Janubiy sharqiy Osiyo - Geografiya - Referatlar

Janubiy sharqiy Osiyo

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

667 KB

Ko'chirib olish

Janubiy sharqiy Osiyo Kirish 1. Geografik joylanishi 2. Geolgik tuzilishi va relifi 3. Iqlimi 4. Ichki suvlari 5. Tuproqlari, o’simliklari va hayvonot dunyosi 6. Tabiy geografik rayonlari a) Hindixitoy b)Malayya orollari 7. Tabiiy resurslari ulardan foydalanish va muhofaza qilis h

1. Geografik joylanishi Janubi – Sharqiy Osiyoga Hindiston yari oroli bilan Malayya arxipelagi kiradi. 4 mln.km kv ga yaqin maydonda Birma, Tailand, Laos, Kambodja, Vetnam Demakratik Respublikasi, Janubiy Vetnam (bular 17 geografik kenglik orqali ajralgan) , Malayya fedratsiyasi, Indoniziya, Filipin davlatlari, shuningdek Buyuk Biritaniya (Singapur, Saravak, Bruniy SHimoliy Borneo) va Partugaliya mulk – yerlari (Timor orolarida) joylashgan. Bu yerdagi aholining umumiy soni 175 mln. Kishidan ortiq ( vetnamlar, birmanlar, tailar, indoneziyaliklar, malayyaliklar va boshqa xalaqlar). Janubiy-SHarqiy Osiyo tabiiy sharoitiga ko’ra ikkita tabiiy o;lkaga continental va orollar o’lkalariga bo’lingan. Bu qismlar tabiyatdagi tafavutlar arxpelag (Filippinning shimoliy qismi bundan mustasno) , shuningdek Malakka yarim oroli ekvatorial mintaqada boshqa qismlar esa subekvatorial mintaqada joylashganligi tufayli yana ham kuchayadi. Malakkaning janubiy qismi landshafti o’z xusuxiyatlariga ko’ra Hindixitoyga qaraganda arxipelakga yaqinroq turadi.

2. GEOLOGIK TUZILISHI VA RELIFI Janubiy-SHarqiy Osiyo morfostruktura jihatdan Hindiston yarim oroliga qaraganda ancha murakkab.Janubiy-SHarqiy Osiyo uchun garsin, yanshan va Alp burmalanishlari natijasida paydo bo’lgan relifning juda parchalanib ketganligi xarakterlidir. Bir-biriga juda yaqin turgan tizmalar bilan cho’malarning almashinib kelishi xilma-xil landshaftlar vujudga keltirgan; shamolga ro’para yon bag’irlar qalin o’rmonlar bilan qoplangan. Pastliklar savanalar bilan band. Tog’ relifi tufayli kenglik zonalari yaxshi aks etmagan, balandlik mintaqalari aniq namayon bo’lgan. Balandlik mintaqalari tashqi tikroq yon bag’irlarda yaxshiroq namayon bo’ladi. Oozgina tog’ massivigina 3000 m dan baland ekanligi sababli baland tog’ mintaqsi (nival va Alp o’tloqlari) deyarli aks etmagan. Janubiy va janubiy-sharqiy qismlari tektonik strukturasi jihatdan mezzo-kaynozoy burmali tog’lari zonasiga kiradi. Hindixitoyning katta qismi (Malakka yarim oroli ham shunga kiradi). Hindixitoyning shimoliy va sharqiy qismlarida hamda Malakka yarim orolida mezazoyda ro’y bergan burmalanish, yer pustining eng yangi davridagi ko’tarilish va uzilishlari o’rtacha balandlikdagi burmali-palasxali tog’larning tarqalishiga sabab bo’lgan. Tog’ tizmalari orasida joylashgan Shan tog’ligi, Annam tizmasining bir qismi va Kambodja pasttekisligi janubda yoshi birnuncha qadimiy bo’lgan o’rta massiv burmalanishlariga to’g’ri keladi.Hindixitoy doirasida mezozoidlar tarqalgan oblast Alp –Himoloy burmali mintaqisiga borib tutashadi; Alp Himoloyburmalimintaqasig’arbdaPireneyyarim orolidan janubi sharqda Zond orollariga qadar butun yevrosiyo bo’ylab cho’zilib ketgan . Butun mintaqa uchun nisbatan qadimiy strukturalarining, yani paleozoyda yoki hato undan oldi burmalangan o’rta massivlarning tarqalganligi harakterlidir. Bu o’rta massivlar hozirgi relefda bir necha tekislangan yuzalar yarusidan va zinapoyasimon-uzulmali yon bag’irlaridan iborat o’rtacha balandlikdagi tog’lardir. Tog’larning tuzilishida arxey erasidan to’rtlamchi davirgacha o’tgan turli

