O`zbekiston xavfsizlik siyosatida Afg`oniston, Janubiy Osiyo va Yaqin Sharq omili - Geografiya - Referatlar

O`zbekiston xavfsizlik siyosatida Afg`oniston, Janubiy Osiyo va Yaqin Sharq omili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

O`zbekiston xavfsizlik siyosatida A fg`oniston, janubiy osiyo va yaqin sharq omili Reja: 1. O`zbekiston tashqi siyosatida Afg`oniston omili 2. O`zbekiston bilan Pokiston va Hindiston o`rtasidagi hamkorlik munosabatlar 3. O`zbekiston tashqi siyosatida Yaqin Sharq omili

Bugun Afg`onictonda giyohvand moddalar ishlab chiqarish hajmining ortib borayotgani nafaqat mintaqa davlatlari, balki butun jahon hamjamiyati tashvishga solmoqda. Biroq mazkur illatga qarshi faqat giyohvand mod dalar ishlab chiqarilayotgan hudud atrofida «xavfsizlik zona»sini tashkil etish, jazolash va ma`muriy chora-tadbirlarni kuchaytirish bilangina kurashish kifoya qilmaydi. Bu muammoni, birinchi navbatda, Afg`oniston iqtisodiyotini chuqur tarkibiy o`zgartirish, aholini tinch va bunyodkorlik mehnati bilan band etish orqaligina hal qilish mumkin. Prezident Islom Karimov O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi nutqida mamlakatimiz ichki va tashqi siyosatining eng dolzarb muammolari haqida ham alohida fikr mulohazalarini bayon qildi. O`zbekiston rahbari, birinchi navbatda, Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni saqlash, mintaqani barqaror xavfsiz hududga aylantirish mamlakat tashqi siyosatining ustuvor yo`nalishi ekanligiga ypg`y berdi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun qo`shni davlatlar bilan integratsiyalashuv jarayonlarini izchil davom ettirish, bozor islohotlarini rivojlantirishda mintaqaviy bozorni shakllantirishga alohida ahamiyat berish zarurligini e`tirof etdi. Shuningdek, Respublikamiz rahbari Afg`onistondagi vaziyatni barqarorlashtirish va qayta tiklash borasida davom etayotgan ijobiy jarayonlar bilan bir qatorda, mintaqada saklanib qolayotgan strategik mavhumlik holati xususida ham to`xtalib o`tdi. Buni qanday izohlash mumkin? Birinchidan, o`tgan uch yarim yillik muddat mobaynida davlatlar koalitsiyasi yoki ayrim davlatlarning o`z hududida alohida muntazam ravishda amalga oshirib kelgan harbiy va noharbiy chora-tadbirlariga qaramay tolibonlar va al-qoidachilar rahbarlari Mulla Omar, Usoma Bin Loden va ularning yaqin safdoshlari hamon hibsga olinmaganligi, turli davlatlarda ular tomonidan sodir etilayotgan terrorchilik aktlari oqibatida begunoh kishilarning o`limiga sabab bo`layapti. Afg`o nistonda hukumat a`zolari, davlat idoralari va ularning xodimlariga qarshi hujumlar uyushtirilayapti. Xamid Karzay hukumati o`z qarorlarini amalga oshirishda har xil to`siqlarga duch kelayapti; Ikkinchidan, Afg`onistonni qayta tiklash bo`yicha siyosiy, etnik va diniy guruhlar rahbarlari o`rtasida kelishilgan ahdlashuv prinsiplarini buzish hollari ham yuz bermoqda.

Uchinchidan, Afg`oniston davlat chegaralari to`liq nazoratga olinmagan, xususan Pokiston bilan chegaradosh tofli hududlarda notinchlik hukm surmoqda va bu muammoni hal qilishda asosiy omil hisoblangan afg`on milliy armiyasi va politsiyasini shakllantirish jarayoni esa katta qiyinchiliklar bilan amalga oshirilmoqda. To`rtinchidan, jahon hamjamiyatining yordami va Afg`oniston hukumatining olib borayotgan doimiy kurashiga qaramay mamlakatda giyohvand o`simliklarni yetishtirish, qayta ishlash va chet ellarga yetkazishning maxfiy yo`llari va usullari hamon mavjud. Beshinchidan, mamlakat adliya tizimi bugungi talab darajasida shakllanmagan. Lekin shunga qaramasdan, o`tgan uch yarim yil davomida Afg`onstonda tiklanish va yangi hayot uchun kurash jarayoni izchil davom etayotganligi quvonarlidir. Bunday xulosaga kelishni asoslovchi dalillar yetarli. Bular: a)Afg`onistonda amalga oshirilayotgan siyosiy reforma, qayta tiklash va milliy birdamlik dasturlari; b) mazkur dasturlarni amalga oshirish uchun donor davlatlarning Tokio konferensiyasida 4,8 mlrd AQSH dollari hajmidagi mablag`ning ajratilishi; v) BMT bayrog`i ostida AQSH boshliq aksariyat davlatlar koalitsiyasi kuchlarining Afg`oniston hududida tartib o`rnatish uchun olib borayotgan harakatlari; g) turli davlatlarning Afg`oniston hukumati bilan birgalikda tiklanish jarayonida faol qatnashuvining hajmi va hokazo. Qayd qilish lozimki, tolibonlar rejimi qulatilgach, kun tartibida mamlakat ichida tartibni saqlash, chegaralar xavfsizligini ta`minlash, davlat boshqaruvi, aloqa, trans port, energetika, ta`lim, tibbiy yordam tizimlarini tiklash, qishloq xo`jaligini rivojlantirish kabi dolzarb masalalar turar edi. Xonavayron bo`lgan shahar va qishloqlarni, iqtisod va xo`jalikni afg`on xalqi o`z kuchi bilan tiklashi ehtimoldan uzoq edi. Shu sababli jahon hamjamiyati, birinchi navbatda, qo`shni davlatlar afg`on xalqiga, Prezident Xamid Karzay boshliq hukumatga o`z yordam qo`llarini cho`zdilar. Ushbu o`rinda qayd qilish lozimki, donor davlatlarning Tokioda tashkil etgan Afg`onistonga yordam jamg`armasini Jahon Banki tomonidan boshqarish yo`lga qo`yildi. Terrorizmga qarshi kurashda asosiy rolni o`ynagan AQSH ma`muriyati quyidagi vazifalarni o`z zimmasiga oldi: a) poytaxt Qobul shahri, unda joylashgan hukumat xavfsizligini ta`minlash, shuningdek, davlatning muhim viloyatlarida tar tib saqlashni tashkil etish; b) Afg`oniston davlatchiligi ramzlaridan biri bo`lmish milliy armiyani tuzish, tarbiyalash va o`qitish; v) viloyatlarning aksariyatida saqlanib qolgan ekstremist guruhlarni tugatish va bir vaqtning o`zida Afg`oniston mahalliy davlat organlari bilan hamkorlik qilish maqsadida Muvaqqat tiklanish guruhlarini (Provincial Reconstruction Teams-PRT) joylashtirish. Bu

