O’zaro ta’sir lagranjiani va uning simmetriyasi - Fizika - Referatlar

O’zaro ta’sir lagranjiani va uning simmetriyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

737 KB

Ko'chirib olish

O’zaro ta’sir lagranjiani va uning simmetriyasi Reja: 1. Grin funksiyasi 2. S - matritsa va uning xususiyatlari. 3. Feynman diagrammalari va moslik qoidalari.

Biz hozirgacha erkin maydon lagranjianlari va dinamik invariantlarini qaradik. Endi turli maydon o’zaro ta’sirlarini qaraydigan bo’lsak, to’la lagranjianT LA TO L L L   0 ' ko’rinishda ifodalanadi. Bu yerda 0L — erkin maydon lagranjianlari yi g’ indisi , TL — o’zaro ta’sir lagranjiani. Bu lagranjian relyativistik invariant bo’lishi shart. Bu o’zaro ta’sir lagranjianiga qo’yilgan asosiy shartdir. Shu sababli, TL lagranjiani bir xil o’lchamli ikki kattalik ko’paytmasida ifodalanadi. Masalan, j ’ — skalyar va Y -spinor maydonlar o’zaro ta’sir formulalari ) ( ) ( ) ( ' 5 x x x j    , ya’ni psevdoskalyar x psevdoskalyar ) ( ) ( ) ( ' 5 x x x m j     (psevdovektor X psevdovektor) ko’rinishda ifodalanishi mumkin. Relyativistik invariantlikdan tashqari TL ga boshqa cheklanishlar ham qo’yiladi. Masalan, elektr zaryadi saqlanish qonuni     j j j j ia ia e e , fazo almashtirishlariga nisbatan invariantlikni talab qiladi. Shunga o’xshash, barion zaryadi saqlanish qonuni B e B B e B i iИ      , almashtirishlarga nisbatan TL invariant ekanligini bildiradi. Elektr, barion va lepton zaryadlari saqlanish qonunlari absolyut qonunlar bo’lib, barcha o’zaro ta’sirlarda bajarilishi kerak. Bundan tashqari, shunday saqlanish qonunlari borki, ular faqat ayrim turdagi o’zaro ta’sirlarda saqlanishi kerak. Masalan, o’zaro kuchli ta’sirlar izotopik invariantdir. Agar pion nuklon o’zaro ta’sirini qarasak, ) ( ) ( ) ( ) ( 5 x x x i x LT          . Bu yerda ) , , ( 3 2 1      izotopik fazodagi burilishlar operatori bo’lib,  — Pauli matritsalari bilan mos tushadi        0 1 1 0 1 1   ,          0 0 2 2 i i   ,          1 0 0 1 3 3   Bu lagranjian Lorens almashtirishlariga nisbatan psevdoskalyar X psevdoskalyar va izotopik burilishlarga nisbatan 3 — vektor X 3 —vektor ko’rinishdadir. Izotopik simmetriya saqlanish qonuni absolyut qonun emas va elektromagnit ta’sirda buziladi. Mikrozarralarning o’zaro ta’siri va o’zaro bir — biriga aylanishi ularning eng mu h im xususiyatidir. Hozirda mikrodunyoda 4 xil o’zaro ta’sir mavjuddir. Gravitatsion ta’sir barcha massaga ega zarralar uchun xos va universaldir. Elektromagnit ta’sir esa barcha zaryadli zarralarga xosdir. Bu

ikkala ta’sir uzoqdan ta’sir qiluvchi kuchlar bo’lib, ular intensivligi masofa oshishi bilan r 1 ga proporsional kamayib boradi. Gravitatsion ta’sir zarralar olamida juda kuchsizligi sababli, odatda bu ta’sir qaralmaydi. Endi elektromagnit ta’sirni qaraydigan bo’lsak, bu ta’sirda har bir zaryadlangan zarracha elektromagnit maydonlari orqali ta’sirlashadi. Bu maydonni kvantlasak elektromagnit maydon fotonlar orqali ifodalanadi. Natijada Q zaryadlangan zarrachaning elektromagnit maydon bilan ta’siri, bu zarracha tomonidan  — kvant (foton) yutilish yoki chiqarilish akti bilan ifodalanadi   Q Q yoki Q Q   (1). Bu ta’sir quyidagi diagramma orqali ifodalanadi:   Q Q (2) Uzluksiz chiziq zaryadlangan zarrachaga, to’lqinli chiziq esa  -kvantga mos keladi. Ikkita zaryadlangan zarrachaning kulon ta’siri esa diagrammaga mos keladi. Bu diagrammalarda vaqt chapdan o’ngga yo’nalgan bo’ladi. Zarra va antizarra annigilyatsiyalanish yoki tug’ilish jarayoni

