Zarralar va maydonlar - Fizika - Referatlar

Zarralar va maydonlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

404 KB

Ko'chirib olish

Zarralar va maydonlar Reja: 1. Maydon nazariyasi tushunchalari 2. Maydon formalizmi 3. Skalyar maydon. 4. Vektor maydon

Zarralar va maydonlar. Zarralar va maydonlar Saqlanish qonunlari Zarralar va maydonlar orasidagi mosliklar Zarralar orasida bo’ladigan turli jarayonlarni yagona maydon nuqtai — nazaridan o’rganish uchun oldin zarralar xossalari to’g’risida to’xtalamiz. Relyativistik zarraning mu h im xarakteristikasi uning massasidir. Nisbiylik nazariyasiga ko’ra 42222 cmPcE  yoki 1 c  sistemasida 2 2 2 m P E   bo’ladi va shu sababli massani energetik shkalada ham o’lchasa bo’ladi. Zarraning ikkinchi muhim xarakteristikasi uning spinidir. Spin kvantlangan bo’lib, tabiiy sanoq sistemasida elektron va proton spini 1/2 ga, fotonniki esa 1ga teng va hokazo. Zarrachaning uchinchi xossasi uning elektr zaryadidir. Elektr zaryadi ham kvantlangan bo’lib, barcha zarrachalar zaryadi "elementar zaryad" — e ga karrali bo’ladi. Zarrachaning to’rtinchi xususiyati uning yashash vaqtidir. Faqat elektron, proton, foton va neytrinolar va ularning ant i zarrachalari stabil hisoblanadi. Qolgan barcha zarralar nostabil bo’lib /t e qonun bo’yicha boshqa zarrachalarga parchalanadi. Bu yerda  zarachaning yashash vaqti deyiladi. Masalan, neytron 3, 15  min vaqt ichida     e e p n  sxema bo’yicha parchalanadi. Zarrachalar o’zaro ta’sirlashadilar va bir-birlariga aylanadilar va shu sababli ular nostabildir. Zarrachalarning’ o’zaro ta’siri 4 xil bo’ladi. 1 Kuchli ta’sir 2 Elektromagnit ta’sir 3 Kuchsiz ta’sir 4 Gravitatsion ta’sir Bunday o’zaro ta’sirlarda saqlanish qonunlari bajarilishi kerak. Bu saqlanish qonunlari orasida energiyaning, impulsning va harakat miqdori momentining saqlanish qonunlari fazo — vaqt simmetriyasi natijasida kelib chiqadi. Bundan tashqari elektr va

barion zaryadlarining saqlanish qonunlari ham universal hisoblanadi. Lekin barion zaryadi saqlanish qonuni ichki simmetriyaga asoslangan. Ichki simmetriyaga asoslangan yana izotop spin saqlanish qonuni mavjud. Izotop simmetriya—izotop spin saqlanish qonuni kuchli o’zaro ta’sirida saqlanadi, elektromagnit va kuchsiz ta’sirda esa buziladi. Juftlik saqlanish qonuni esa (to’lqin funksiyaning fazoviy o’qlariga nisbatan aks ettirish operatsiyasiga nisbatan) kuchli va elektromagnit ta’sirida saqlanadi, kuchsiz ta’sirda buziladi. S va C kvant sonlari ham kuchsiz ta’sirda buziladi . Endi maydon tushunchasini qaraymiz. Maydon o’zi cheksiz erkinlik darajali fizik sistemadir . Maydon tushunchasi ta’sirning ma’lum masofaga bir paytda uzatilishi tasavvuridan voz kechilganidan kelib chiqqan. Ikkita zarra orasidagi fazo maydon bilan to’ldirilgan deb faraz qilib, ular orasidagi ta’sir shu maydon orqali chekli tezlik bilan uzatiladi. Klassik maydon tushunchasining kiritilishi mana shu zaruriyat bilan bog’liqdir. Zarrachalar fizikasida esa relyativistik kvantlangan maydonlar asosiy rolni o’ynaydi. Kvantlangan to’lqin maydon — fundamental fizik konsepsiya bo’lib, uning asosida elementar zarralar xossalari va o’zaro ta’siri nazariyasi quriladi. Maydon konsepsiyasi zarrachalar sistemasi holatini yagona kvantlangan maydon orqali bayon qiladi. Kvantlangan maydon klassik maydonni kvantlash orqali hosil bo’ladi. Bunda maydon funksiyasi maydon operatoriga almashadi va u o’z navbatida tug’ilish va yo’qolish operatorlaridan iborat bo’ladi. Mana shu tutilishi va yo’qolish operatorlari orqali zarrachalarning muhim xususiyati bo’lgan ularning o’zaro bir — biriga aylanishlarini bayon qilish mumkin bo’ladi. Klassik maydonga elektromagnit maydon misol bo’la oladi. Maksvell tenglamalariga asoslangan klassik yondoshish to’lqin tasavvurga olib keladi. Korpuskulyar xossalar esa kvantlash natijasida namoyon bo’ladi. Elektromagnit maydon kvantlari —fotonlar bo’lib, massasi va zaryadi O ga, spini esa 1 ga teng. Maydon kvantlanganda maydo n kvantlariga odatda zarrachalar mos qo’yiladi.