guruhlarning har biri AQSH harbiy kuchlari, Xalqaro rivojlanish agentligi (USAID), Davlat departamenti va koalitsiyaga kirgan dav latlar namoyandalaridan tarkib topgan. Shu o`rinda aytib o`tish lozimki, ayrim amerikalik siyosatshunos olimlarning tasdiqlashicha, AQSH ma`muriyati Afg`onistonni qayta tiklash jarayonida II jahon urushidan so`ng Yevropada, xususan, mag`lubiyatga uchragan Germaniya va Yaponiyada qo`llangan, tajribadan o`tgan taktikani qo`llamoqda. Bu taktika asosida bir maqsad yo`lida birlashib hamkorlik qilish va davlatlarni demokratiya prinsiplari asosida yangitdan qurish evaziga mablag` bilan ta`minlash yotadi. Prezident Jorj Bush o`zining saylovoldi chiqishlari va keyingi bayonotlarida Usoma Bin Loden va uning hamrohlarini qidirib topish va Afg`onistonda tiklash ishlarini oxiriga yetkazishni ta`kidlab o`tdi. Hamisha afg`on xalqiga do`st bo`lib kelgan Hindiston xalqi ham sezilarli yordam beryapti: 170 million. AQSH dollari hajmida mablag`, 300 ta avtobus, 3 ta samolyot, 1 million tonna g`alla ajratdi, Qobul shahrida I.Gandi nomida shifoxona ochdi, yuzlab afg`on yoshlarining Hindistonning yetakchi o`quv yurtlarida o`qishlari uchun stipendiyalar belgiladi va ayni paytda davlat boshqaruv xodimlarini o`qitish, malakasini oshirishda hamkorlik qilmoqda. Afg`oniston tashqi savdosini rivojlantirish maqsadida Eron bilan birgalikda Eron porti Chaxbaxarni Afg`oniston chegarasi bilan bog`lovchi yo`lni qurishda faol ish olib bormoqda. Qo`shni Eron davlati ham Afg`onistonga har tomonlama ko`mak bermoqda: Tokio donor davlatlar konferensiyasida Afg`onistonni tiklash fondiga 560 mln. AQSH dollari hajmida mablag` qo`shdi, chegaradosh viloyatlariga elektr energiyasi, tabiiy gaz yetkazib bermoqda, 2000 afg`on yoshlarining Eron oliy o`quv yurtlarida o`qishi uchun stipendiya ajratdi. Afg`onistonning dengiz orqali savdo aloqalarini rivojlantirishni ko`zda tutgan holda o`zining Chahbahar dengiz portini zamonaviylashtirmoqda, unga keladigan yo`llarni yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, Hindiston va Afg`oniston bilan birgalikda qurmoqda. Germaniya ichki tartib va xavfsizlikni ta`minlashda asosiy rol o`ynovchi yangi politsiya qismlarini tayyorlashni o`z zimmasiga olgan. Rossiya, Yaponiya, Xitoy, Yevropa Ittifoqi davlatlari, Turkiya, arab davlatlari va Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari esa Afg`onistonga ham moliyaviy, ham texnikaviy, ham gumanitar yordam ko`rsatmoqda. O`zbekiston-Afg`oniston munosabatlariga to`xtalar ekanmiz, shuni qayd qilish lozimki, ikki davlat qadimdan bir-biriga qo`shni, yerlari bir-biriga tutashgan, bir daryodan suv ichib kelgan. Ikki davlat rahbarlari o`rtasida bir necha bor uchrashuvlar bo`lib o`tdi. Do`stona va amaliy munosabatlar o`rnatildi. Bir qator muhim hujjatlar imzolandi. Qobul va Toshkentda diplomatik vakolatxonalar faoliyat ko`rsatmoqda. O`zbekiston ham Tolibonlar rejimi va Al- Qoida terroristik tashkilotiga qarshi davlatlar koalitsiyasi tarafida turib kurashda qatnashdi. Endi