yoki teskari diagramma (4) kabi belgilanadi.) , ( 1 1 Q Q  — juftlikning ) , ( 2 2 Q Q  — juftlikka aylanish jarayonini kabi belgilash mumkin. Endi (2) va (4) diagrammalardagi o’zaro ta’sirga ) ( ) ( ) ( x Q J x eA x L    lagranjian mos keladi. Bu yerda A elektromagnit maydon potensiali, ф m M r 1 2 2 2   zarralar toki. Zarrachalar fizikasida tok tushunchasi —fizik kattalik bo’lib, zarrachaning biror maydon bilan o’zaro ta’sirni bildiradi . Shu ma’noda QJ — elektromagnit tokni bildiradi. Bu o’rinda elektromagnit tokni    a QJ   kabi belgilashimiz mumkin. Bunda  elektron tug’ilish,  - yo’qolish operatorlari mos ravishda. Masalan, kuchsiz ta’sirdagi  — parchalanishni misol tariqasida qarasak,     e p n e , yoki e e          jarayonni qarasak,

e e e       bu ta’sirlar lagranjiani ) ( ) ( x J x GJ L     kabi ifodalanadi. Bu yerda  — parchalanish uchun ) (x J — kuchsiz tok ) ( ) ( ) ( ) ( x e Q x n Qx p x J e        kabi ifodalanadi.  Q matritsalar, F G — Fermi doimiysi ) 10 ( 2 5 p F m G   , p m ~ proton massasi. Lekin bu qiymat energiya oshishi bilan oshishi mumkin va 10 2 — 10 3 GeV energiyada 1 ga yaqinlashadi. Ya’ni kuchsiz ta’sir kuchsiz bo’lmay qoladi. Endi kuchli ta’sirni qarasak, bu ta’sir qisqa masofada sodir bo’ladi. yadrr kun e F /  , sm ryad 13 10 4,1    Pionlar va nuklonlarning kuchli ta’sirida   N N diagramma va ) ( ) ( ) ( ) ( x x x g x L k         lagranjian mos keladi. Bu yerda 7, 14 4 2  c g  bo’lib, g’alayonlanish nazariyasini qo’llashga imkon bermaydi. Grin funksiyasi Kvant maydon nazariyasida ) ( y x D c  -sabab Grin funksiyalari asosiy rollardan birini o’ynaydi. Bu funksiya fazo — vaqtning x va y nuqtalarida zarrachaning tug’ilish va yo’qolish hodisalari orasidagi sabab — oqibat munosabatni ifodalaydi. Skalyar zarrachaning x nuqtada tug’ilib u nuqtada yo’qolishini