Maydon nazariyasi tushunchalari Lorens guru h i ifodalari. Ayrim belgilashlar. Biz oldin erkin maydonlarni qaraymiz v'a ayrim qoidalarni eslaymiz. Fizika qonunlari relyativistik almashtirishlarda o’zgarmasligi kerak. Koordinata kvadratini o’zgarishsiz qoldiradigan, ya’ni 2 20 2 ) ( x x x x x      almashtirishlar to’la Lorens guruhini tashkil qiladi. Ya’ n i to’la Lorens guruhi bo’yicha almashtirishlar 4 — o’lchamli fazodagi koordinatalar sistemasining burilishlariga mos keladi. Bunday almashtirishlarda x 0 — vaqt yo’nalishini o’zgartirmaydi. Bu to’la Lorens guru h iga nisbatan invariantlik Lorens — invariantlik deyiladi. Bunda koordinata boshi siljimaydi. Lekin fizikada koordinata sistemasi burilishlari bilan bir vaqtda koordinatalar boshining biror yo’nalishidagi siljishi bilan bo’ladigan almashtirishlar muhimdir. Bunday almashtirishlarga to’la Puankare guruhi almashtirishlari deyiladi. Bu guruhi almashtirishlariga nisbatan invariantlik relyativistik invariantlik deyiladi. Ya’ni     a X L X  '' , bunda L burilishni, a esa siljishni bildiradi. Bu o’rinda ayrim belgilashlarni eslatib o’tamiz. Yuqori energiyalar fizikasida 4 — o’lchamli kattaliklar ishlatiladi, ya’ni 3 ta koordinataga t - vaqt o’qi ham qo’shiladi. Shu sababli kontravariant 4 — vektor komponentalari ) , ( 0 a a a  ёки ) , , , ( 3 2 1 0 a a a a a  deb belgilanadi. Ikki vektor ko’paytmasini 3 3 2 2 11 0 0 0 0 b a b a b a b a ba b a b a         kabi ifodalaymiz. Yoki bo’lmasa boshqacha, ya’ni       b a g b a )3,2,1,0 , (    ko’rinishda ifodalash mumkin. Bu yerda g — dioganal tenzor bo’lib 0 g    da va 1 g , 1 33 22 11    g g g ya’ni           1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 g .

Agar a — 4 —vektor kovariant bo’lsa, ya’ni ) , ( 0 a a a    bo’ladi. Kontravariantdan kovariant ko’rinishga ham g -metrik tenzor orqali o’tiladi.    a g a  yoki teskarisi    a g a  bo’ladi va bunda   g g  . Agar komponentalarini qarasak )3,2,1 ( ,0 0    K a a a a K K ya’ni fazoviy koordinatalar K , n ... kabi harflari bilan belgilanadi. 0,1,2,3 — 4 — komponenta esa grek harflari ... , , ,    a  kabi belgilanadi.                 33221100 b a b a ba b a b a g b a b a b a Ifodalar murakkab bo’lmasligi uchun ikkala indeksni ham pastda yoki yuqorida yozishimiz h am mumkin. Shu sababli indekslarning qayerda joylashganiga qaramasdan ular yig’indini bildiradi.       a a a  ˆ ya’ni  belgisi a vektorning  - Dirak matritsalari bilan yig’indisini bildiradi. Kovariant yoki kontravariant komponentalar hosilasi               x U x u , kabi qisqa belgilanadi, bu yerda a( b ,.,,) harfi ichki simmetriya gruppasiga tegishli. D ’ A lamber operatori       20 kabi belgilanadi. Ko’pincha birliklarninig tabiiy s i stemasi, ya’ni 1 c  sistema ishlatiladi. Bu sistemada         1 0 1,         m x x m P E     bo’ladi. Maydon formalizmi Maydon formalizmi Neter teoremasi. Dinamik invariantlar Elektromagnit maydon to’lqin maydonga misol bo’lishini aytib o’tgan edik. Shu to’lqin maydon kvantlanganda fotonlar —ya’ni to’lqin maydon kvantlariga ega

