Elektromagnit maydon - Fizika - Referatlar

Elektromagnit maydon

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

361 KB

Ko'chirib olish

Elektromagnit maydon Reja: 1. Spinor maydon. 2. Erkin maydonlarni kvantlash 3. Opreatorlar normal ko’paytmasi 4. C - , P -, T- almashtirishlar, CP T-teorema.

Elektromagnit maydon Erkin elektromagnit maydon Maksvell tenglamalari orqali ifodalanadi.0x H E rot       , 0x E H rot      , 0  H div  0  E div  Bu maydonni simmetrik ko’rinishda ifodalash uchun kovariant elektromagnit potensial 4 — vektori kiritiladi ) , ( 0 A A AV   . U holda Maksvell tenglmalari A rot H x A gradA E           ,0 0 (2) ko’rinishga keladi. 4 —potensial orqali ma’lum elektromagnit maydon antisimmetrik tenzori      A A F   (3) kabi aniqlanadi. Bu tenzorning komponentalari elektr va magnit maydon komponentalari bilan quyidagicha bog’langan )3,2,1 , , (, 2 1 ,0    p m n F H F E np nmp m n n  (4) yoki boshqacha ko’rinishda bu bog’lanishni ifodalasak,                    0 0 0 0 1 2 3 1 3 2 2 3 1 3 2 1 H H E H H E H H E E E E F (5) bo’ladi. Maksvell tenglamalari F tenzor orqali quyidagicha yoziladi 0   F (6) 0          F F F ( 7 ) Agar F dan A ga o’tsak (7) tenglama (3) tenglamaga binoan A 1 ga nisbatan hech qanday tenglamaga olib kelmaydi. (6) tenglama esa 0 2      n k k n x x A A (8) ga olib keladi. Demak, elektromagnit maydon tenglamalari A n potensial orqali oddiy, simmetrik va kovariant ko’rinishni egallar ekan. Tajriba ko’rsatishicha, elektromagnit to’lqin ko’ndalang to’lqindir. Shu sababli foton to’lqin funksiyasi ikki komponentalidir. Foton spini 1 ga, massasi esa 0 ga teng, Lorens sharti 0         x A x a k k (*) ga ko’ra , elektromagnit maydon tenglamasi (8) 0A ga

keladi. Bu tenglamadagi ortiqcha komponenta, ya’ni bo’ylama komponenta gradiyent almashtir i sh ) ( ) ( ) (' x f x x A x A        yordamida olib tashlanadi. Bu hol sal keyinroq tushinarli bo’ladi. Elektromagnit maydon lagrajiani vektor maydon lagranjianidan m=0 qo’yib hosil qilinadi, ya’ni n m nm x A x A L       2 1 . Kleyn —Gordon tenglamasi esa odatdagiday 0kA bo’ladi. Energiya — impuls tenzori L g x A x A T k n kn k          ga teng bo’ladi. Bundan esa energiya va impuls fazoviy zichliklari k n kn x A x A T      00 , a n n a x A x A T      0 0 , )3,2,1 (  a , spin momenti tenzori ) ( n m n m nm x A A x A A S          spin vektori fazoviy zichligi esa ) ( 0 0 0 x A A x A A S a a a          ga teng bo’ladi. Odatdagiday endi impuls fazosiga o’tamiz. Oldin potensialni musbat va manfiy chastotali qismlarga ajratamiz ) ( ) ( ) ( x A x A x A n n n     . Keyin impuls fazosiga o’tib, 3 — o’lchovli ) (k A  amplitudalar vektor maydonidagi kabi bo’lishini inobatga olib, kompleks qo’shmalik )) ( ( )) ( ( k A k A n n      shartini yozamiz. Endi ) (k An   — potensialni ko’ndalang, bo’ylama va vaqt komponentalarga ajratamiz. ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( 0 3 3 2 2 1 1 k a e k a e k a e k a e k A n n n n n n               (9) bu yerda 3 2 1 , , e e e — birlik fazoviy qutblanish vektorlari      2 13 1 3 2 3 2 1 3 0 ; ; ; ;0 );3,2,1 ) , (; ) ( e e e e e e e ee k k e e a e e a a a             0e — birlik vaqt vektori, na ne 0 . Lorens sharti (*) impuls fazosida 0 ) ( ;0 ) (     k A k k A k n n n n   ko’rinishga keladi. Bu shartni (9) ga nisbatan qo’llab 0 ) ( ) ( 0 0 3     k a k k ak    ga kelamiz. 2 20 k k m   dan k k  0 orqali 0 ) ( ) ( ) ( ) ( 0 0 3 3       k a k a k a k a     ga kelamiz. Ya’ni bo’ylama va vaqt