) ( ) ( 1 ) ( ) ( 1 1 y x iD x y Di x Фy Ф        deb ifodalash mumkin. Agar bunda 0 0 y x  , bo’lsa, zarracha u nuqtada tug’ilib, x nuqtada yo’qoladi. Agar 0 0 x y  , bo’lsa, zarra x nuqtada tug’ilib u nuqtada yo’qoladi. Ya’ni 0 0 y x  bo’lganda ) ( y x D C  — Grin sabab funksiyasi ) ( y x D   ga proporsional, 0 0 x y  bo’lganda esa ) ( y x D   ga proporsional bo’ladi. Grin sabab funksiyalari turli maydonlar uchun turlicha ko’rinishga ega. Skalyar maydon uchun        ) ( ) ( ) 2( 1 ) ( 2 2 ) ( /1 x x dk i k m e y x D yxik i C j j   elektromagnit maydon uchun      ) ( ) ( ) 2( ) ( 2 )0( 4 ln 0 y A x A dk i k e i g y x D n l yxik C   spinor maydon uchun          ) ( ) ( )ˆ ( ) 2( 1 ) ( ) ( 2 2 4 y x dp e i p m p m i y x S a yxip ab Ca    j j    vektor maydon uchun esa          ) ( ) ( ) ( ) 2( 1 ) ( ) ( 2 2 2 4 y Ux U dk e i k m m k k g i y x D L n yxip l n nl Cnl   ko’rinishda bo’ladi. Bu funksiya biror maydon kvantining biror x nuqtada tug’ilib, u nuqtada yo’qolishi orasidagi sabab bog’lanishni ifodalagani uchun 0 0 x y  bo’lishi kerak. Ya’ni ikkita ketma — ket sodir bo’lgan hodisa orasida sabab —oqibat munosabati o’rinli bo’lishi uchun birinchi hodisa ikkinchisidan vaqt bo’yicha oldinroq sodir bo’lishi kerak. Shu сабабли майдон назариясида хронологик кўпайтма тушунчаси ишлатилади. Хронологик кўпайтма (Т—кўпайтма) деб, операторларнинг чапдан ўнгга қараб вақт аргументларининг ошиб бориш тартибидаги кўпайтмасига айтилади. Агар спинор майдон операторлари бўлиб, биз уларни вақт аргументи чапдан ўнгга ортиб борадиган тартибда қайта ёзсак, у холда ишора хам ўзгариши керак,   0 0 0 0 ), ( ) ( ), ( ) ( )) ( ) ( ( y x x U y U y x y U x U y U x U T   Бу ерда "+" ишора бозе —операторлар, "—" ишора эса ферми — операторлар учун, Грин функциялари прапогаторлар деб ҳам аталади. Уларнинг муҳим

хусусиятларидан бири шуки, импульснинг маълум қийматларида пропогатор ифодасидаги махраж 0 га интилади. Натижада пропогатор (Грин функцияси)  га интилиб, физик маъносини йўқотади. Шу сабабли улардан физик маънога эга бўлмаган қисмини махсус математик усул билан чегириб ташлаш усули ишлатилади, Бу усулларга регуляризация (нормаллаштириш) усуллари дейилади. Бу усуллар тўғрисида бевосита hисоблашларда тўхталиб ўтамиз. Шу ўринда Вик теоремасига хам тўхталиб ўтамиз. Бу теореманинг маъноси шуки, агар бир неча операторлар билан иш кўраётган бўлсак, бу операторлар орасидаги мумкин бўлган барча сабаб — оқибат жуфтлашишлари қараб чиқилади. Шу сабабли кўрилаётган жараёнга мос турли диаграммалар юзага келади. Бу диаграммаларнинг hисобланиши эса тажрибага мос келадиган натижага олиб келади. Вик теоремаси: чизиқли операторлар кўпайтмаси турли жуфтланишли нормал кўпайтмалар, хамда жуфтлашишсиз нормал кўпайтма йиғиндисига тенг. Яъни... : ... : ... : : ... : : ... : : ... : ... 4 3 2 1 1 1 1 2 1 1 1        n n n n n n n A A A A A A A A A A A A A A A A A Дема к, юқорида айтганимиздай, барча сабаб —оқибат жуфтлашишлари кўриб чиқилади. Саволлар: Сабаб —оқибат муносабат ини изохланг, Грин функцияси мохиятини тушунтиринг. Вик теоремасини тушунтиринг. S - matritsa va uning xususiyatlari. Zarralar fizikasining ajralmas atributi - bu ularning o’zaro ta’siri va o’zaro bir —biriga aylanishlari deb aytgan edik. Shu jarayonlarni sochilish matritsasi yoki S — matritsa orqali tushuntirish maqsadga muvofiqdir. Faraz qilaylik, zarralar boshlang’ich va oxirgi holatlarda erkin bo’lsin. Ular holatlarini mos ravishda F( -  ) va F(  ) ya’ni cheksiz o’tmishda ( -  ) va cheksiz kelajakda (  ) deb faraz qilamiz. U holda bu ikki holatni S -matritsa orqali quyidagicha bog’laymiz