bo’linadi. Boshqa zarrachalarga (elektronlar, protonlar, mezonlar...) mos keluvchi to’lqin maydon xossalari shu zarrachalarning spini, zaryadi va boshqa xususiyatlarini bayon qila oladi. Bu zarralar ularga mos keluvchi maydon kvant lariga mos qo’yiladi. Masalan,  - mezonlar nuklonlar orasidagi o’zaro ta’sirni uzatuvchi maydon kvantlaridir. Endi maydon deganda nimani tushunishimiz kerak? Maydon bu cheksiz erkinlik darajasiga ega mexanik sistemadir. Maydon cheksiz erkinlik darajasiga ega bo’lgan U(x) - maydon funksiyasi orqali ifodalanadi. Maydon funksiyasi tenglamalari lagranj funksiyalaridan variatsion prinsip yordamida olinadi. To’lqin maydonlar nazariyasi 2 usul bilan quriladi, 1. Kanonik (gamil’ton) formalizmida asosiy kattaliklar umumlashgan koordinatalar va impulslar bo’lib, Lagranj funksiyasi yordamida sistemaninig gamilton funksiyasi quriladi. Uning yordamida esa dinamik o’zgaruvchilar va kanonik tenglamalar topiladi. Bu usulning kamchiligi — vaqtning ajratilganligi sababli relyativistik invariantlik buzilgan bo’ladi va kvantlangan maydon nazariyasida ayrim noqulayliklarga olib keladi. Ya’ni vaqt erkin o’zgaruvchi, koordinatalar esa parametrlar rolini o’ynaydi. 2. Lagranj formalizmida esa sistema lagranjanidan variatsion prinsip yordamida harakat tenglamalari topiladi. Dinamik kattaliklar (energiya, impuls, zaryad,,..) esa Neter teoremasi orqali topib olinadi. Bu formalizmda vaqt va koordinat a lar simmetrik ravishda h arakat tenglamalarida ishtirok etadi. Lagranjian vaqt funksiyasi bo’lib, ) ( ) , ( 0 x L x x L   deb ifodalasak bo’ladi. Lagranjian odatda haqiqiy funksiya deb hisoblanadi. )) ( ), ( ( ) ( x U x U L x L iK i  bu yerda, Ki iK x U U    . Bu lagranjiandan olingan integral ta’sir deb ataladi   dx x L A ) ( ) ( 0 xd dx dx   . Statsionar ta’sirning variatsion prinsipiga binoan 0  A bo’ladi. Lagranj —Eyler tyenglamalaridan, yani 0 ) ( ) ( ) (        x U L dx d x U L x U A iK K i i   dan maydon funksiyalari — ) (x U i lar topiladi. Lagranj— Eyler tenglamalari maydon tenglamalari deyiladi. Bu tenglamalar yechimlari orqali sistemaning asosiy fizik xarakteristikalarini topish talab qilinadi. Vaqt davomida saqlanuvchi bunday xarakteristikalarga dinamik