esa Afg`onistonni qayta tiklash jarayonida faol qatnashmoqda. O`zbekistonlik mutaxassislar vayron bo`lgan o`ndan ortiq ko`priklarni ta`mirlab, yo`llarni ekspluatatsiya qilishga loyiq holatga keltirmoqdalar. Afg`onistonning shimoliy viloyatlariga elektr energiyasi yetkazib bermoqda. O`zbekis ton avtomobillari, qurilish materiallari va boshqa tovarlari Afg`oniston bozoridan mustahkam o`rin egallamoqda. Ko`p afg`on yoshlari O`zbekistonning turli oliy o`quv yurtlarida o`qimoqdalar. Eron, Afg`oniston bilan tuzilgan shartnomaga binoan, o`zbekistonlik mutaxassislar Termiz shahrini Eronning Chaxbaxar porti bilan Hirot shahri orqali bog`lovchi yangi avtomobil yo`lini qurishda qatn ashadilar. Kelajakda shu yo`lga parallel ravishda temir yo`l qurilishi ham mo`ljallangan. Yuqorida keltirilgan mulohazalarga xulosa qilib shuni aytish mumkinki, aksariyat davlatlar ko`p azob-uqubat chekkan, lekin mag`rur afg`on xalqiga o`z hayotini yangilash, barqaror taraqqiyot yo`liga tushib olishi va tinchliksevar dav latlar qatoridan o`rin egallashida baholi qudrat ko`maklashishga tayyor ekanligini izhor etmoqda va o`zlarining amaliy harakatlari bilan bu xohishlarini tasdiqlamoqda. 2. O`zbekiston va Janubiy Osiyo davlatlari munosabatlarining geosiyosiy jihatlari O`zbekiston Prezidenti I.Karimovning mustqillikning dastlabki yillarida Pokistonga amalga oshirgan davlat tashrifi O`zbekiston va Pokiston o`rtasidagi hamkorlikka asos solgan bo`lsa, Pokiston Islom Respublikasi Bosh vaziri Muhammad Navoz Sharifning O`zbekistonga tashrifi va unda imzolangan hujjatlar munosabatlarni yangi pog`onaga ko`tardi. Bu uchrashuvlarda davlatlararo munosabatlarda muhim bo`lgan O`zbekiston Respublikasi bilan Pokiston Islom Respublikasi o`rtasidagi davlatlararo munosabatlar va hamkorlik prinsiplari to`g`risidagi shartnoma, iqtisodiy va savdo hamkorligi, shuningdek, madaniyat, sog`liqni saqlash, fan, texnika, kadrlar tayyorlash, turizm, sport va ommaviy axborot sohasida hamkorlik qilish to`g`risidagi bitimlar imzolandi. Bundan tashqari ikki davlat o`rtasida suv resurslari, elektrlashtirish, irrigatsiya va melioratsiya sohasida hamkorlik qilish to`g`risidagi, pochta va telekommunikatsiya sohasida, davlat banklari va milliy banklari vakolatxonalar ayirboshlash to`g`risidagi, investitsiyalar va sarmoyalarni himoya qilish to`g`risidagi bitimlar imzolandi. 2005 yil mart oyida Pokiston Prezidenti Parvez Musharrafning O`zbekistonga va 2006 yilning may oyida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning esa Pokistonga qilgan tashriflari ikki mamlakat o`rtasidagi munosabatlarda muhim iz qoldirdi.

2007 yil 14-15 mart kunlari Pokiston Islom Respublikasi Bosh vaziri Shavkat Azizning O`zbekistonga amalga oshirgan rasmiy tashrifi bilan O`zbekiston-Pokiston munosabatlarining rivojida yangi bosqichni boshlab berdi. O`zbekiston va Pokiston rahbarlari bo`lib o`tgan uchrashuvlarda o`zaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish bilan birga Afg`onistondagi vaziyatni barqarorlashtirish va unga yordam ko`rsatish masalalari ham muhokama qilindi. Ikki mamlakat rahbarilari afg`on muammosi bo`yicha muloqotlarga muntazamlik tusini berishga, terrorchilik, narkobiznes va ekstremizmga qarshi kurash borasida tajriba va axborot almashib borishga kelishib oldilar. Dunyo enegiya zaxiralariga ehtiyoj ortib borayotgan bir paytda, Pokiston energiya manbalariga boy hisoblangan Markaziy Osiyodan chiqadigan janubiy yo`nalishdagi yangi transport tarmoqlarining o`z kommunikatsiyalariga tutashishidan manfaatdor. O`zbekiston Pokiston yo`llari orqali Arabiston dengizi sohillariga chiqish imkoniyatining mavjudligi esa ikki tomon uchun ham manfaatlidir. Pokiston kompaniyalari O`zbekiston hududidagi neft-gaz konlarini qidirish va o`rganishga jiddiy qiziqish bildirmoqda. Shuning uchun Islomobodda Afg`oniston orqali Pokistonga chiqadigan transport tarmoqlarini barpo etish loyihalariga alohida e`tibor qaratilmoqda. Bu Pokiston tovarlarining (plastmassa buyumlar, charm va kartondan yasalgan mahsulotlar, dori-darmon, meva) O`zbekiston orqali Markaziy Osiyo davlatlari bozorlariga kirib borishiga ham xizmat qilishi shubhasizdir. O`zbekiston esa o`z navbatida Pokiston bozoriga yo`naltirilgan eksport hajmini (paxta, polietilen, suyultirilgan gaz, kabel, mineral o`g`itlar, g`alla, qishloq xo`jaligi texnikasi) kengaytirish imkoniyatiga ega bo`ladi. Misol uchun, Pokiston O`zbekiston paxtasini uchinchi davlatlar orqali sotib olar edi. Masalan 2006 yilda o`zaro tovar ayirboshlash hajmi ikki hissa ortib, 20 million AQSH dollarini tashkil qildi. Eron bandargohlari orqali Pokistonga yuborilgan O`zbekiston paxtasining qiymati bu ko`rsatkichdan bir necha karra ortiq. Shularni inobatga olib, ikki mamlakat rahbarlari savdo-iqgisodiy hamkorlik bo`yicha O`zbekiston-Pokiston qo`shma komissiyasining faoliyatini takomillashtirishga kelishib olganlar. 2007 yilning boshida Islomobodda komissiyaning navbatdagi majlisi bo`lib o`tdi. Pokiston Bosh vazirining O`zbekistonga tashrifi asnosida esa ikki mamlakat ishbilarmonlarining biznes-forumi tashkil qilindi. Pokistonda O`zbekistonning nafaqat paxta va ipagiga, yurtimizda davom etayotgan xususiylashtirish jarayoniga ham qiziqish katta. Energetika va transport kommunikatsiyalari sohasida amalga oshirilayotgan hamkorlik istiqbolda to`qimachilik, qishloq xo`jaligi kabi sohalarda qo`shma korxonalarning ko`payishiga olib kelishi mumkin. O`zbekistondagi mavjud qulay sarmoyaviy muhit pokistonlik ishbilarmonlarning yurtimizga qiziqishini tobora oshirmoqda. 2007 yilda O`zbekistonda Pokiston sarmoyasi