davirlarning Kristal, metamorfik, chukindi va vulqon jinslari ishtirok etadi. Bu jinslar markaziy qismlarida kuchli ustma siljinishlar uzilishlar natijasida murakkablashib ketgan burmalar hosil qilgan.Ular kembriydan oldingi kiristal jinslar, shuningdek paleozoy, mezozoy va paleogenning kuchli darajada metomorfuklashgan chukindi jinslaridan tuzilgan. Tog’larning bu mintaqasi uchun jadal burmalanish, yer pustining yorilishlari va vulqon harakatlari hosdir. Osiyoning orollardan iborat janubiy –sharqiy va sharqiy chekka qismlari Tinch okean tektonik mintaqasi tarkibiga kiradi. Hindixitoyning birma doirasidagi g’arbiy qismi kaynazoy erasining oxirida paydo bo’lgan o’rtach balandlikdagi burmali –palasxali tog’lardan iborat. Bu tog’lar Sumatr, Kalimantan, Tayvan orollarigacha davom etadi. Tinch okean tomonidan ularga hozirgi geosinklimal mintaqa kelib tutashgan ; bu mintaqa Osiyoning Tinch okeanning markaziy qismidan ajratib turadi. Hozirgi geosinklinal mintaqa uchun orol yoylarining geoantiklinal zonasi geosinklinal novlar (chuqur suvli nov ) hamda chekka dengizlarning geosinklinal soyliklari harakterlidir. Butun mintaqa nihoyata kuchli sesmikasi va intensive vulkanik faoliyati bilan harakterlidir. So’ngan va ko’pdanko’pharakatdagivulqonlaFilippin, Yava va boshqa materik orollardagi tog’ tizmalirning eng baland tog’ tepalarini hosil qilgan. Paleozoy erasining birinchi yarmida janubiy –sharqiy Osiyo quruqligining aylanishiga ancha tasir etgan quruqlikning geosinklinal mintaqalar hisobiga ancha kengayishiga sabab bo’lgan. Dengizlarning qaytat-qayta platforma oblastlariga bostirib kirishi geosinklinal mintaqalarda ham qayta- qayta tog’ paydo bo’lishi jarayonlariga almashinib turgan. Boshqa geosinklinal oblastlarda kaledon tektonik harakatlari uncha katta o’zgarishlar hosil qilmagan va geosinklinal rejimi davom etavergan. Tektonik harakatlar vaqtida geosinklinal zonalarda intruziyalar va rudalar hosil bo’lishi prosesslari ro’y bergan. Kaledon burmalanishi natijasida continental sharoit keng rivojlangan hamda keskin parchalangan relef vujudga kelgan . Platformalar hamda yangi paydo bo’lgan tog’lar ko’tarilgan va kuchli ravishda effuzivlar oqib chiqqan. Tog’lar etagida bukilmalar hosil bo’lib, ular qalin yotqiziqlar bilan to’lgan. Bu yotqiziqlardan neft, boksit vat emir rudalari hosil bo’la boshlagan.

3 . IQLIMI Janubiy- SHarqiy Osiyo landshaftlarining biologik –iqlimiy komponentlaridan Hindistonga o’xshash tomonlari ko’p. Bu hol janubiy –sharqiy Osiyo landshaftlarini tariflashni osonlashtiradi. Bu yerda ham passat –musson sirkulyatsiyasi hukumron, namgarchil davr uzoqroq davom etadi. Indoneziya ustidekvatorial sirkulatsiya sharoitida namgarchilik davri yil bo’yi chuziladi. Territoriya ancha past baland bo’lganligidan shimoli-sharqiy passat (qishki musson) Hindistondagiga qaraganda ancha namgarchildir. SHu sababli janubiy – sharqiy Osiyoda janubiy-g’arbiy musson bu yerga ancha ko’p yog’in keltirishiga qaramasdan qish va yoz fasillarining namgarchiligidagi farqi unchalik katta emas. Janubiy- SHarqiy Osiyoning g’arbiy qismi sharqiy qismiga qarganda ko’proq nam oladi. Janubiy –Sharqiy Osiyoda yillik yalpi radiatsiya miqdori 120-180 kkalga teng

Janubiy-SHarqiy Osiyoning orografik xususiyatlari tufayli materik bilan Tinch okeaninng isishi va bosim sharoitdagi tafavut keskin bo’lib’ janubi-sharqiy osiyo uchun tipik bo’lgan musson sirkulatsiyasini hosil qiladi. Musson sirkulatsiyasi bu yerda yer sharining boshqa barcha rayonlariga qaraganda eng yaqol namayon bo’ladi. Janubiy- SHarqiy Osiyoning janubiy qismi ustidagi atmosfera sirkulatsiyasi ham amalda musson harakterga egadir,farqi shuki bu yerda musson sirkulatsiyasi materik bilan Hind okeanining o’zaro ta’sirida ro’y beradi. Janubiy Sharqiy Osiyoning katta qismida qishda yog‘in yog‘maydi. Ichki rayonlarda bu hol atmosferaning antitsiklon holati va yer yuzasining kuchli sovib ketishi bilan bog‘liqdir. Materikning sharqiy chekkasida yog‘inlarning bo‘lmasligiga kontinental musson sababdir; bu musson okeanga tomon quruq sovuq havo olib keladi. Shu munosabat bilan Markaziy va Sharqiy Osiyo uchun keskin manfiy anomaliyali qishki past temperaturalar xarakterli; bu anomaliya temperatura 0°S gacha tushishi mumkin bo‘lgan tropikka qadar seziladi. Shimolda yanvarning o‘rtacha temperaturasi-20-25°S ga teng.Osiyoning qishda