invariantlar deyiladi. Bu dinamik invariantlar Neter teoremasi yordamida topiladi. Neter teoremasini quyidagicha ta’riflash mumkin. Biror S ta parametrdan bog’liq maydon funksiyasi va koordinatalarning uzluksiz almashtirishlarda ta’sir variatsiyasi O ga teng bo’lsa, bu harakatda S ta dinamik invariant —saqlanuvchi kattalik mavjud bo’ladi, ya’ni har bir saqlanuvchi kattalikka biror simmetriya mos keladi. Shu simmetriya sababli kattalik saqlanadi. Bu yerda bu teoremaning isbotini keltirmagan holda to’g’ridan to’ g’ ri dinamik invariantlarga kelamiz. Koordinata va maydon funksiyalarining cheksiz kichik K K K K x x x x    ' ) ( ) ( ) ( ) ( ' ' x U x U x U x U i i i i    (1) almashtirishlari orqali Neter teoremasiga binoan, quyidagi ifodalarni keltirish mumkin. 1. Energiya — impuls tenzori . KE e i iK eK Lg x U x U L T       ) ( Bu kattalik asosan gravitatsion ta’sirni hisobga oluvchi nazariyalarda ishlatiladi. 2. Energiya — impuls tenzori . 10 T komponentasidan olingan integral, ya’ni   xd T P  10 1 ga energiya — impuls - 4 — vektori deyiladi. Bunda Р° yoki 0  dagi komponenta klassik mexanikadagi energiyaga teng bo’ladi. 3. Harakat miqdori momenti tenzori ) ( / ( ) ( x U A x U L Tx T x M j jlem K i Km e Ke m Kem        (2). (1) tenglamadagi i U  -maydon funksiyasi o’zgarishi uning ko’rinishi o’zgarishi va hamda argumenti o’zgarishi hisobidan bo’ladi. Shu sababli   1 ) ( jk kl j jikl i x U A U   bu yerda jiklA shu ikkala o’zgarishni ifodalovchi tenzor, Skalyar maydon uchun 0 jikdA . Vektor maydon uchun esa jK il ji ik jikl g g A     , l K  bo’ladi. Skalyar maydon uchun mK l lK m klm Tx T x M   ,0 bo’ladi, ya’ni harakat miqdori momenti tenzori to’lqin maydon orbital momentiga teng bo’ladi. Spinor va vektor maydonlarni qaraganimizda (2) — tenglamaning ikkinchi hadi maydonning

polyarizatsiya xususiyatini bayon qiladi. Kvantlangan maydonni qarasak, bu h ad zarracha spin momentini bayon qiladi. Shunday qilib, (k=0) da      ) ( 0 0 0,0 0 m l l m im im Tx T x xd xd M M            jlki i i im lm A x U x U L xd xd S S , 0 0 ) ( ) / (   (3) orbital va spin momentlari tenzorlari bo’ladi. Oxirgi tenglamadan    S S aa a 2 1 ya’ni 3 — o’lchovli spin vektori komponentalarini topamiz ) ( a   . 4. Izotop spin. 3 — o’lchovli ichki izotopik fazodagi burilishlarni qarasak, to’lqin funksiyalar bu fazo koordinatalaridan bog’liq bo’lmaydi. Oddiy fazo koordinatalari Х К esa izotopik almashtirishlarda o’zgarmaydi. Shu sababli cheksiz kichik almashtirishlarda faqat to’lqin funksiyagina o’zgaradi. i i i U U U  ' bunda     a j aij i U R U  va ) (  a .   a — antisimmetrik )3,2,1 , (   a bo’yicha) cheksiz kichik izotopik fazo burilishlari. (3) ga o’xshab i aij iK Ra U R U L N      , izotopik spin momenti tenzori deyiladi. U holda xd N I a a    0  kattalik saqlanadi va u — 3 o’lchovli izotopik spin komponentlari, ya’ni    I I aa a ) (    deyiladi. Bu vektorning uchinchi komponentasi zarracha elektr zaryadi bilan quyidagicha bog’langan 2 2 33 S B I Y I Q      . Bu yerda B — barion zaryad, S — қизиқлик квант сони. 5.Tok 4 — vektori ) ( 0 U U L U L Ui J K K         kabi aniqlanadi. 6. Elektr zaryad quyidagicha aniqlanadi            xd U U L U L U i xd J Q   ) ( 0 0 0 Lorens —invariantlik sharti har qanday relyativistik maydon nazariyasining majburiy atributidir. Shu bilan birga har qanday faza almashtirishlariga (masalan, izotopik almashtirishlar U e U U j3 '         01 10 3  — izospin