ishtirokida tuzilgan qirqqa yaqin korxona faoliyat ko`rsatmoqda. Ular ishlab chiqargan tovarlar va ko`rsatgan xizmatlarning yillik o`rtacha qiymati 20 milliard so`mga, eksporti hajmi esa 4 million AQSH dollariga yetadi. Tarixiy va madaniy yaqinlik, ayniqsa, ijtimoiy sohadagi aloqalarni mustahkamlash uchun yaxshi omil bo`lmoqda. Ikki mamlakat vakillari O`zbekiston va Pokistonda amalga oshirilayotgan turli xalqaro madaniyat va san`at festivallarida, jumladan, har ikki yilda Samarqandda o`tkaziladigan "Sharq taronalari" xalqaro musiqa festivalida, ilmiy-ma`rifiy anjumanlarda qatnashib kelmoqdalar. Olimlar tarixiy-ma`naviy merosga oid madaniy yodgorliklarni, qo`lyozmalarni tadqiq etmoqdalar. Lekin bu boradagi imkoniyatlar ham to`la ishga solinayotgani yo`q. Umuman, madaniy va ilmiy doiralarning, sportchilarning o`zaro aloqalarini yanada kengaytirish imkoniyatlari ko`p. O`zbekiston Janubiy Osiyoning yetakchi mamlakati bo`lgan Hindiston bilan ham aloqalarini kengaytirmoqda. 1993 yil 23-25 may kunlari Hindiston Bosh vaziri Narasimxa Rao davlat tashrifi bilan O`zbekistonda bo`ldi. Safar kunlarida O`zbekiston Respublikasi bilan Hindiston Respublikasi o`rtasida davlatlararo munosabatlar va hamkorlik tamoyillari to`g`risidagi shartnoma, “Foyda va mulkka ikki yoqlama soliq solmaslik to`g`risida”gi, “havo yo`llari to`g`risida” va “savdo-iqtisodiy hamkorlik to`g`risida”gi bitimlar imzolandi. O`zbekiston Prezidenti I.A. Karimovning 1993 yil 17-19 avgust kunlari Hindistonga rasmiy tashrifi chog`ida ikki mamlakat o`rtasida “iqtisodiy, savdo va ilmiy-texnikaviy hamkorlik to`g`risida”, “madaniyat, sog`liqni saqlash, fan, texnika, turizm, sport va ommaviy axborot sohasida hamkorlik qilish to`g`risida”gi bitimlar imzolandi. O`zbekiston va Hindiston o`rtasida hamkorlik kengayib bormoqda. 1995 yil 25 avgust kuni Toshkent shahrida Hindistonning "Tata Projekts Ltd" firmasi tomonidan qurib bitkazilgan 600 o`rinli salomatlik zali, majlislar xonasi, servis xizmati, yer osti garaji, sauna barlari, katta restoran bo`lgan zamonaviy mehmonxonaning ochilishi fikrimizning dalilidir. O`zbekistonning Hindiston bilan aloqalarining yangi bosqichga ko`tarilishida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning 2005 yil 4-6 aprel kunlari shu mamlakatga amalga oshirgan davlat tashrifi alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu tashrif davomida Prezident I.Karimov bilan Hindiston Prezidenti Abdul Qalam va Bosh vazir Manmoxan Singx o`ratsida muzokaralar olib borildi. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, Hindiston Markaziy Osiyo Respublikalari orasida O`zbekiston bilan yaqin iqtisodiy va siyosiy, madaniy va ijtimoiy sohalardagi aloqalarni rivojlantirishdan manfaatdor ekanligini namoyon etmoqda. Hozirgi paytda Hindiston bilan qo`shma asosga ega bo`lgan 30 dan ortiq kompaniyalar O`zbekistonda muvaffaqiyatli faoliyat