passat shamollari ta’sirida bo‘lgan janubiy yarim orollari va orollarida ham quruq ob-havo ustun turadi. Faqat ekvatorda joylashgan Zond arxipelagi orollaridagina konvektiv yomg‘irlar yog‘adi. Yanvar temperaturasi butun Janubiy Osiyoda yuqori: +16-20°S, Malayya arxipelagi orollarining ba’zi joylarida +25°S ga yetadi. Materikning Tinch va Hind okeanlariga tutash sharqiy va janubiy chekka qismlari sharoiti boshqachadir. Yevrosiyoning juda katta quruqligi bilan bu okeanlar orasidagi temperatura va bosim tafovutlari yozda ayniqsa kattadir. Osiyoga Tinch okeandan barqaror nam havo kirib keladi va u kontinental havo massalari bilan qo‘shilgach, jala tarzidagi yog‘inlar hosil qiladi. Bu havo massasi Sharqiy Osiyoda janubi-sharqiy musson deb ataladi. Tinch va Hind okeanlarida har yili iyun-oktabr oylari orasida tropik siklonlar, ya’ni tayfunlar hosil bo‘ladi; biroq tayfunlar kech kuzda ham paydo bo‘lib, Sharqiy va Janubiy Osiyo mamlakatlariga katta ofat keltiradi. Tayfunlar juda kuchli siklon po‘rtanasidan iborat bo‘lib, ularning tezligi okeanda juda kamdan- kam hollarda 350-400 km/s ga yetishi mumkin, odatda esa 200-300 km/s ra teng bo‘ladi. Atmosfera sirkulyatsiyasining umumiy qonuniyatlari subekvatorial mintaqa doirasida ancha bir xilligi sababli u iqlim oblastlariga ajralmaydi. Biroq, ayrim rayonlar iqlim sharoitida ma’lum tafovutlar bor, albatta. Birinchidan, Hindixitoy bilan Hindiston yarim orollarining shimoliy qismidagi qish temperaturalari o‘rtasida tafovut mavjud. Hindixitoyning shimolida yanvarning o‘rtacha temperaturasi ( + 16°S) Hindistonning shimolidagiga ( + 20°S) qaraganda 4°S past, Bunga sabab shuki, mo‘tadil mintaqadan sovuq havo kirib kelib, Hindixitoy orografiyasining o‘ziga xos xususiyatlari tufayli 20° sh. k. gacha yetib boradi va shimoli-sharqda temperaturani +5°S gacha pasaytirib yuboradi. Yillik yog‘in miqdori va yog‘inlar rejimida ham katta tafovutlar bor. Malakka yarim orolining janubiy qismi, Zond orollari (Yava orolining janubi-sharqi va Kichik Zond orollari bundan mustasno) va Molukk orollari ekvatorial mintaqada joylashgan. Bu mintaqa ekvatorial bosim depressiyasiga to‘g‘ri keadi va bu yerda har ikkala

yarim shardagi passatlar o‘zaro to‘qnashadi. Quruqlikning o‘ziga xos taqsimlanishi sababli ekvatorial bosim depressiyasi yilning barcha fasllarida ko‘proq shimoliy yarim sharga surilganligidan, ekvatorial mintaqa ham ekvatordan shimolga janubdagiga nisbatan ko‘proq kirib boradi. Yevrosiyoning ekvatorial mintaqasidagi iqlim xususiyatlari atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasigagina bog‘liq bo‘lmay, bu mintaqaga orollar va ularni bir-biridan ajratib turuvchi suv havzalari kirishiga ham bog‘liqdir. Ekvatorial iqlim mintaqasi uchun yil bo‘yi ekvatorial havo massalarining ustun turishi (ular har ikkala yarim shar passatlari bilan birga keluvchi tropik havo massalaridan tarkib topadi), temperaturasining bir me’yorda va yuqoriligi, namlikning ko‘pligi hamda kuchsiz shamollari bilan xarakterlanadi. Ekvatorial mintaqada atmosfera sirkulyatsiyasining musson rejimiga o‘tishi, ya’ni yozgi yog‘inlarning kuchayishi hamda qisqa vaqt nisbatan qurg‘oqchil davrning qaror topishi kuzatiladi, qurg‘oqchil davr ekvator tomonga shimoliy yarim shar passatlarining kirib kslishi bilan bog‘liq. Bu qurg‘oqchil davr Kalimantan orolining shimoli- sharqida va Sumatra orolining shimolida ayniqsa yaxshi rivojlangan. Butun Yava va Kichik Zond orollari janubiy yarim sharning subekvatorial mintaqasida joylashgan. Hindixitoy Hindiston yarim orolidan farq qilib, materikning boshqa qismlaridan kenglik bo‘ylab cho‘zilgan tog‘lar bilan ajralmagan. Uning barcha tog‘lari shimoldan janubga cho‘zilgan va yarim orol yerlariga shimoldan kontinental havo massalarining kirib kelishiga to‘siq bo‘la olmaydi. Qishda kontinental musson bilan kirib keladigan nisbatan sovuq havo haroratning pasayishiga sabab bo‘lib, temperaturaning 15° shimoliy kenglikkacha pasayishi seziladi. Shu sababli Hindixitoyning shimoliy qismida eng sovuq oyning o‘rtacha temperaturasi 1000 m dan kam balandlikda +16aS dan oshmaydi. Dekabr va yanvar oylarida temperatura ba’zan +4°S gacha pasayadi. Hamma tog‘li rayonlarda harorat +1, +2°S gacha tushadi. Lekin 15° shimoliy kenglikdan janubda kontinental havo massalarining ta’siri sezilmaydi va eng salqin oyning temperaturasi +21-23°S ga yetadi. Singapurda yanvarning o‘rtacha temperaturasi