matritsa) nisbatan invariantlik maydonga qo’yiladigan qo’shimcha talab bo’lib, u zarrachalarning yoki to’lqin maydonlarining ayrim xossalarini bayon qiladi. Bunday qo’shimcha shartlar ko’pincha taxminiy xarakterga ega bo’ladi. Masalan, barionlar va mezonlar kuchli ta’siri izotopik fazodagi burilishlarga nisbatan invariantdir. Shu sababli kuchli ta’sir zarrachalar zaryadiga bog’liq emas. Elektromagnit ta’sir esa bu simmetriyani, ya’ni izotopik simmetriyani buzadi. Natijada, bu maydon ta’sirida nuklonlar izotopik spini ikki xil I 3 proyeksiyaga ega bo’ladi va proton, neytron o’zlarini namoyon qilishadi. Ya’ni Z 3 o’qi atrofida aylanishga nisbatan simmetriyagina (ya’ni elektr zaryadi saqlanish qonuni) saqlanadi.Shu kabi taxminiy saqlanish qonunlari zarralar fizikasida katta rol o’ynaydi. Ular orasida SU(n) -unitar gruppalarga asoslangan unitar simmetriyalarning turli sxemalari keng tarqalgan. Masalan SU(3) -simmetriyada izospindan tashqari "qiziqlik" — kvant soni, SU(4) -simmetriyada esa ulardan tashqari "maftunkorlik" — kvant soni qatnashadi. Bu simmetriyalar energiya oshishi bilan bir—birini to’ldirib boradi, lekin yetarli past energiyalarda bu simmetriyalar buzilgan bo’ladi, ya’ni kuchsiz ta’sirda. Lekin "rangli" fazodagi SU(3) -almashtirishlari KXD — asosini tashkil qilib, bu "rangli" simmetriya aniq simmetriya hisoblanadi. Skalyar maydon. Skalyar maydon spini 0 ga teng va juftliligi "+" musbat bo’lgan zarralarga mos keladi (psevdoskalyar maydonlar esa spini 0 ga juftligi "-“ minus bo’lgan zarralarga, maslan  , K….. — psevdoskalar zarralarga mos keladi. Ammo zarralar fizikasida O - - psevdoskalar zarralar 15 —pleti mavjud, lekin O + — skalyar zarralar multipleti esa noma’lum. Faqat O + -zarralarga mos  - zarracha mavjudligi nazariy jihatdan aytilgan, lekin eksperimentda haligacha tasdiqini topmagan. Skalyar maydonlarning ikki turini qaraymiz. Ulardan biri haqiqiy skalyar (psevdoskalyar) maydon bo’lib ular zaryadsiz, spini 0 ga teng mezonlarga mos

keladi. Kompleks skalyar (psevdoskalyar) maydon esa zaryadlangan spinsiz mezonlarni ifodalaydi. Eng oddiy skalyar (psevdoskalyar) to’lqin maydoni bir komponentali haqiqiy  (x)— t o’lqin funksiya bilan ifodalanadi, Bu funksiya Lorens almashtirishlarida skalyar yoki psevdoskalyar kabi o’zgaradi. Skalyar va psevdoskalyar orasidagi farq toq sonli koordinata o’qlarini almashtirish bilan bog’liq bo’lib, o’zaro ta’sirdagina namoyon bo’ladi. Shu sababli erkin maydonlarda ular orasidagi farqni inobatga olmasa ham bo’ladi. Shunday qilib, neytral skalyar (psevdoskalyar) 0 spinli mezonlarga mos keluvchi haqiqiy skalyar maydon lagranjianini ) ( 2 2 1 2 2 x m x x L K K          deb ifodalash mumkin. Bu lagranjian yordamida maydonning barcha kattaliklarini topish mumkin, Oldin Lagranj—Eyler formulasi yordamida Kleyn — Gordon tenglamasiga kelamiz. 0 ) ( ) ( ) ( ) ( 2 2 2         x m x m x x x K K     Bu hol Lagranjianninng to’gri tanlanganligini bildiradi. Shu sababli maydonning barcha dinamik kattaliklarini topish mumkin. Biz bu amallarni qoldirib, kompleks skalyar (psevdoskalyar) maydonni qaraymiz. Chunki bu holda yanada to’liq tushuncha hosil bo’ladi. Kompleks skalyar maydon haqiqiy skalyar maydon kabi quriladi. Farqi — kompleks skalyar maydon kompleks funksiya bilan ifodalanadi. ) ( ) ( ) ( 2 1 x i x x      bu yerda  1 - va  2 haqiqiy funksiyalar. Lekin odatda  va 2 1    i  funksiyalardan foydalaniladi. Kompleks maydon lagranjiani ) ( ) ( 2 x x m x x L n n             kabi yoziladi. Undan  va   ular uchun Kleyn —Gordon tenglamalariga kelamiz. (   m 2 )  (x)=0, (  -m 2 )  * (x)=0 .