F( ) = S F( -  ) . Endi shunday bo’lishi mumkinki, o’zaro ta’sirdan keyin zarralar o’z tabiatini o’zgartirmasliklari (elastik jarayon) yoki o’zgartirishlari (noelastik yoki o’ta noelastik jarayonlar) mumkin. Shu sababli S — matritsa T I S   ko’rinishida ifodalanishi h am mumkin. Bu yerda I -birlik matritsa elastik sochilishga mos keladi. T - matritsa esa noelastik va o’ta noelastik jarayonlarni ifodalaydi. S - matritsa kvadrati o’tish ehtimolliklarini, sochilish jarayonlari effektiv kesimini va zarralarning bir — biriga o’zaro aylanishlarini aniqlaydi. Endi S - -matritsaga q o’ yiladigan talablarga to’xtalib o’tamiz. Birinchidan, S — matritsa kovariant bo’lishi kerak, ya’ni Lx x x   ' Lorens almashtirishlariga ko’ra,     L L L L U g S U U g S U Lg S ) ( ) ( ) ( 1 bo’lishi kerak. Bu yerda 1 0   g bo’lib, 0 ) (  x g bo’lganda o’zaro ta’sir bo’lmaydi, 1 g da esa o’zaro ta’sir to’la mavjud va 1 0   g oraliqda ta’sir qisman mavjud bo’ladi. Demak, S —matritsa Lorens almashtirishlariga ko’ra kovariantdir. Ikkinchidan S matritsa unitar bo’lishi kerak. Ya’ni, biror jarayonda oxirgi h olat h osil bo’lsin. Oxirgi h olatdan ma’lum shart-sharoitlarda boshlang’ich h olat bo’lishi kerak. Boshqacha aytganda to’lqin funksiyalar normasi saqlanishi kerak. Jarayonning to’g’riga va teskari yo’nalishda sodir bo’lishi ehtimolliklari teng bo’lishi kerak. Demak, SS + =1 , ya’ni S - operator unitar bo’lishi kerak. Uchinchi shart -sabablilik sharti bajarilishi kerak. Bu shartga ko’ra, sodir bo’lgan hodisa faqat keyin sodir bo’ladigan hodisalarga ta’sir qilib, undan oldin sodir bo’lgan jarayonlarga ta’sir qilmasligi kerak. Ya’ni 1 2 1 2 2 1 ), ( ) ( ) ( G G g S g S g g S    G 2 intensivlik 2g ga teng bo’lgan soha va bu hodisa G 1 dagidan oldin sodir bo’lgan. Endi lagranj formalizmidan foydalanib S— matritsani qurish masalasiga to’xtalamiz. Agar L(x) ni o’zaro ta’sir lagranjiani desak , ) ( ) ( x iL x S  deb yozishimiz va S — matritsani aniqlashimiz mumkin. Bu yerda L(x) ga qo’yilgan lokallik, ermitlik va relyativistik kovariant l ik shartlari S -matritsaga qo’yilgan shartlarni ham ta’minlaydi. Agar bir necha o’zaro ta’sirdan iborat jarayon qaralayotgan bo’lsa, S-matritsa )) ( )... ( ( ) ,... ( 1 1 n n n n x L x L Ti x x S  kabi aniqlanadi S - yoki T - matritsani bilgan