deyarli +26°S ga teng. Iyul oyining o‘rtacha temperaturasi yarim orolning shimoliy qismida +28°S, biroq yarim orolning hamma qismida eng issiq oy iyul bo‘lmay, ekvatorial musson boshlanishi oldidagi aprel oyidir. Rangunda aprelning o‘rtacha temperaturasi +29°S, tekisliklarning ichki qismlarida eng issiq oyning o‘rtacha temperaturasi +30° dan oshadi. Hindixitoyning katta qismiga namning asosiy massasini janubi-g‘arbiy ekvatorial musson shamollari keltiradi. Mussonlar namni asosan g‘arbiy sohilda qoldiradi, bu sohillar yarim orolning eng sernam rayonlaridir. Yillik yog‘in miqdori 3000 mm ga yetadi va yog‘inning 80% i yoz oylarida yog‘adi. Ichki rayonlarda yog‘inning yozda eng ko‘p tushishi saqlanadi, lekin miqdori keskin kamayib, 1000 mm dan oshmaydi. Hindixitoyning shimolida musson shamollari yo‘nalishi o‘zgaradi, ya’ni janubi-sharqdan esadi va Janubiy Xitoy dengizi tomondan u ham yozda ko‘p miqdorda nam keltiradi. yog‘in qattiq jala ko‘rinishida yog‘adi; bunda go‘yo suvni chelaklab quygandek bo‘ladi. Jala quyishi bilan birga ko‘pincha katta zarar keltiruvchi tayfunlar (dovul) bo‘ladi. Janubiy Xitoy dengizi tomondan keladigan tropich tayfunlar Hindixitoy ustida iyuldan sentabrgacha aykiqsa tez-tez o‘tib turadi. Sharqiy sohilda eng ko‘p yog‘in kuz bilan qish oylariga to‘g‘ri keladi. Yomg‘irlarni shimoliysharqdan esib, dengiz, ustida namga to‘yinadigan ishki musson (passat) shamollari keltiradi. Tog‘lar sharqiy sohilni yozgi musson shamollaridan to‘sib turadi va u yerda yozda quruq bo‘ladi. Shunga qaramay, Sharqiy sohilning katta qismida yiliga 1500 mm dan 3000 mm gacha yog‘in tushadi.

4 . ICHKI SUVLARI Janubi-sharqiy Osiyo daryolari ham oqim maksimumi yozga to‘g‘ri keluvchi tipik musson rejimnga ega. Biroq, ular qishda juda sayozlashib ketmaydi, chunki Yanszi havzasidan janubda va Yapon orollarida qishda siklon yog‘inlari yog‘adi. Yil bo‘yi suvi to‘lib oqadigan Sitszyan daryosini bunga misol qilib olish mumkin. Janubi-sharqiy Osiyo daryolari uchun kuzgi suv to‘lish davri ham xarakterlidir; butayfunlarning o‘tishi bilan bog‘liq bo‘lib, ko‘pincha fojiali ofatlar keltiradi. Hindixitoy va Hindiston yarim orollari daryolari sernam fasl bilan quruq fasl o‘rtasidagi keskin tafovut hamda yilning quruq faslidagi kuchli bug‘lanish sababli ekvatorial mussonlar esadigan davrda to‘libtoshib oqadi va ba’zan qurg‘oqchil davrda deyarli qurib qoladi. Musson rejimi ayniqsa Hindiston daryolari (masalan, Godavari) uchun xarakterlidir. Hindixitoy daryolari-Saluin, Iravadi va boshqalar baland tog‘lardan boshlanadi va ularda garchi yozgi maksimum aniq aks etsada, har holda nisbatan bir me’yordati oqimga ega. Tipik ekvatorial iqlimli Indoneziya orollari daryo tarmoqlarining zichligi va oqimining yil davomida bir me’yorda ekanligi bilan xarakterlanadi. Bu orollarning sersuv va sho‘x daryolari katta suv zapasi energiyasiga ega. Janubi-sharqiy Osiyoning eng katta daryosi Mekongdir. Uning uzunligi- 4500 km, havzasi maydoni-810 ming km2, ya’ni Dunay havzasi maydoniga deyarli teng. Daryoning o‘rtacha yillik suv sarfi 12 ming m3/sek, binobarin, Dunay daryosining suv sarfidan deyarli ikki baravar ortiq. Mekong daryosi Tibet tog‘ligining janubi-sharqida Lansanszyan deb ataluvchi balandligi salkam 5000 m li tog‘lardan boshlanadi.Daryo oqimi bu qismida tog‘ daryosi xarakteriga ega, unda tezoqar joylar, ostona va sharsharalar ko‘p. Mekong pasttekislikdagi quyi oqimida juda burilib-burilib oqadi va bir qancha tarmoqchalarga bo‘linib ketadi. Daryo bir tarmoqchasi orqali katta Sap ko‘li