komponentalari bir — birini komp e nsatsiyalaydi. Natijada 2 komponentali elektromagnit maydonga kelinadi        2,1 ) ( ) ( ) ( ) (    k a k a k A k A n n     . Bu natijadan foydalanib,       )) ( ) ( ) ( ) ( ( _2 2 1 1 k b k b k b k b kkd P n n       ) ( ) ( ) ( ) ( 2 2 1 1 3 k b k b k b k b S           ga ega bo’lamiz, Demak ) ( ) ( k b k b i i     had 1i bo’lganda k — impulsli, 0k -energiyali spini proyeksiyasi +1 bo’lgan foton, 2i bo’lganda esa spini proyeksiyasi — 1 bo’lgan fotonlar o’rtacha sonini bildiradi. Spinor maydon. Spinor maydon spini 1/2 bo’lgan zarrachalarni ifodalaydi . Lekin bu maydon formalizmi shu paytgacha qarab chiqqan maydonlardan sal farq qiladi. Shu sababli bu formalizmni qarab chiqamiz. Ma’lumki, nisbiylik nazariyasiga ko’ra m p E   2 2  (1) munosabat o’rinli. Agar E va p ni differensial operatorlar bilan almashtirsak,          i p t i E ; (1) munosabat 2 2 2 2 2 2 m t          bo’ladi. Bundan 1 c  sistemada 0 ) ( ) ) ( ( 2 2 2 2 2           m П m t  bo’ladi, ya’ni biz bilgan Kleyn —Gordon tenglamasiga kelamiz. Agar (1) ning o’rniga norelyativistik m p E 2 2  munosabatni ishlatsak m t i 2/2 2        dan t i m           2 , ya’ni Shredinger tenglamasiga kelamiz . Endi Shredinger tenglamasi uchun ehtimollik zichligi (zaryad zichligi)      , ehtimollik toki (tok zichligi) ) ( 2               m i J бўлади. Bu ikkala tenglama esa uzluksizlik tenglamasini 0     J t    qanoatlantiradi.

