sohilidagi nam subtropik landshaftlari alohida qayd qilib o`tmoq lozim. Namgarchilik ko`p bo`lganligidan Elbrusning shimoliy yon bag`ridagi potzorlashgan qo`ng`ir tuproqlarda qalin mezafil subtropik o`rmonlari o`sadi. Bu o`rmonlar Eron tog`ligining friganoid o`simliklaridan tamom ila boshqachadir. Osiyo suptropik mintaqasining sharqiy okean bo`yi sektoridagi tekisliklarda va tog`larada 1000 m balandlikgacha musson aralash o`rmonlari tipik zonasida joylashgan vegetatsiya davrida temperaturaning yuqori bo`lishi va yog`in sochinning yil davomida ancha bir tekisda tushushi sariq va qizil tuproqlarining tarkib topishi o`simliklardan qalin mezofil o`rmonlarning o`sishiga imkon bergan. Bu o`rmonlarning tashqi ko`rinishi tropik o`lkalarning nam o`rmonlariga o`xshab ketadi. Xitoyning dengiz bo`yidagi rayonlari va Yapon orolllariga 360 shim. kenglikkacha iliq Kuro-sivo oqimi tasir etib turadi. Shu sababli geografik zonalar

shu jumladan subtropik o`rmonlar zonasi ham bu rayonlarda ham ayniqsa orollarda shimol tomonga surilgandir. Zonaning orollarning qismiga materikdagi qismiga qaraganda yog`in sochin ko`proq tushadi. Yillik oqim bir tekis mumkin bo`lgan bug`lanish kam, o`rmonlar qalindir. Osiyoda mo`tadil mintaqaning geografik zonalari unchalik katta maydoni ishg`ol etmaydi. Bu mintaqaning kontinental sektorida janubdan shimolga tomon cho`llar, chala cho`llari dasht va o`rmon dashtlar zonalari birin ketin joylashgan, Tinch okean bo`yi sektorida esa keng bargli aralash o`rmonlar zonalari mavjud. Mintaqaning markaziy Osiyodagi qismi bilan Sharqiy Osiyodagi qismining vegitatsiya davridagi termik sharoit bir - biriga ancha o`xshash bo`lmagan holda, namlik darajasida kattagina faqat qiladi. Kontinental sektorning janubidagi Tatlamakon, Beshan, Alshan cho`llari joylashgan kengliklar eng qurg`oqchilikdir. Mumkin bo`lgan bug`lanish 2500 mm bo`lgan holda yillik yog`in miqdori 100 mm yetmaydi. Sharaqqa, Los platasiga va Mongoliyaning sharqiy tekisliklariga tomon namgarchilik biroz ko`payadi. Nam shu darajada tanqiski 100lab klometr yurilganda xam yuzaki qaraganda hayotda asar ham ko`rinmaydi: Na o`simlik, na hayvon, na chuchuk suv uchraydi. Faqat quruq daryo o`zanlari va qurib borayotgan ko`llar bor holos. Biroq bur quduqlari yordamida bazi joylarda yer osti suvlarining ancha katta sapazlari ko`rinadi. Cho`l va chala cho`lar markazi Osiyoning janubiy yarimini to 41- 420 gradus shimoliy kengliklargacha, dasht va o`rmon dashtlari uning shimoliy yarmini ishg`ol qilgan. Markaziy Osiyo cho`llari o`simlik o`sishi uchun sharoit juda og`ir. Namlikni kam ekanligida tashqari, qishda ob-havoning keskin sovib ketish o`simliklarniing o`sishi va rivojlanishi uchun juda yomon sharoit vujudga keltiradi. Markaziy Osiyo cho`l va chala cho`llari tuproqlari sarg`ish - qo`ng`ir va bazi buz qo`ng`ir tuproqlaridir. Tuproqlarining rangining o`zgarishi challa oksidlanish xisobiga ro`y beradi. Cho`l va chala cho`llarining asosiy o`simliklari kserofit butalar hamda chala butalardir.

Gobining sharqiy qismida borbudurgan, baglur, tar o`sadigan sho`ralar formatsiyalari eng ko`p tarqalgan. Buta va kichik butalar saksavullar va efedralardan iborat. Reomyuriya chala butalar keng tarqalagan. Dashtlar zonasi 41-420 gradus shimoliy kengliklardan shimolroqda tarkib topgan. Yog`in sochindan tog`lar bilan to`silgan joylarda – Jung`oriya (XXR) va ko`p (MXR) kotlovinalarida chala cho`llar dashtlar zonasining ayrim bo`lib yuborgan. Umuman, dashtlar zonasi g`arbda nisbatan kambarg, sharqi tomon kengayib boradi, katta Xingan tog`larigacha yetib boradi va bu yerda namlik miqdori ko`payishi sababli janubga va sharqqa, Shimoliy – Sharqiy Xitoy tekisliklariga o`tib ketadi. Katta Xingan shimoliy yon bag`ri tilyog`och tagas o`rmoni bilan qoplangan, janubiy yon bag`ri o`rmon – dashtlaridan iborat. Dashtlarning janubiy Tyanshan tizma tog`laridan o`tadi, bu tizimining tog` oldi yerlari tarxiy vaqtda o`rmon dashtlar bilan qoplangan bo`lgan, bu o`rmon dashtlar shimolida o`z platasiga qadar yetib borgan bo`lishi mumkin. Yevropa dashtlaridan farq qilib bu yerdagi dashtlarning zuno tuproqlari qora tuproqlari emas balki ishqori yuvilgan kashtan tuproqlari. Bu tuproqlari qum va chag`ir toshli ona jinslar ustida tashkil topgan hamda sho`rtoq emas. Ular kashtan, to`k tusli kashtan va och tusli kashtan turoqlarga bo`linadi. Bu tuproqlar rangi ulardagi gumus miqdoriga bog`liqdir. To`q tusli kashtan tuproqlarning ustki qatlamida 4%dan 6% gacha, och tusli kashtan tuproqlar esa 2% dan 4% gacha gumus bo`ladi. Osiyo mo`tadil mintaqasining Tinch okeani sektorida keng va aralash bargli o`rmonlar zonasi mavjud. Aralash o`rmonlarda dubning mahalliy turlari, zarang, lipa, Koreya kedri, qora pixta kabilar ko`pchilikni tashkil etadi. Shimoli-sharqiy Xitoy tekisliklarida preriyalar zonasi ajratiladi. Bu zona o`rmon-dashtlarning preriyaga o`xshagan formasidir. Tuproqlari tarkibida 5-9% gumus bor. Hozir bu yerlar madaniy landshaftga aylantirilgan. Tayga zonasi Osiyoning okean bo`yi sektorida katta maydonni egallamaydi. Bu yerda o`rmonlar ostida qalin o`tlar o`sadi, tuprog`i podzol tuproqlardir.

Foydalanishga tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 2. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M. Dunyo qit`alari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I- II, M: Prosveo`yeniye, 1976. 6. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. 7. Leontyev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. 8. Ensiklopeditseskiy slovar geograficheskix terminov. M: 1968. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Yevropaning tabiat zonalari

Shimoliy amerika materigining tabiat zonalari

Avstraliyaning tabiiy, iqlim, iqlim mintaqalri va tabiat zonalari kartalarini tahlil qilish

Afrikaning tabiiy, iqlim, iqlim mintaqalri va tabiat zonalari kartalarini tahlil qilish

Markaziy Osiyoning sanoati