bilan tutashady va suv to‘lib oqqanda Mekongdan bu ko‘lga suv quyiladi, daryo suv kamayganda esa, aksincha, suv ko‘ldan daryoga kelib quyiladi. Binobarin, Sap ko‘li tabiiy suv ombori va Mekong quyi qismi oqimining regulyatoridir. Mekong Janubiy Xitoy dengiziga quyilishda juda katta delta hosil qiladi. Mekong tipik musson rejimli daryo bo‘lib, suv sathi keskin o‘zgarib turadi, aniq rivojlangan yozgi maksimumga va apreldagi mnni-mumga ega. Daryoda suv to‘lib oqqanda ular quyar joyidan 1600 km gacha, suv kamayganda esa ayrim qismlaridagina kema qatnay oladi. Mekong suvi daryo to‘lib oqqanda dalalarni sug‘orishda foydalaniladi. Yarim orolning barcha yirik daryolari Himolay-tibet sistemasidagi tog‘lardan boshlanadi, Hindixitoyning tog‘ tizmalari va yassi tog‘liklarini kesib o‘tadi, ularning quyi oqimi zlari keltirgan yotqiziqlari orasida keng tekisliklardan o‘tadi. Hindixitoyning allyuvial tekisliklari va daryolar deltalari aholi zich o‘rnashgan yirik rayonlardir. Bu rayonlarning ba’zi birlarida (masalan, Qizil daryo deltasida) aholining zichligi 1000 kishidan ortadi. Daryolarning quyar joyida va etaklarida Hindixitoy mamlakatlarining eng yirik port va shaharlari joylashgan. Birmaning poytaxtirangun dengizdan 35 km masofada Iravadi irmoqlaridan biri bo‘lgan Rangun bo‘yida joylashgan; Saluin quyilish joyida Molam-yayn shahri Menamning quyi oqimida Tailandning poytaxti Hindixitoyning sharqiy qismidagi daryo Bangkok joylashgan. Bu shaharning kattagina qismi zaxob, botqoq yerda ko‘tarmalar va qoziqlar ustiga qurilgan, aholining bir qismi daryoda qayiqlardasampanlarda yashaydi. Mekong deltasidagi tarmoqlardan biri bo‘yida Xoshimin shahri joylashgan. Qizil daryo quyi oqimi bo‘yida Vyetnam Sotsialistik Respublikasining ilgarigi poytaxti-Xanoy joylashgan. Suv ko‘tarilishi vaqtida daryolarning quyar yerida suv sathi keskni ko‘tariladi va shu

tufayli okean kemalari daryolarning yuqori oqimi tomonga o‘nlab kilometrga kira oladi. Janubiy Sharqiy Osiyoning barcha daryolari musson rejimiga ega. Eng yirik Mekong daryosi quyi qismidagi oqimni Sap ko‘li boshqarib turadi. Bu ko‘l Mekong bilan Sap deb ataladigan tarmoq orqali tutashgan. Bu ko‘l dengizdan ajralib qolgan sobiq qo‘ltiq bo‘lib, hozirgacha unda dengiz faunasi saqlangan. Musson yomg‘irlari vaqtida Mekongda suv sathi ko‘tarilganda ko‘l suvga to‘ladi. Quruq faslda esa, aksincha, suv Sap ko‘lidan Mekongga oqib, daryoning quyi oqimida suvning nisbatan baland sathi saqlanib turadi Bu vaqtda ko‘l maydoni juda kichrayadi va u shu darajada sayozlashadiki, kechib o‘tish mumkin bo‘lib qoladi hamda mahalliy aholi undan baliq yig‘ib oladi. 5. Tuproq, O‘simlik va hayvonot olami Janubiy Sharqiy Osiyoning Tinch okean bo‘yi sektori flora va hozirgi zamon o‘simlik qoplamining tarkib topishida alohida sharoitga ega. Bu protsessda quyidagi sharoit eng muhim ahamiyat kasb etadi. Osiyoning sharqiy qismi uchun atmosferaning musson sirkulyatsiyasi xarakterli bo‘lib, bu sirkulyatsiya barcha iqlim mintaqalarida yaqqol aks etgan. Gemperatura sharoiti shimol dan janubga tomon asta-sekin o‘zgara boradi, bunga orografiya. ya’ni asosiy orografik elementlarning meridionilga yaqin yo‘nalishda ekanligi qulaylik tug‘diradi. Geografik kenglikka yaqin yo‘nalishdagi birdan-bir orografik chegara Sinlin tizmasi bo‘lib, u ham Tinch okeanga yetib bora olmaydi. Bunday sharoit shimol bilan janub, ya’ni Golarktika bilan Paleotropik floristik oblastlari o‘rtasidagi o‘simlik turlari almashinu-vini osonlashtiradi va turli geografik kenglikdagi rayonlar florasining boyishiga imkon beradi. Osiyo sharqiy qismining iqlim sharoiti pliotsendan keyin uncha o‘zgarmagan va iqlimning-sovib ketishi hamda quruqlashishi natijasida bir oz shimoliy rayonlarda butunlay tugab ketgan muzlikdan oldingi to‘rg‘ay florasi bu yerda yaxshi saqlanib qolgan. Mana shu barcha ko‘rsatilgan sabablarga ko‘ra