Oldingi keltirgan formulalarimizga ko’ra quyidagi kattaliklarni aniqlaymiz. Kompleks skalyar maydon energiya — impuls tenzoriL g x x x x T kl K l l K kl             ) (     bo’ladi. Energiya 4 — vektori zichligi          K K K m x x T     2 00 (a) Impuls 4 — vektori zichligi esa ) ( 0 0 0 x x x x T a a a                (b) bo’ladi. Tok 4 — vektori esa ) (     K K K x x i J        (v) ko’rinishga ega bo’ladi. Spin momenti skalyar maydon uchun 0 ga teng. Dinamik kattaliklar impuls fazosida yanada tushunarli bo’ladi. Shu sababli, koordinata fazosidan impuls fazosiga 4 — o’lchovli Furye integrali orqali o’tiladi, ya’ni ) ( ) ( ) 2( 1 ) ( 2 2 2/3 k e m k dk x ikx       Bu ifodada  - funksiya mavjudligi uchun integrallash 4 — o’lchovlik — fazo bo’yicha emas, balki ikkita 3 — o’lchovli giperboloid 2 2 0 m k k   bo’yicha bajariladi. Shu sababli, integral ham ikkiga bo’linadi  (x)=  + (x)+  _ (x) v a k 0 bo’yicha integrallab      ) ( 2 ) 2( 1 ) ( 0 2/3 k e k kd x ikx      (1)      ) ( 2 ) 2( 1 ) ( 0 2/3 k e k kd x ikx      (2) ga kelamiz.  + (x) va  - (x) mos holda  (x) funksiyaning musbat va manfiy chastotali qismlari deyiladi. f(x) funksiyaning musbat (+) qismi maydon nazariyasida maydon zarrachasi tug’ilishiga, manfiy (-) qismi esa zarraning yo’qolishiga mos keladi. Kvantlangan maydon nazariyasida esa (+) — tug’ilish operatoriga, ( —) — esa yo’qolish operatoriga mos keladi. Kompleks qo’shmalik qoidasi quyidagicha bo’ladi. (  + (k)) * =  - (k) va (  - (k)) * =  + (k) (1) va (2) ni (b) va (v) tenglamalarga qo’yib          ) ( ) ( ) ( ) ( k k k k kkd p i l          ) ,3,2,1,0 ( 2 2 0 m k k l              ) ( ) ( ) ( ) ( k k k k kd Q         

larni topamiz. Bu ifodalardan ) ( ) ( k k       had m —massali, k 0 -energiyali, k  impulsli, zaryadi — 1 ga teng zarralar zichligi, ) ( ) ( k k       had esa m —massali, k 0 -energiyali k  -impulsli va zaryadi +1 ga teng zarralar zichligi deb qaralishi mumkin. Shu sababli ) (k  — komponenta m — massali, k  - impulsli va +1 zaryadli zarraning tug’ilishini, ) (k   komponenta esa shunday zarrachaning yo’qolishni bildiradi. Shu kabi ) (k  m —massali, k  -impulsli va — 1 zaryadli zarracha tug’ilishini, ) (k  shunday zarracha yo’qolishini bildiradi. Shunday qilib, kompleks skalyar maydon musbat va manfiy zaryadlangan spinsiz zarralarni ifodalaydi. Endi kompleks skalyar maydonga misol tariqasida -mezonlar maydonini qarab chiqamiz,  + ,  - va  0 - mezonlar izotopik triplet hosil qiladi. Bu triplet uch komponentali maydon funksiyasi orqali ifodalanadi. Odatda pion maydoni ikki xil ko’rinishda ifodalanadi. Birinchi holda barcha 3 komponenta ham haqiqiydir.  ) ( ), ( ), ( ) ( 3 2 1 x x x x       ) ( ) ( x x a a     Ikkinchi holda birinchi va uchinchi komponentalar o’zaro antiqo’shma   3 '1 2 '2 3 2 1 , ,)( ),( ),( )(                Bu ikki ko’rinish orasida quyidagicha bog’lanish bo’ladi 2 , , 2 2 1 3 3 2 2 1 1         i i      . Uch o’lchovli izotopik fazodagi burilishlarga nisbatan invariant erkin pion maydon lagranjiani ) ( 2 ) (2 1 2       m L n n   kabi yoziladi. Buni ikkinchi ko’rinishda ifodalasak,    2 2 2 2 2 1 1 2 1 1 2 2 1 ) ( 2 ) (2 1                         m m m L in n n n n n     Bu lagranjian izotopik fazodagi burilishlarga nisbatan invariant bo’lganidan izotopik spin saqlanishiga olib keladi. Izospinning uchinchi komponentasi elektr zaryadiga tengligidan    a iT 3 ' exp   almashtirishni bajarsak va