Endi Kleyn — Gordon tenglamasiga kelsak, ehtimollik zichligi) ( 2 t t m i               bo’lib,  va t  shunday bo’lishi mumkinki  bunda manfiy qiymat qabul qilishi mumkin. Shu sababli, Kleyn —Gordon tenglamasini bir zarrachali  — to’lqin funksiyali tenglama deb qabul qilib bo’lmaydi. Bundan tashqari, (1) munosabatga ko’ra 2 2 p m E   , ya’ni manfiy qiymatli yechim ham bo’lishi kerak. Erkin zarrani qaraganimizda manfiy energiyali yechimni tashlab ketishimiz mumkin. Chunki energiya bu holda doimiy va musbat bo’ladi. Agar  ni kvantlangan maydon deb qarasak bu ikki kamchilik ham yo’qoladi. Kleyn —Gordon tenglamasi energiya, impuls va massa orasidagi relyativistik munosabatni ifodalaydi va shu sababli har qanday spinli zarra uchun o’rinlidir. Kleyn — Gordon tenglamasidan Dirak tenglamasiga kelishimiz mumkin. Dirak tenglamasi birinchi tartibli tenglama bo’lib, u faqat spini 1/2 bo’lgan zarralar uchun o’rinli, Kleyn —Gordon operatoridan ) )( ( 2 m x i m x i m П k k n n           ikkita kommutatsiyalanuvchi matritsali operatorlarga kelish mumkin. Bunda Kleyn —Gordon tenglamasidagi kabi ;0 ) ( ) (     x m x i n n   ;0 ) ( ) (     x m x i n n   (2) shartni qo’yish mumkin. Bu tenglamalarga Dirak tenglamalari deyiladi. Bu o’rinda 3 —o’lchovli fazoda burilishlar gruppasi O(3) va Su(2) -unitar gruppasi orasidagi bog’lanishlarni keltirish mumkin (buni uquvchilarga havola qilamiz). (2) tenglamadagi n matritsalarga Dirak matritsalari deyiladi. (2) tenglama matritsa xarakteriga egaligi uchun  -to’lqin funksiya ham ko’p komponentali hisoblanadi va komponentalar soni u — matritsa rangi bilan aniqlanadi. Murakkab muloohazalarni tashlagan

holda, to’g’ridan to’g’ri  -matritsalarni keltiramiz.          1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 ,         0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 1 ,          0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 i i i i           0 0 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 0 0 3 ,            0 0 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 0 0 3 2 1 0 5      i Bu o’rinda matritsalar izi tushunchasi bilan tanishamiz. Matritsa izi deb uning dioganal elementlari yig’indisi tushuniladi. Demak, yuqori da gi ko’rinishlardan (Sp-iz) )3,2,1,0 , ,,( 4 4 4 40       n mlk g g g g g g Sp g SpSp in km kn lm mn kl n mlk kl lkk   Shu bilan birga  - matritsalar bilan bog’liq bog’lanishlarni keltiramiz. mn n m m n g2      Agar m n bo’lsa n m m n      ya’ni,  -matritsalar antikommutatsiyalanadi. Endi 0 ) ( ) (     x m x i n n   (3) ga qo’shma tenglamani topsak 0 ) )( (     m x i x n n  bo’ladi. Bunda 0 ) (      x  bo’lib, unga Dirak qo’shma spinori deyiladi. Y va  — to’lqin funksiyalar 4 komponentali bo’lib, odatda mos ravishda 4 komponentali ustun va qator ko’rinishida belgilanadi. Endi oldingi umumiy formulalarni eslagan holda spinor maydon lagranjiani va dinamik invariantlarini keltiramiz. (2) va (3) tenglam a lar quyidagi lagranjiandan topilishi mumkin ) ( ) ( )) ( ) ( (2 x x m x x x x i L n n n n                  

Bu lagranjiandan energiya — impuls tenzori )) ( ) ( (2 x x x x i T k l l r ek              , tok 4 — vektori esa ) ( ) ( ) ( x x x J k k     ga teng bo’ladi. Spin momenti tenzori   ) ( ) ( 4 1 ,, x x S k lm lm k klm          ga teng bo’ladi. Bu yerda 2 l m m l lm i       ga teng. Agar koordinata fazasidan impuls fazosiga o’tsak      ) ( ) 2( 1 ) ( 2/3 k ekd x ikx           ) ( ) 2( 1 ) ( 2/3 k ekd x ikx        Bu yerda ) (k   ni va ) (k   ni ham spin holatlari bo’yicha yoysak ) ( ) ( ) ( , 2,1 k k a k a               ) ( ) ( ) ( , 2,1 k k a k a                bo’ladi. Shu asosda spinor maydon energiyasi )) ( ) ( ) ( ) ( ( 0 0 k a k a k a k a kkd P                   bo’ladi, ya’ni u musbat aniqlangan emas, faqat kvantlangan holdagina u musbat aniqlikka ega bo’ladi. Bu yerda qo’shmalik shartlari quyidagicha bo’ladi.    a a ) ( ,    a a ) ( va 0 ); ( 0 ,   k k  bo’lgan holni bo’lgan holni ifodalaydi. Nol massali spinor maydonga neytrino mos keladi. m=0 bo’lganda Dirak tenglamasi 0 ) (    n n x x i   ko’rinishga keladi, Neytrino maydoni lagranjiani esa )) ( ) ( (2 ) ( x x x x i x L n n n n              ko’rinishga keladi. Tajribadan ma’lumki, neytrino spini impulsiga antiparallel yo’nalgan, ya’ni manfiy spirallikka ega. Antineytrino esa musbat spirallikka ega, Shu sababli ) ( 2 1 ) ( ) ( 5 x x P x         ) ( 2 1 ) ( ) ( 5 x x P x          bo’ladi. Bu yerda