yuritmoqda. Birgina 2004 yilda ikki mamlakat o`rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 121 million AQSH dollaridan oshib ketdi. Hindiston bilan Markaziy Osiyo davlatlari o`ratsidagi hamkorlik qiziqishi nafaqat iqtisodiy, balki geosiyosiy omillar bilan ham mustahkamlanmoqda. Zero Hindiston bugun Janubiy Osiyo mintaqasida yoki Markaziy Osiyo bilan munosabatlardagina emas, balki jahon hamjamiyatida o`zining obro`-e`tibori va salohiyati bilan yuksak mavqega ega bo`lib bormoqda. Garchi ancha madaniy tusda yondashayotgan bo`lsa-da Hindiston Markaziy Osiyoga xududi Rossiya, Xitoy, AQSH yoki Yaponiya singari geosiyosiy obyekt sifatida qaramoqda. Shu nuqtai- nazardan bugungi kunda Hindistonga «uchinchi dune mamlakati» sifatida munosabat bildirish yaramaydi, balki aksincha, unga juda jiddiy geosiyosiy o`yinchi sifatida munosabat qilingandagina ijobiy natijalarga erishish mumkin. 2. O`zbekiston tashqi siyosatida Yaqin Sharq omili Mustaqillikka erishgan har qanday davlatning taraqqiyoti uchun nufuzli davlatlar bilan hamkorlik qilish muhim bo`lib, O`zbekiston ham istiqlolning ilk kunlaridanoq ana shunday ezgu maqsad yo`lida harakat qila boshladi. Birinchilar qatorida O`zbekiston Yaqin va o`rta Sharq hamda arab mamlakatlari bilan aloqa o`rnatish va aloqani rivojlantirishga kirishdi. Negaki, bu davlatlar bilan O`zbekistonning qadriyatlari, dini, urf-odati va an`analari juda yaqindir. 1991 yil 16-19 dekabr kunlari I.Karimov rahbarligidagi O`zbekiston davlat delegatsiyasi mamlakatimiz mustaqilligini birinchi bo`lib tan olgan mamlakat – Turkiyaga tashrif buyurdi. Turkiya Prezidenti Turg`ut O`zol, Bosh vazir Sulaymon Demirel kabi rahbarlar va ishbilarmonlar bilan amaliy uchrashuvlar, suhbatlar bo`lib o`tdi. Safar chog`ida O`zbekiston Respublikasi bilan Turkiya jumhuriyati o`rtasidagi davlatlararo munosabatlarning asoslari va maqsadlari to`g`risida Protokol, iqtisodiy va savdo sohasidagi hamkorlik to`g`risida, bitim, madaniyat, fan, ta`lim, sog`liqni saqlash, sport va turizm sohasidagi o`zaro hamkorlik to`g`risida, bitim, transport va kommunikatsiyalar sohasidagi bitim, axborot va yangiliklar ayirboshlash, televideniye va radio eshittirish bo`yicha hamkorlik qilish haqida protokollar va boshqa bir qator hujjatlar imzolandi. O`zbekiston bilan Turkiya o`rtasidagi munosabatlar keyingi yillarda ancha kengaydi. O`zbekistonda Turkiya elchixonasi, Turkiyada O`zbekiston elchixonasi faoliyat ko`rsatib kelmoqda. Hamkorlikni yanada chuqurlashtirishda Turkiya davlati rahbarlari Turg`ut O`zol, Tansu Chiller, Mesut Yilmazlarning O`zbekistonga rasmiy tashriflari chog`ida imzolangan hujjatlar katta ahamiyatga ega bo`ldi. Ikki davlat o`rtasidagi hamkorlik gazlama va tayyor kiyim-

kechak ishlab chiqarish, qishloq xo`jalik mahsulotlarini qayta ishlash, qo`shma korxonalar qurish, kadrlar tayyorlash, turizmni rivojlantirish va boshqa sohalarda amaliy natijalar bermoqda. Turkiyalik hamkorlar O`zbekiston iqtisodiyotiga 1,5 milliard AQSH dollari hajmida sarmoyalar kiritdi. 200 ga yaqin qo`shma korxonalar barpo etildi. "Koch xolding", "Aysel" shular jumlasidandir. O`zbekiston bilan Turkiya o`rtasida o`zaro tovar ayirboshlash hajmi 1997 yilda 300 million AQSH dollarini tashkil qildi. 1992 yil 24-25 noyabr kunlari respublikamiz Prezidenti I.Karimovning Eron Islom Jumhuriyatiga rasmiy davlat tashrifi O`zbekiston va Eron o`rtasida davlatlararo aloqalarga asos soldi. Safar chog`ida O`zbekiston Respublikasi bilan Eron Islom Jumhuriyati o`rtasida davlatlararo munosabatlarning asoslari to`g`risida deklaratsiya, havo transporti sohasidagi hamjihatlik to`g`risida, iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy hamkorlik sohasidagi hamjihatlik to`g`risida, pochta, telefon va telegraf sohasidagi hamjihatlik to`g`risida memorandumlar, davlat Markaziy banklari o`rtasida bitim imzolandi. 1993 yil 18 oktabrda Eron Prezidenti Ali Akbar Xoshimiy Rafsanjoniyning O`zbekistonga rasmiy tashrifi ikki mamlakat o`rtasidagi aloqalarning yanada kengayishiga ko`maklashdi. Safar chog`ida tranzit aloqalarni tartibga solish to`g`risida hamda xalqaro avtomobil qatnovi to`g`risida bitimlar imzolandi. Eron Islom Respublikasi bilan O`zbekiston o`rtasidagi aloqalarning geosiyosiy jihatlariga e`tibor qaratadigan bo`lsak shuni ta`kidlash kerakki, Eron Markaziy Osiyo bilan yaqinlashish maqsadida tarixiy-madaniy omillarni vosita sifatida qo`llashga harakat qiladi. O`zbekiston esa Eronning qulay strategik joylashuvi, Fors ko`rfazidagi bandargohlaridan o`z mahsulotlarini dunyo bozoriga olib chiqish maqsadida foydalanadi. 2003 yil O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Eron Islom Respublikasiga davlat tashrifi ikki mamlakat o`rtasida izchil va do`stona aloqalar rivoj topayotganidan dalolat beradi. 2002 yil yakunlariga ko`ra ikki mamlakat o`rtasidagi mahsulot ayirboshlash hajmi 260 million AQSH dollariga teng bo`lganligini ta`kidlash mumkin. Ikki mamlakat o`rtasida diplomatik aloqalar o`rnatilgan davr ichida 40 dan ortiq turli xarakterdagi hujjat imzolangan. Agar 1996 yilda Eron hududidan 34 ming tonna tranzit yuk olib o`tilgan bo`lsa, 2002 yilda bu ko`rsatkich 500 ming tonnaga yetdi. 2002 yilda O`zbekiston hududi orqali tashib o`tilgan Eronga tegishli yuklarning umumiy miqdori esa 750 ming tonnani tashkil etgan. O`zbekiston Respublikasi bilan Yaqin Sharq mamlakatlari o`rtasidagi o`zaro aloqalarni rivojlantirishda – Quvayt Amirligi o`ziga xos o`rin tutadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Quvayt Davlati Amiri shayx Jabbor al-Axmad al-Jabbor as-Sabaxning taklifiga muvofiq 2004 yilning 19-20 yanvarida shu davlatga rasmiy tashrif buyurdi.