        1 0 0 0 0 0 0 0 1 3T matritsani inobatga olsak, Neter teoremasi orqali tok 4 —vektorini topamiz ) ( ) ( ) ( 3 x Tx i x J n n n      Zaryad esa       ) ( 0:3 3 0:1 1 3    xd i I Q  kabi topiladi. Demak, 3 2    zaryadga o’z hissasini qo’shmaydi va  komponentalari bilan pionlar orasida quyidagi bog’liqlikni o’rnatish mumkin            3 0 2 1 , , . Vektor maydon Vektor maydon spini 1 ga teng bo’lgan zarralarga mos keladi. Vektor maydon skalyar maydon kabi haqiqiy yoki kompleks maydon funksiyalari orqali ifodalanishi mumkin. Umumiy qoidaga ko’ra, neytral zarralarni haqiqiy vektor maydon, zaryadlangan zarralarni esa kompleks vektor maydon funksiyalari ifodalaydi. Vektor maydon funksiyasi 4 ta U 0 , U 1 , U 2 , U 3 kompone n talardan iborat bo’lib, kovariant 4 — vektor hosil qiladi. Ya’ni, Lorens , ' k k k x x x   ,n kn k x x    0  nk kn   burilishlarida , ) ( ) ( 1 ' k k k U x U x U   )(x U U kn   kabi o’zgaradi. Soddalik uchun kompleks vektor maydonni qaraymiz, Bunday maydon lagranjiani quyidagicha tanlab olinadi . n n n k n k U U m x U x U L * 2 *      (1) va * ,U U maydonlarga qo’shimcha , 0 "        x U xU n 0 * *            x U x U n n shart qo’yamiz. Bu qo’shimcha shart — Lorens sharti deyiladi. Bu shartning kiritilishiga sabab vektor maydon 3 komponentali to’lqin funksiya orqali bayon qilinadi. Shu sababli, 4 komponentali vektor maydondan qo’shimcha shart yordamida 3 o’lchovli maydon funksiyasiga, ya’ni 1 spinining +1,0 va — 1

proyeksiyalariga mos keluvchi funksiyasiga kelinadi. Vektor maydon lagranjianidan maydon (  ,0 ) ( 2   x U m n  0 ) ( ) ( * 2   x U m n  tenglamalarini topamiz. Energiya — impuls tenzori , 1 1 * 1 * L g x U x U ч U x U T kl n n n k n kl                (2) tok vektori , 2 * *            n n k n n k U x U x U Ui j (3) spin moment tenzori ,1 * 1* 1* 1 *               U x U U U x U x U U S n m m n n m lmn 4). (2) da k=0 deb, energiya zichligini          n K K n Kn U U m x U x U T 2 00 va impuls vektori 3,2,1 ), ( 9 0 00             a x U x U x U x U T n an a n n (5) zichliklarinit opamiz. (3) va (4) dan zaryad ) ( 0 0 0 n n n n U x U x U Ui J        (6) zichligi va spin vektori komponentalarini   , 0 xd S S         bu yerda          U x U x U U U x U dx U U S 0 0 0 0 0              (7) topamiz. Endi skalyar maydondagi kabi dinamik kattaliklarni topish uchun impulьs fazosiga o’tamiz. U va U* vektor maydon funksiyalarini musbat va manfiy chastotali qismlarga ajratamiz U n (x)=U + n (x)+U - n (x), U * n (x)=U *+ n (x)+U* - n (x) K 0 bo’yicha integrallangan 3 —o’lchovli impulьs fazosidagi potensiallar U  n (x)= ) ( 2 ) 2( 1 0 23 k U t k dk n ikx     U*  n (x)= ) ( * 2 ) 2( 1 0 23 k U t k dk n ikx     (8) ko’rinishga ega. Bu o’rinda quyidagi belgilashlar kiritilgan , 2 ) ( ) ( 0k k U k U n n    0 2 ) ( ) ( k k U U n n    ) ( 2 2 0 m k k  