holda, biror jarayon ehtimolligi, masalan, bitta zarrachaning bir —necha (n) zarrachaga parchalanish ehtimolligi ) ; ( 2 ) 2( ... 2 4 1 nP P n P dФ T M dГ   kabi aniqlanadi. (Odatda T matritsa o’rniga M -matritsa elementi tushunchasi ham qo’llaniladi). Bu yerda M — parchalanuvchi zarra massasi, n dФ — fazo hajmi deb ataladi va       n i n i i i i P P n E P d P P P dФ n 1 1 3 3 4 ... 2 ) 2( ) ( ) ; ( 1   kabi aniqlanadi. Olti o’lchamli hajm elementi pdV d x pd d 3 3 3  kabi aniqlanadi. Bu yerda dV — konfiguratsiya fazosi hajmi. Kvant nazariyasida hajm elementidagi erkin zarraning kvant holatlari soni 3 3 3 3 ) 2/( ) 2/(   pdV d pdV d dN    kabi aniqlanadi. Zarraning hosil bo’lish ehtimolligi esa kvant holatlari soniga proporsionaldir. Shu sabab n ta zarra hosil bo’lishi ular hajmlari ko’paytmasiga proporsional   dV V bo’lib, to’lqin funksiyalar zarralar egallab turgan V hajmga normallashtiriladi. Normallashtirish koeffitsiyenti esa 2/1 V ga teng bo’ladi. Zarrachaning hosil bo’lish ehtimolligi uning to’lqin funksiyasi moduli kvadratiga proporsionalligi uchun fazo hajmi ifodasi surati va maxrajidagi V lar qisqarib ketadi. Shu sababli fazo hajmida faqat p d3 saqlanib qoladi. 4 —o’lchovli  — funksiya energiya — impuls saqlanish qonunini ifodalaydi. Relyativistik holatda esa erkin zarralar to’lqin funksiyalari 2/1 ) 2(  E — normallashtirish koeffitsiyentiga ega bo’ladi. To’lhin funksiya kvadratiga ko’tarilsa dФ E 1 ) 2(  bo’lib ifodasida qatnashadi. Endi operatorlarning xronologik juftlashishi tushunchasiga to’xtalib o’tamiz. Agar 2 ta ) ( 1 1 x U va ) ( 2 2 x U operatorlar bo’lsa, u h olda ) ( ) ( :) ( ) ( : )) ( ) ( ( 2 2 1 1 2 2 1 1 2 2 1 1 x U x U x U x U x U x U T   bo’ladi. Ya’ni    01 02 1 1 2 2 02 01 2 2 1 1 2 2 1 1 ), ( ) ( ), ( ) ( ) ( ) ( x x x U x U x x x U x U x U x U  

bo’ladi. Demak xronologik juftlashishda oldin sodir bo’lgan hodisa operatori keyin sodir bo’lgan hodisa operatoridan chapda joylasharkan. Boshqacha aytganimizda, 2 operatorning xronologik juftlashishi Grin sabab funksiyasini yoki prapagatorni anglatadi. Shu sababli oldin keltirilgan turli maydonlar Grin sabab funksiyalari mos ravishda xronologik juftlashishi orqali ham ifodalanishi mumkin) ( ) ( ), ( ) ( ), ( ) ( ), ( ) ( y x y Ux U y A x A y x a e n n C    j j  . . Feynman diagrammalari va moslik qoidalari. Biz S — matritsa va unga qo’yiladigan talablar bilan tanishdik. Shu S — matritsaga ma’lum grafik sxemalar mos qo’yiladi va bu sxemalarga Feynman diagrammalari deyiladi. Bunday diagramma texnikasi 1949 yili R. Feynman tomonidan kiritilgan. Bunga ko’ra zarralarning har qanday o’zaro ta’siriga diagramma mos qo’yiladi. Zarralar bilan bo’ladigan o’zaro ta’sir esa "qora yashik" ko’rinishda ifodalanadi. O’zaro ta’sir lagranjianini, operatorlarning o’zaro juftlashishlarini bilgan holda bu bitta diagramma bir necha diagrammalar yig’indisi ko’rinishida ifodalanishi mumkin. Bu diagrammalarni ^isoblab, ular yigindisini topib, bizni qiziqtirayotgan jarayonni aniqlashimiz mumkin. Agar elektromagnit maydon bilan spinor maydon o’zaro ta’sirini qarayotgan bo’lsak, bunda erkin operatorlar ) (x A , ) (x  va ) (x  bo’ladi. Bunda ) (x Am operatorga yo’nalishsiz to’lqin chiziq mos keladi. ) (x  -operatorga x nuqtaga kiruvchi elektron chiziq mos keladi.