2 1 ) ( 5     x P proyeksion operator. Natijada neytrino maydoni lagranjiani )) ( ) 1( ) 1)( ( (4 ) ( 5 5 x x x x i x L n n n n                   ko’rinishga keladi. Erkin maydonlarni kvantlash Hozirgacha erkin maydonlarni qarab chiqdik. Endi shu to’lqin maydonlarni kvantlashni qarab chiqamiz. Kvantlangan maydonlar nazariyasida maydon funksiyalari zarralarni va ularning o’zaro bir —biriga aylanishlarini bayon qiladi. Shu sababdan to’lqin funksiyalar kvantlanganda operator xarakteriga ega bo’ladi va tug’ilish hamda yo’qolish operatorlariga ajraladilar. Bu tug’ilish va yo’qolish operatorlari orasida esa o’rin almashtirish munosabatlari o’rnatiladi. Bu o’rinda operator U + (k) m — massali, k - 4 — impulsli zarrachaning tu g’ ilishini, U - (k) esa shunday zarrachaning yo’qolishini bildiradi. Bu opreatorlar orasida quyidagi o’rin almashtirish munosabatlarini keltirish mumkin.   0 ) ( ), (    q U k U a     0 ) ( ), (   q U k U a a   , agar q k   bo’lsa va ni h oyat   ) ( ) ( ), ( q k q U k U a a            Bu munosabatlar ma’nosi quyidagicha: zarralarning tug’ilish, shu bilan birga yo’qolish operatorlari orasida bog’liqlik yo’q, agar tug’ilish va yo’qolish operatorlari turlicha impulsga .ega bo’lsa ham ular orasida bog’liqlik bo’lmaydi. Va nihoyat , bir xil zarra bir xil impulsli tug’ilish va yo’qolish operatorlari orasidagina bog’liqlik, ya’ni sabab — oqibat aloqasi mavjuddir. Oxirgi munosabatni maydon kvantlari spinini inobatga olgan holda boshqacha ko’rinishda yozishimiz mumkin.   ) ( ) ( ), ( q k q U k U a a              . Bu ifodada — ishora butun spinli maydonlar uchun o’rinli bo’lib Boze —Eynshteyn kvantlashi, + ishora esa spinor maydonlar uchun o’rinli bo’lib Fermi — Dirak kvantlashi deyiladi. Bu tasdiq "Butun spinli