), ( ) ( ) ( 0 k U k Q k U n n    ), ( ) ( ) ( * 0 k U k Q k U n n    bu yerda Q(k 0 ) - uzilish funksiyasi bo’lib, u quyidagicha aniqlanadi   .0 ;0 ,0 ;1 ) ( 00 0  kk k Q Kompleks qo’shmalik sharti quyidagicha ) ( )) ( ( k U k U n n     bo’ladi. (8) ni (5), (6), (7) ga qo’yib, energiya — impuls 4 — vektori             ) ( ) ( ) ( ) ( 0 k U k U k U k U k kd xd T P m m m m n n n       (9) zaryad           )) ( ) ( ) ( ) ( ( 0 k U k U k U k U kd xd J Q n n n n       va spin vektori              ) ( ) ( ) ( ) ( k xU k U k xU k U kd i S       ga teng bo’lishini topamiz. Spin vektorining vaqtga bog’liq emasligi oxirgi tenglamadan ko’rinib turibdi. Bu esa energiya — impuls tenzorining, ya’ni (2) ning simmetrik ekanligini ko’rsatadi. (9) dan P 0 m=0 da manfiy qiymatga ega bo’ladi. Shu sababli koordinata fazasidagi qo’shimcha shart impuls fazosida 0 ) ( ,0 ) (     k kU k U k m n n   bo’ladi. Bu shart yordamida U 0 ni boshqa komponentalar orqali ifodalash mumkin. 3,2,1 ), ( 1 ) ( ), ( 1 ) ( 0 0 0 0        a k U k k k U k U k k k U a a a a     U h olda (9) dagi )) ( )( ( ( ) ( 1 ) ( ) ( ) ( ) ( 2 0 k U k k U k k k U k U k U k U a a a a n n                  (10) bo’ladi. Oxirgi tenglamada ) ( ) ( ) ( ) ( 3 0 2 2 1 1 k a m k k k k a e k ae k U         (11) deb olsak bo’ladi. Bu yerda a U potensial k ga nisbatan bo’ylama va ko’ndalang tashkil etuvchilarga ajratiladi. Bunda e 1 va e 2 bir —biriga va k vektorga ortagonal birlik vektorlar. (11) ni (10) ga qo’ysak ) ( ) ( ) ( ) ( k a k a k U k U a a n            bo’ladi. Oxirgi ifodani energiya — impuls va zaryad ifodasiga qo’ysak          ) ( ) ( ) ( ) ( k a k a k a k a kkd P a a l l                 ) ( ) ( ) ( ) ( k a k a k a k a kd Q a a        bo’ladi.

Demak, yangi o’zgaruvchilar bilan ifodalanganda energiya musbat aniqlangan bo’ladi. Endi (11) — ni spin formulasiga qo’ysak, ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( 2 1 1 2 1 2 2 1 3 k a k a k a k a k a k a k a k a S                     bo’ladi. Bu ifoda quyidagi almashtirish natijasida diagonal ko’rinishga keladi:              3 3 2 1 2 2 1 1 , 2 , 2 b a i b b a b b a Ya’ni              3 3 2 1 2 2 1 1 , 2 , 2 b a i b b a b b a ya’ni       )) ( ) ( ) ( ) ( ( _ k b k b k b k b kkd P a a a a n n      ,       )) ( ) ( ) ( ) ( ( _ k b k b k b k b kd Q a a a a       )()()()()()()()( 211_2_12213 kbkbkbkbkbkbkbkbS    Bu ifodalardan, masalan, ) ( ) ( 2 2 k b k b     - k — impulsli, 0k energiyali, — 1 zaryadli, spi ni ning harakat yo’nalishiga proyeksiyasi +1 bo’lgan zarralar zichligini, ) ( ) ( 3 3 k b k b     esa xuddi shunday, lekin spini proyeksiyasi 0 ga teng bo’lgan zarralar zichligini bildiradi, Kvantlanganda esa ) ( 2 k b   — operator 0k -energiyali, k — impulsli, zaryadi +1 ga teng, spin proyeksiyasi — 1 ga teng zarraning tug’ilishini, ) (2 k b   operator esa shunday zarraning yo’qolishini bildiradi. 2,1a — amplitudalar chiziqli qutblangan, 2,1b doira bo’ylab qutblangan tebranishlarga mos keladi. Shunday qilib, kompleks vektor maydon 2 20 k k m   — massali, uchta proyeksiyaga ega bo’lgan 1 spinli musbat va manfiy zaryadlangan zarralarni ifodalaydi.

O'xshashlar

To’lqinlar va zarralar

Elementar zarralar Fazoviy juftlikning saqlanmaslik xususiyati

Kuchlanganlik vеktorining oqimi. Gauss tеorеmasi. Ba'zi elеktrotstatik maydonlar uchun Gauss tеorеmasining tadbiqi

Olamning hozirgi zamon fizik tasavvuri

O’zaro ta’sir lagranjiani va uning simmetriyasi