Osiyoning sharq va shimoli-sharqidagi flora qadnmiy va turlarga boy bo‘lib, barcha geografik kengliklarda o‘rmon tuproqlari va o‘simliklari tiplari eng ko‘p tarqalgan. Hindixitoy yarim oroli, Zond orollari va Filippin arxi-pelaglarining katta qismini nam tropik o‘rmonlar qoplab yetadi Yarim orolda tropik kengliklarning o‘simlik qoplamining deyarli barcha tipi-sernam tropik o‘rmonlar va mangra chakalakzorlaridan tortib quruq savannalargacha tarqalgan. Janubiy Sharqiy Osiyoning past sohillari bo‘ylab o‘sgan mangrazorlarning eni 50-60 m dan oshmaydi. Bu chakalakzorlarda nipa palmasi va suv bosadigan zonaning boshqa o‘simliklari o‘sadi. Mangra chakalakzorlaridan asta-sekin suv bosadigan qirg‘oq bo‘yi o‘rmonlariga o‘tiladi, bu o‘rmonlarda Avstraliya kazuarinasiga yaqin kazuarina, pandanuslar, kokos palmalari o‘sadi. Kokos palmasi dengiz qirg‘og‘i uchun xarakterlidir, chunki u dengiz to‘lqini qirg‘oqqa chiqarib tashlagan mevasidan o‘sib chiqadi. Nam tropik o‘rmonlar tekisliklarda va tog‘ yonbag‘irlarida 750 m dan pastda tarqalgan. Bunday o‘rmonlar Malakka yarim orolida va Hindixitoyning sharqiy sohilida ayniqsa katta maydonlarni egallagan. Malakkada tog‘larining quyi qismi Indoneziya orollari uchun tipik bo‘lgan o‘ziga xos moxli o‘rmonlar bilan qoplangan. Namgarlik juda ko‘p bo‘lgan yerlarda daraxtlarni qalin mox va lishaynik qoplab olgan, ba’zan ular butun o‘simliklarni qoplab oladi. Janubiy Sharqiy Osiyoning yog‘ingarchilik kam bo‘ladigan shimoliy va ichki rayonlari bargini to‘kadigan musson o‘rmonlari bilan qoplangan. Ba’zi joylarda bu o‘rmon o‘rni savannalardan iborat. Savannalar ko‘pincha kesib olingan o‘rmonlar o‘rnida hosil bo‘ladi, umuman Hindixitoyda savannalar Hindiston yarim orolidagiga qaraganda kam maydonni egallaydi. Janubiy Sharqiy Osiyoning musson o‘rmonlari uchun qimmatbaho tik daraxti (ekib o‘stirish ham keng tarqalgan), g‘arovzorlar, seyba daraxti (Ceiba rentandra) xosdir. Toshqinlar vaqtida daryo vodiylarida kishilar seybaning qalin shoxshabbasi tagiga kelib o‘rnashadi.

Tabiiy o‘simliklarni hozirgi vaqtda xilma-xil madaniy o‘simliklar siqib chiqargan: suv bosadigan pasttekisliklarni Janubiy Sharqiy Osiyo aholisining katta qismi uchun ozuqaning asosini tashkil etadigan sholipoyalar, shakarqamish, banan ekiladigan dalalar egallagan. Qurg‘oqchilroq, sun’iy sug‘oriladigan rayonlarda paxta yetishtiriladi, katta maydonlarni sal daraxti va kauchukli geveyalar band qilgan. Sohillar bo‘ylab kokos palmazorlari cho‘zilgan. Tog‘larning zinapoya qilingan yonbag‘irlarida Sharqiy Osiyodagi kabi choy yetishtiriladi. Janubiy Sharqiy Osiyo uchun issiq va soya joyni sevuvchi ko‘p yillik chirmoviq o‘simlik-qora murch ham xarakterlidir. Qora murch o‘stirish uchun avval daraxt ekiladi, murch daraxtga chirmashib ketib, uning soyasida quyoshning jazirama nurlaridan panada yetiladi. Janubiy Sharqiy Osiyo tog‘larining yonbag‘irlari 700-800 m dan balandda g‘arov, paporotnik, doimiy yashil dubdan iborat qalin o‘rmonlar bilan qoplangan. Tog‘larning yuqori qismida u o‘rmonlarga bargini to‘kuvchi keng bargli daraxtlar ham aralashadi. Bu o‘rmonlarga inson hozircha nisbatan kam ta’sir ko‘rsatgan. Bu o‘rmonlar tog‘larning yonbag‘ri va tepalarigina qoplab qolmay, daryo vodyilari hamda jarlarga ham tushib keladi.