) (x  — operatorga x nuqtadan chiquvchi elektron chiziq mos keladi. (Yoki pozitron uchun yo’nalish qarama—qarshi tomonga bo’ladi) k ie ga esa diagrammadagi ix nuqta mos kelib, qaralayotgan jarayon quyidagi diagramma orqali ifodalanadi. ix -nuqta diagramma cho’qqisi deb ataladi. Diagrammalardagi bunday nuqtalarga mos keluvchi ifodalarga form — faktorlar deyiladi. Odat da impulьs fazosida ishlash qulaydir. Shu sabab moslik qoidalarini impulьs fazosida ifodalasak, quyidagicha bo’ladi. Zarraning ikki nuqta orasidagi harakatiga ularga mos Grin funksiyalari mos qo’yiladi (ular ifodasi oldingi paragraflarda keltirilgan). Endi yuqorida keltirilgan funksiyalarga impuls fazosida mos keluvchi ifodalarga to’xtalsak, nuqtaga kiruvchi (boshlang’ich holatdagi) elektronga ipx e p   ) ( ) 2( 1 , 2/3    mos keladi. Nuqtadan chiquvchi (oxirgi holatdagi) elektronga esa ipxe p) ( ) 2( 1 , 2/3     mos keladi va h o k a zo. Qolgan zarralar uchun ham shunga o’xshash o’z ifodalari mos keladi. Biz ularga aniq jarayonlarni hisoblaganda to’xtalib o’tamiz. Misol tariqasida      parchalanishni qarab chiqamiz. Bu hol parchalanish ehtimolligi Ф m M Г  2 2 2   formula orqali ifodalanadi. Bu yerda F — fazo hajmi bo’lib, qaralayotgan hol uchun   m E Ф 4  kabi aniqlanadi. Bu parchalanish kuchsiz parchalanishga misol bo’lib, kuchsiz o’zaro ta’sir lagranjiani .. 2 SEJG L h F W      kabi aniqlanadi, bu yerda hJ — adron toki,  - lepton toklari bo’lib, bu ifodalar quyidagicha aniqlanadi C h Q F J cos 2       (cosQ=0,97 — Kabibbo burchagi)       U U ) 1( 5    . O’zaro ta’sir matritsasi

C F S C F s C F W F iG U U P Pi F G U U F Gi iL M T                 cos )) 1( 1( cos) ( ) 1( cos) 2 ( 2                               U U m Q F iG U P P U C F S ) 1( cos ) 1)(ˆ ˆ( 5     bo’ladi. Bu yerda 0 ˆ   P U va     U m U P  ˆ ifodalardan foydandik. Endi M * — kompleks qo’shma ifodani topsak     U U Q F iG M C F ) 1( cos 5   ga teng bo’ladi. Bundan 2 2 2 2 cos   m Q F G MM M C F    ) 1)( ˆ )( 1(ˆ cos ) 1( ) 1( 5 5 2 2 2 5 5                   m P P Sp m Q F G U U U U C F PS matritsalar izi deyiladi va u matritsalar diagonal elementlari yig’indisiga teng bo’ladi. Ya’ni ) ( 8 ) ˆ ˆ ˆ ˆ ( ) ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ( ) ˆ ˆ ( ˆ ) 1 )( ˆ ˆ ( ˆ 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5                                        P P P P P P Sp m P P P m P P P m P P P m P P P Sp m m P m P P Sp m P m P P Sp                        Chunki ) (4 ) ˆ ˆ(     P P P P Sp  ifodasiga binoan shunday bo’ladi. Endi parchalanishda impuls saqlanish qonuni    P P P   dan (*) 2 2 2 2 2 2 2 2 ) (            m m P P P P P P P P P         Bu ifodadan esa 2 2 ) (2     m m P P   . Natijada ) (4 cos 2 2 2 2 2 2 2     m m m Q F G M C F    bo’ladi. Parchalanish eht imo lligi esa         m E m m m m Q F G Г C F 4 2 2 ) (4 cos 2 2 2 2 2 2     ga teng bo’ladi. (*) formuladan 2 2 2     m E m m   va     m m m E 2 2 2  ga teng bo’ladi. Natijada           m m m m m m m m Q F G Г C F ) ( 4 4 ) ( cos 4 2 2 2 2 2 2 2 2    ga teng bo’ladi. Bu y erda 2 5 2 5 10 17,1 10       Gev m G p F — Fermi doimiysi, Gev F 093,0   -parchalanish doimiysi Gev m 784,1 lepton massasi Gev m 14,0    - mezon massasi. Shu yo’l bilan nazariy hisoblangan      parchalanish ehtimolligi tajriba natijalariga juda yaqindir.

O'xshashlar

Elektr o’zaro ta’sir

Zarralar va maydonlar

Elementar zarralar Fazoviy juftlikning saqlanmaslik xususiyati

Astranomiya va fizika fanlarining o’zaro bog’liqligi

Elektromagnit maydon