zarrachalarni ifodalovchi maydonlar Boze —Eynshteyn usuli bo’yicha, kasr spinli zarrachalarni ifodalovchi maydonlar esa Fermi — Dirak usuli bo’yicha kvantlanadi" degan Pauli teoremasini ifodalaydi. Opreatorlar normal ko’paytmasi Normal ko’rinishdagi operator va operatorlar normal ko’paytmasi tushunchalari hisoblashlarini osonlashtirish maqsadida kiritiladi. Operatorning normal formasi deganda har bir had U + — tug’ilish U + operatorlarining U - — yo’qolish operatorlaridan chapda joylashgan ko’rinishi tushuniladi. Operatorlar normal ko’paytmasi deganda esa ikkita operator ko’paytmasining normal formada ifodalanisi tushiniladi. Masalan,) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( :) ( ) ( : y x x y y x y x y x                        ya’ni operatorlar normal ko’paytmasi: : : 2 1U U kabi b elg i lanadi. Shunga ko’ra, barcha dinamik kattaliklar normal ko’rinishda ifodalanadi. Masalan, : : : : 2 ; ;         m L n n va hakozo. Vakuum amplitudasi  0 ni aniqlashga ko’ra, ya’ni 0 ) ( ) ( 0 0     Фx Фx   va bunga qo’shma ifoda 0 ) ( ) ( 0 0       x Ф x Ф   bo’ladi. Bunga ko’ra, dinamik kattaliklarning vakuumdagi o’rtacha qiymatlari 0 ga teng bo’ladi 0 ,0 0 0 0 0     QФ Ф Ф P Ф n va h.k. Ya’ni, hisoblarda nol energiya, nol zaryad kabi kvantlashda hosil bo’ladigan nofizik kattaliklardan shu yo’l bilan qutilish mumkin. Endi operatorlar normal ko’paytmasini bilgan holda skalyar, vektor, elektromagnit maydonlarni qaraydigan bo’lsak, dinamik kattaliklar normal ko’rinishda yoziladi va bu erkin maydonlarni qaraganimizdagiday tug’ilish va yo’qolish operatorlari ma’lum fizik harakatni bildiradi. Agar spinor maydonni qarasak energiya —impuls 4 —vektori )) ( ) ( ) ( ) ( ( 2,1 k a k a k a k a kkd P n n                    bo’lib, bu kattalik musbat aniqlanmagan edi, Spinor maydon operatorlari Fermi — Dirak munosabatlarini   ) ( ) ( ), ( ' ' k k k a k a               ) ( ) ( ), ( ' ' k k k a k a             qanoatlantirishini inobatga olsak

)) ( ) ( ) ( ) ( ( 2,1 k a k a k a k a kkd P n n                    bo’ladi, ya’ni musbat aniqlanadi. Bu yerda ) (k a   va ) (k a   mos ravishda k — impulsli, ) ( 2 2 m k m  —massali, -+1 zaryadli, spinining Z o’qiga proyeksiyasi )1 (2 1   yoki )2 (2 1    bo’lgan zarracha tug’ilish va yo’qolish operatorlari, ) (k a   va ) (k a   operatorlar esa — 1 zaryadli, spin proyeksiyasi )2 (2 1   yoki )1 (2 1    zarrachaga, ya’ni antizarraga mos keladi. C - , P -, T- almashtirishlar, CP T-teorema. Biz bilamizki, fizikada saqlanuvchi har bir kattalikka biror simmetriya mos keladi. Bu simmetriyalar ikki xil: uzluksiz va diskret simmetriyalarga bo’linadi. Masalan, 4 —o’lchovli fazodagi siljish va burilishga asoslangan simmetriyani uzluksiz simmetriyaga misol qilish mumkin. Ya’ni, bunda cheksiz kichik siljish va burilishlarda ham ayrim kattaliklar o’zgarmay qoladi. Bundan tashqari diskret simmetriyalar ham mavjud. Diskret simmetriyada shu simmetriyani amalga oshiruvchi operator ketma—ket ikki marta qo’llanilsa, sistema boshlang’ich holatiga qaytadi. Diskret si mm etrik almashtirishlarga S —zaryad almashtirish, R —fazo almashtirish va T —vaqt almashtirishlari misol bo’ladi. Agar U c - zaryad almashtirsh operatori desak, yuqoridagi fikrimizga ) ( )( ) ( ) ( ) ( 1 x c Ux U x x c c c            ko’ra 2 2cU bo’ladi. Kompleks skalyar maydon uchun ) ( )( ) ( ) ( ) ( 1 x c Ux U x x c c c              bo’ladi. Bu yerda  va  - sonlar bo’lib,  (c)=1 bo’lsa maydon zaryad juftligi musbat,  (c)= -1 bo’lsa esa maydon zaryad juftligi manfiy hisoblanadi. Agar haqiqiy skalyar maydonini qarasak va  (c)=1 bo’lsa, bunday maydonga mos neytral zarra haqiqiy neytral