Davlatimiz rahbarining Quvaytga rasmiy tashrifi chog`ida Islom Karimovning «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikkka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarining tarjimasi shu davlatda bosmadan chiqdi va uning taqdimoti bo`lib o`tdi. Quvayt Amirligida bo`lib o`tgan rasmiy muzokaralarda O`zbekiston bilan Quvayt o`rtasidagi aloqalarni rivojlantirishning istiqbolli yo`nalishlari, xususan sarmoya jalb etish, qishloq xo`jaligi, energetika va transport sohalarida hamkorlik qilish imkoniyatlari kelishib olindi. Uchrashuvlar chog`ida Quvayt davlatida yer va suv resurlaridan foydalanish borasida to`plangan tajriba O`zbekiston qishloq xo`jaligida qo`l kelishi mumkinligi ta`kidlab o`tildi. O`zbekiston Prezidenti Islom Karimov rahbarligidagi davlat delegatsiyasi rasmiy tashrif bilan Saudiya Arabistoni, Misrda bo`ldi va ular bilan davlatlararo munosabatlarning asoslari to`g`risida shartnomalar, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy hamkorlik bitimlari imzolandi. Saudiya Arabistoni, Misr davlat va hukumat vakillarining O`zbekistonga rasmiy safari paytida imzolangan hujjatlar esa davlatlararo munosabatlarni yanada rivojlantirishga xizmat qilmoqda. O`zbekiston yoshlari Qohira universitetida, "Al-Azxar" va "Ayn Shams" universitetlarida, misrliklar Toshkent Texnika va Agrar universitetlarida, tahsil olmoqdalar. Toshkentda Misr Respublikasining fan va ta`lim markazi faol ishlab turibdi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 2007 yil 17-19 aprel kunlari Misr Respublikasiga rasmiy tashrif buyurdi. Safar oldidan jurnalistlarga bergan intervyusida mamlakatimiz rahbari ushbu mamlakat to`g`risida o`zining ayrim mulohazalarini bayon qilar ekan, O`zbekiston tashqi siyosatida Misrning o`rni qanchalik muhim ekanligini e`tirof etdi. Misr quruqlikda Afrika bilan Osiyoni, suv yo`llari orqali Osiyo-Tinch okeani mintaqasi bilan Yevropani bog`laydi. Shu bois O`zbekiston va Misr mintaqaviy hamda xalqaro siyosatda muhim o`rin tutuvchi mamlakatlar sirasiga kiradi. Misr – madaniyatning, davlatchilikning eng qadimiy markazi. Misrni Nil ne`mati deb ataydilar. Dunyodagi eng uzun daryo, ushbu o`lkadagi hayot manbai bo`lgan Nilda suv miqyosini o`lchaydigan inshootni ulug` alloma, vatandoshimiz Ahmad al-Farg`oniy bunyod etgan. O`zbekiston bilan Misr xalqlarining bunday tarixiy yaqinligi va hamkorligiga ko`plab misollar keltirish mumkin. Qadimgi Sharqning fanlar akademiyasi hisoblangan "Baytul hikma"da ijod etgan vatandoshlarimiz - buyuk allomalarning aksariyati Misrga borib, mahalliy xalqning ilm-fani va madaniyati rivojiga ulkan hissa qo`shgan. Boshqacha aytganda, O`zbekiston bilan Misr xalqlari o`rtasida bugungi do`stlik va hamkorlik aloqalariga ajdodlarimiz asos solganlar. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Misr Arab Respublikasiga rasmiy tashrifida mana shu azaliy aloqalarni hozirgi zamon talablaridan kelib chiqqan holda yangicha asosda ravnaq toptirishg maqsadi ko`zda tutiladi.