Hindixitoy Hindixitoy yarim oroli yer yuzasi beshta morfostruktura zonasidan tashkil topgan. 1.Qadimiy Hindisinya birlashmasining o’rtalikdagi orollari usti yosh yotqiziqlar bilan qoplangan turli baladlikka ko’tarilib qolgan kembiriydan oldingi platforma massivlaridir; bular yuqori Birmadagi Shan tog’ligi, Taylandning sharqidagi Korat platosi va Kambodjaning allyuvial tekisligidan iborat. 2. Bu yadrolarga gersin orogenizida Menam daryosi vodiysi bo’ylab va undan so’ng shimolda Mekoning o’rta qismi bo’ylab meridian yo’nalishda cho’zilgan kembiriydan oldingi davr va o’rta paleozoyning burmalangan yotqiziqlari qo’shilgan. Buning sharqiy chegarasi Daung- Pya-Fay qirlari va Kambodja tekisligi bilan Menam pastekisligini bir-biridan ajratib turuvchi Kardamon tog’laridir. 3. Yanshan burmalanishi vaqtida umumiy ko’tarilish va Hindsiniyaning quruqlika aylanishi ro’y . And. Unga g’arb tamondan Malakka tog’li zonasi qo’shilgan (Shan tog’ligidan Kalimantangacha). Uning kembriydan oldingi, paleozoy va trias yotqiziqlari meridian yo’nalishdagi burmalar hosil qilgan va ularining tarkibida qalayi-volfram rudalari bo’lgan granit intruziyalari yorib chiqan. 4. SHarq tomondan bu vaqta Tonkin –Annam tog’li zonasi qo’shildi, chekkalarida burmalanish ro’y bergan.Hindisiniyaning o’zi esa turlicha balandlikka ko’tarilib qolgan palasxalarga parchalanib ketgan. 5. Himalay orogenezi vaqtida Birmaning g’arbida yosh burmali tog’lar zonasi vujudga kelgan. Bular g’arbiy Birma tog’lari, Arakan-Yoma tizmasi va Iravada tog’ oralig’i bukilmas. Andaman va Nikobar opollari zanjiri orqali Himolay burmalanishi zonasi Indoneziyaga o’tadi. SHunday qilib Hindixitoy yarim orolining hozirgi oragrafiyasi meridional yo’nalishda cho’zilgan va bir-biriga juda yaqin turgan turli yoshdagi tog’ tizmalaridan hamda ular oralig’idagi kambar bo’ylama vodiylar kotlovinalar (korat) va penepinlashgan bazan karst rivojlangan tog’liklardan (Shan)iborat.Eng baland tog’ tizmalari shimolda, Tibet tog’ligi yaqinida (Birma bilan Xitoychegarasidagi Xakab-Razi tog’ining balandligi 5870 m) joylashgan. Hindixitoy yarim orolining yer bag’ri ayniqsa neft Irivada havzasi),qalay va folfram ( Birmaning sharqiy qismi, Malakka, Yuqori Tonkin),polimetallar (Shan tog’ligi va Tonkin) , toshko’mir (Tonkin), sapfir va yoqut(Kardamon tog’lari),shuningdek temir (Tonkin), surma, simob, xrom, uran va bir qancha boshqa foydali qazilmarga boy. Qish vaqtida mamlakatda shimoli-sharqiy uchun passat ustin turadi; havo bosimi janubiy Xitoy ustida 1023 mb, Indoneziya ustida 1009 mb,. Bu fasilda Annam tog’larining shamolga ro’para yon bag’irlarida ( yilga 1500-2000 mm) va qisman malakkada yog’in ko’p yog’adi. Temperatura pasttekislikning hech bir