zarra deyiladi. Masalan,  0 mezonga mos keluvchi0  yana  0 zarra bilan bir xil bo’ladi. Shu sababli  0 h aqiqiy neytral zarra h isoblanadi. Ya’ni antizarra bilan zarra bir biriga mos keladi. Shu o’rinda n va n bir — biriga mos kelmaydi. p — neytral zarra bo’lishdan qat’iy — nazar, n va n barion zaryadlari farq qiladi. 22 33 CSB IV IQ   ga ko’ra, ular barion zaryadlari bilan farq qiladilar. Shu sababli n -haqiqiy neytral zarra emas elektromagnit va vektor maydonlar uchun ham shunga o’xshash munosabatlarni yozishimiz mumkin. Elektromagnit ta’sir lagranjiani invariantlik shartidan (S — almashtirishga nisbatan) bu maydon uchun c  = -1 ligi kelib chiqadi. Spinor maydon U C operatori       )( ) ( ) ( ) ( 1 c Ux U x x c c c               ) ( ) ( ) ( ) ( 1 c Ux U x x c c c     kabi bo’ladi . C — almashtirish orqali zarrachalar antizarrachalarga o’tadilar. Endi U P — almashtirish unitar operatori desak ) , ( ) ( ) , ( ) , ( ) , ( 0 0 1 0 0 x x P Ux x U x x x x P P P                bo’ladi , 1 2P U shartdan 1 ) (   p  bo’ladi. Agar 1 ) (  p  bo’lsa,  maydon skalyar, 1 ) (  p  bo’lsa, psevdoskalyar maydon deyiladi. ) (p  — ichki juftlik (yoki shunchaki juftlik) deb ataladi. U P operator ta’sirida k impulsli zarracha k impulsli holatga o’tadi va yana ) (p  ga ko’paytiriladi. Vektor va elektromagnit maydonlar uchun h am shunga o’xshash munosabatlar o’rinli. Elektromagnit maydon uchun 1 ) (  p A . Spinor maydon uchun P - almashtirish ) , ( ) ( ) ( ) ( 0 0 x x p x x P            ) , ( ) ( ) ( ) ( 0 0 x x p x x P               kabi bo’ladi. Spinor maydon uchun 1 ) (2  p  , ya’ni ikkala qiymat ham o’rinli bo’ladi. U T – T almashtirish operatori bo’lsin. Bu operator 1  T TU U , ya’ni antiunitar operatordir. Shu sababli, qandaydir A peratorga T — almashtirishni qo’llasak,    A AU U T T1 bo’ladi. Bundan   ) , ( ) ( ) , ( ) , ( ) , ( 0 0 1 0 0 x x T Ux x U x x x x T T T                 

va hakozo boshqa maydonlar uchun ham yozish mumkin. Endi barcha murakkab matematik ifodalarsiz CPT - t eorema mohiyatini keltiramiz. Unga ko’ra har qanday nazariya (uning asosida tuzilgan lagranjian) CPT - almashtirishlarga nisbatan invariantdir. Zarralar fizikasidan ma’lum kuchsiz ta’sirda CP-invariantlik buziladi. Lekin T - almashtirish bu buzilishni yana tiklaydi.

O'xshashlar

Maydon tranzistorlari

Elektromagnit to’lqinlar

Elektromagnit tebranishlar

Elektromagnit induksiya

Elektr maydon vakuumda