Misrda O`zbekistonga ehtirom nechog`li katta, mamlakatimiz bilan hamkorlikka intilish naqadar kuchli ekanligiga bir misol bilan ishonch hosil qilish mumkin. O`zbekiston mustaqilligini arab davlatlari orasida birinchi bo`lib Misr tan oldi. U birinchilar qatorida O`zbekiston bilan diplomatiya munosabatlari o`rnatib, yurtimizda elchixona ochdi. Eng muhimi – yangi, mustaqil O`zbekiston Prezidenti I.Karimovning ilk xorijiy safarlaridan biri ham aynan Misrga rasmiy tashrifi bo`ldi. O`zbekiston bilan Misrning tarixiy, madaniy, ma`rifiy mushtarakligi ko`p. Islom Karimov aytganidek, xalqlarimizning dunyoqarashi ham bir-biriga yaqin. Ayni paytda geosiyosiy va geostrategik jihatdan mamlakatlarimiz o`rtasida o`xshashlik mavjud ekanligini ko`rsatmoqda. Mamlakatlarimiz qadimda Buyuk Ipak yo`lining asosiy tarmoqlari bo`lgan. Janubi-Sharqiy Osiyo, MDH, Yevropa mamlakatlarini tutashtiruvchi transport kommunikatsiyalari O`zbekistondan o`tadi. Markaziy Osiyoning tabiiy boyliklari, energetik zaxiralari yangi kommunikatsiya tarmoqlarini barpo etish, yangi yo`nalishlarda hamkorlikni rivojlantirish uchun omil bo`lmoqda. Mamlakatlarimiz siyosiy sohadagi hamkorligining yuksak darajada rivojlangani, avvalo, Uzbekiston va Misr rahbarlarining dunyoda kechayotgan siyosiy jarayonlarga, o`zaro munosabatlarga doir masalalarga yondashuvlarining o`xshash yoki yaqin ekanligi bilan izohlanadi. Gumanitar hamkorlik - tarixiy mushtaraklik taqozosi. Xususan, ta`lim sohasidagi aloqalar juda faol. Ikki mamlakat kadrlar tayyorlashda bir-biriga ko`mak berayotir. O`zbekiston va Misr oliy o`kuv yurtlari o`rtasida yigirmadan ziyod hamkorlik bitimi imzolangan. Sog`liqni saqlash sohasidagi aloqalar izchil rivojlanayotir. Farmatsevtika sohasidagi hamkorlikni kengaytirishdan ikki mamlakat ham birday manfaatdor. O`zbekiston mustaqillik yillarida bu sohani faol o`zlashtirdi va jadal rivojlantirmokda. Misr ham farmatsevtika sohasida katta salohiyat va boy tajribaga ega. Birgalikda farmatsevtika korxonalarini ochish orqali mamlakatlarimiz Markaziy Osiyo va umuman MDH bozorlarining salmoqli qismini egallashi mumkin. Ayni paytda bu yo`nalishda sakkizta loyihani amalga oshirish mo`ljallanmoqda. Yana bir muhim soha – sayyohlikdir. O`zbekistonliklar uchun Misrning tarixiy obidalari, xususan, ehromlar qanchalik jozibador bo`lsa, misrliklar uchun Imom al-Buxoriy, Imom at- Termiziy, Imom Moturidiy, Mahmud az-Zamaxshariy, Najmiddin Kubro, Ahmad al-Farg`oniy, Burhonuddin Marg`inoniy, Bahouddin Naqshband, Xo`ja Ahror Valiy kabi allomalar vatani bo`lgan O`zbekistonning osori atiqalarini, muqaddas qadamjolarini ziyorat qilish shunchalar e`zozlidir. Misr xalqi O`zbekistonda ajdodlar merosini tiklash borasidagi ishlarni yuksak qadrlaydi. O`zbekiston uchun sayyohlik sohasida xizmat ko`rsatish tarmog`ini rivojlantirishda Misr bilan hamkorlik qilish foydalidir.

Iqtisodiy hamkorlik davlatlararo munosabatlarning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Joriy yilning mart oyida Toshkentda Savdo-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy hamkorlik bo`yicha O`zbekiston - Misr hukumatlararo ko`shma komissiyasining navbatdagi majlisi bo`lib o`tdi. Ikki tomonlama hamkorlikning ulkan imkoniyatlarini namoyish etgan ushbu anjuman yakunida savdo aloqalarini rivojlantirish, xususan, Misrga ko`plab turdagi mahsulotlar, jumladan, zamonaviylashtirilgan Il-76 yuk tashish samolyotlari va Il-114 yo`lovchi tashish samolyotlari, traktorlar va boshqa turdagi qishloq xo`jaligi texnikasi, kabel-o`tkazgich mahsulotlar, transformatorlar, quyosh batareyalari, mis, ipak yetkazib berish borasida ko`plab kelishuvlarga erishildi. Sayyohlik, ilm-fan va ta`lim sohalarida hamkorlik aloqalarini to`g`risidagi hujjatlar imzolandi. Strategik nuqtai nazardan qaraganda, O`zbekiston bilan hamkorlik orqali Misr Markaziy Osiyo va MDH mamlakatlari bozorlarida o`z o`rnini kengaytirishi mumkin. Islom konferensiyasi tashkiloti va Arab davlatlari ligasining faol a`zosi bo`lgan Misr O`zbekistonga mazkur tuzilmalar doirasida hamkorlik uchun yo`l ochadi. Islom Karimovning 2007 yil aprel oyida Misrga qilgan tashrifi asnosida o`zaro aloqalarning xuquqiy poydevori yanada mustahkamlandi. O`zbekiston Respublikasi va Misr Arab Respublikasining qo`shma bayonoti qabul qilindi. Ikki mamlakat xukumatlari o`rtasida uyushgan jinoyatchilik va terrorizmga qarshi kurashda hamkorlik, sudyalar malakasini oshirish va sud-hukuq sohasida tajriba almashish to`g`risidagi bitimlar, axborot sohasida hamkorlik, 2007-2010 yillarga mo`ljallangan madaniy hamkorlik to`g`risidagi protokollar, shuningdek, O`zbekiston Madaniyat va sport ishlari vazirligi bilan Misr Milliy sport kengashi, O`zbekiston Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi bilan Misr Xalqaro hamkorlik vazirligi, O`zbekiston Savdo-sanoat palatasi bilan Misr Savdo palatalari federatsiyasi, "O`zinfoinvest" agentligi bilan Misr Investitsiya va erkin xududlar bosh direksiyasi, O`zbekiston Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi bilan Misr Standartlashtirish va sifat tashkiloti, O`zbekiston Markaziy banki bilan Misr Markaziy banki o`rtasida anglashuv memorandumlari, Alisher Navoiy nomidagi O`zbekiston Milliy kutubxonasi bilan Misr Iskandariya kutubxonasi o`rtasida hamkorlik to`g`risidagi protokol, O`zbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki bilan Misr Milliy banki, "Bank dyu Kair" va "Bank Misriy" o`rtasida moliyaviy hamkorlik to`g`risidagi bitimlar imzolandi. Sharq mamlakatlarida, jumladan, Misrda ma`rifatli islomning qaror topishida, O`zbekiston va Misr o`rtasidagi tarixiy mushtaraklikning ijobiy natijasi sifatida dunyoviy fanlarning shakllanishi va rivojlanishida Movarounnahr mutafakkirlarining hissasi beqiyos bo`lgan. Xususan, 800-861 yillarda yashab ijod etgan buyuk vatandoshimiz Ahmad ibn Muhammad al-Farg`oniy ehromlar yurtida o`chmas iz qoldirgan. U Nil daryosi suvining sathini