joyida 15 C pasaymaydi, o’simliklar yil bo’yi o’sa beradi, dalalarda yiliga ikki – uch marta hosil olinadi. Shan tog’ligida (1200 m), yanvar oyining o’rtacha teperaturasi 0 C ga yaqin, uzoq davom etadigan sovuqlar bo’lib turadi. Hindixitoy yoz oylarida Hindiston mussoni tasirida bo’ladi; yarim orolning shimoliy qismida bosi, 1005 mb, ekvator yaqinida 1015 mb. Arakan- Yoyma va Tenasserma tog’larining janubiy –g’arbiy yon bag’irlariga 3000 mm dan 5000 mm gacha , mamlakat ichkarisidagi baland tizmalarning shamolga ro’paro yon bag’irlariga, shu jumladan Anam tog’larining ichki yon bag’irlariga 2500 mm ga yaqin yog’in yog’adi. Tog’lar oralig’idagi kotlovinalarda 1000 mm dank am yog’in tushadi, jumladan, Pakokkuga, Irivadi vodiysining markaziy qismiga 500 mm tushadi, holbuki mumkin bo’lgan bug’lanish yiliga 1600 mm ga yetadi. Hindixitoy musson tipidagi katta sersuv daryolar mamlakati. Masalan, Irivada daryosining (Fillar daryosi) avgust oyidagi suv sarfi Pirom yaqinida (4080 m/sek) fevral oyiga qaraganda 17 hissa ortiq bo’ladi. Irivadi daryosi yiliga dengizga 428 km suv va 350 mln tonna loyqa keltirib, deltasini 50 m ga o’zgartiradi. Daryoda qo’yilish loyida yuqoriga tomon 1600 km masofaga kemalar qatnaydi. Hindixitoyning eng uzun daryosi Tibetdagi Tangla tog’ tizmasining qor bilan qoplangan massivlaridan boshlanadigan Mekong (uzunligi 4500 km, shundan 1600 km da kemalar qatnaydi), shuningde asosan yozgi musson yomg’irlaridan ham to’yinadi, suv daryoning o’rta oqimida avgustda, quyi oqimida oktabrda ko’payadi. Yozda tog’lardagi qorlarning erishi daryodagi yozgi –kuzgi sersuvlikni oshiradi. Bu vaqtda Mekong daryosi suvining bir qismi juda loyqa bosib qolgan TONLE- Sap ko’liga oqadi.Mekongda aprel oyining oxirida,yani passat serkulatsiyasi bilan almashgan vaqtda ( issiq mavsumda) suv eng kamayadi. Bu vaqtga kelib Annam tog’idagi qishki yomg’irlar to’taydi, musson yomg’irlari esa hali boshlanmagan bo’ladi. Mekoning suv sarfi (yiliga 378 km) Irivadnikiga qaraganda kamsoq, lekin loyqa miqdordai jihatidan (yiliga 0,4 dan 1,5 km)gacha Mekong oldingi o’rinda toradi. Uning deltasi har yili dengiz tamonga 80 km cho’zilgan. Hinditoyning bir qancha daryolari chuqur daralarga oqadi. Masalan Saluen darasining chuqurligi bazi joylarda 1,5 km ga yetadi. Irivad, Mekong, Menam, Song-Koy (Qizildaryo) daryolarning hosildor alliyuvial tekisliklari (daryo va dengiz bo’yidagi) va delta pasttekisliklari zich joylashgan aholining xo’jalik faoliyati qaynagan joylardir. Pasttekislik territoriyalarning deyarli 80% qismiga sho;I makkajo’xori, paxta, shakarqamish ,batag, (shirin kartoshka), tamaki va boshqa ekinlar ekiladi. Landshafti jihatdan bu yerlar ayrim daraxtzor va geveya, banan,papaya, anans, apelsin, qalampir daraxit, kofe, kardamon daraxti,va choy butalari plantatsiyasidan iborat antropogen savannalardan iborat. Bir qancha rayonlarda ayniqsa aholi zich joylashgan rayonlarda masalan Tonkintda faqat pasttekisliklargina emas tog’larning zinapoyalar qilingan yon bag;irlariga ham ekin ekiladi. Hindixitoy territoriyasi oltita tabiiy –geografik oblastga bo’linadi; G’ARBIY BIRMA tog’lari landshaftlari sharqiy himolay tog’lari landshaftiga yaqin. SHamolga ro’paro tog’ yon bag’irlarida 1000 m balandlikkacha podzolashgan laterit tuproqlarda usgan doimiy yashil namgarchilik

subekvatoriyal o’rmonlar bilan qoplangan. Ular yuqorida doimiy yashil tog’ o’rmonlari bilan almashinadi. Bu o’rmonlarda dub ko’pchilikni tashkil etadi. 2000-3000 m balandlikdagi mintaqa qo’ng’ir tuproqda igna bargli o’rmonlari o’sadi . tog’ tepalari butazorlar va o’tloq bilan qoplangan . tog’latning shamolga teskari yon bag’irlarida qizil tuproqlarida yilning qurg’oqchil davrida barg to’kuvchi musson o’rmonlari joylashgan. Iravadi vodiysining landshaft zonalari halqa shaklida joylashgan .E

O'xshashlar

Janubiy Osiyo

Janubiy Osiyo paleoliti

Janubi Sharqiy Osiyo davlatlari

Janubiy Afrika Respublikasi

O`zbekiston xavfsizlik siyosatida Afg`oniston, Janubiy Osiyo va Yaqin Sharq omili