o`lchaydigan o`ta noyob inshoot uslublarni kashf qilgan. Misr katta hududining sahro zonalaridan iborat ekanligi va faqat Nil vodiysida ziroatchilik qilish mumkinligi inobatga olinsa, buyuk vatandoshimiz yaratgan "Miqyosi Nil" mamlakatdagi suv zaxiralaridan unumli foydalanishda, daryoda suv sathi o`zgarishlarini bashorat qilishda muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Misr qishloq xo`jaligidagi vaziyat bugungi kunda ham Nildagi suv miqyosiga bevosita bog`liq. Yuksak darajada bilim talab etadigan, o`ta aniqlik bilan ishlangan «Miqyosi Nil»dan hozir ham keng foydalaniladi. Misr hukumati buyuk allomaga ehtirom va ikki mamlakat xalqlarining ko`p asrlik ilmiy- madaniy aloqalari timsoli sifatida Ahmad al-Farg`oniyga haykal o`rnatishga qaror qildi. Prezident Islom Karimovning tashrifi doirasida ushbu haykalning rasmiy ochilish marosimi bo`lib o`tdi. "Miqyosi Nil" bunyod etilgan Roda oroliga O`zbekiston rasmiy delegatsiyasi, Misr hukumati a`zolari, jamoatchilik vakillari, olimlar yig`ildi. Tantanali marosimda Islom Karimov O`zbekiston va Misr xalqlarining do`stligi uzoq davrlarga borib taqalishini, bu do`stlikka ulug` ajdodlarimiz asos solganini alohida ta`kidladi. O`zbek zaminida yetishib chiqqan allomalar, xususan, Ahmad al-Farg`oniy jahon ilm-fani rivojiga ulkan hissa qo`shganini qayd etdi. Shu bois 1998 yilda alloma tavalludining 1200 yilligi YUNESKO shafeligida jahon miqyosida, jumladan, Misrda ham keng nishonlandi. U IX asrdayoq sayyoramizning diametrini hisoblab chiqqan, dunyoni qit`alarga, yetti iqlimga bo`lib, sharhlagan olimdir. Al-Farg`oniyning astronomiyaga oid tadqiqotlari hozir ham butun dunyo olimlari uchun asosiy qo`llanmalardan bo`lib kelmoqda. Qohira shahri hokimi Abdulazim Vazir O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Misr xalqiga sovg`asi sifatida qabul qilingan ushbu yodgorlik Ahmad al-Farg`oniyning Misr sivilizatsiyasi ravnaqi yo`lidagi xizmatlariga ko`rsatilgan yuksak ehtirom ifodasi ekanini ta`kidladi. Qayd etish joizki, Misr poytaxtida «Hadiqa al-O`zbekiya», «Sur al-O`zbekiya», «Hay al- O`zbekiya» nomlari bilan ataluvchi mavzelar bor. Aytishlaricha, ilgari Buyuk Ipak yo`li bo`ylab safar qilgan karvonlar Misrga kelganda mana shu mavzelarda to`xtagan. Ayniqsa, «Sur al- O`zbekiya» mavzesi diqqatga sazovordir. Bugun u yerdagi kitob do`konlarida qadim va noyob asarlarni topish mumkin. Bular ham xalqlarimizning ilmiy-madaniy aloqalari nechog`li qadimiy va mustahkam ekanligidan dalolat beradi. Misr va O`zbekiston hukumatlari o`rtasida erishilgan kelishuvlar ikki tomonlama hamkorlikni yangi bosqichga olib chiqishga xizmat qilishi, bu borada yangi ufqlar ochishi shubhasizdir.

Adabiyotlar : 1. Ibragimova N.SH. Sravnitelniy analiz politicheskix vzaimootnosheniy Respubliki Uzbekistan s Respublikoy Indiya i Islamskoy Respublikoy Pakistan na sovremennom etape. Avtoref. dis... kand. polit. nauk. T.; 2004. 2. Utkin A.I. Mirovoy poryadok XXI veka: Prognozi, perspektivi, predskazaniya. - M.; Eksmo, Algoritm, 2002. - 512 s. 3. Boboyev A. «O`zbekiston-Misr. Hamkorliknnig yangi ufqlari». Xalq so`zi. 2007 yil 20 aprel. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`zbekiston Respublikasining geostrategiyasida Xitoy va Tinch okeani mintaqasi omili

Janubiy Osiyo

Janubiy O`zbekiston tabiiy resurslari va shaharlar rivojlanishi

Janubiy sharqiy Osiyo

Janubiy Osiyo paleoliti