Elementar zarralar Fazoviy juftlikning saqlanmaslik xususiyati - Fizika - Referatlar

Elementar zarralar Fazoviy juftlikning saqlanmaslik xususiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

278 KB

Ko'chirib olish

Elementar zarralar Fazoviy j uftlikning saqlanmaslik xususiyati Reja: 1. Elementar zarralar fizikasi rivojlanish tarixi 2. Elementar zarra tushunchasi 3. Zarralar klassifikatsiyasi 4. O’zaro ta’sir turlari 5. Zarralar xarakteristkalari 6. Simmetriya va saqlanish qonunlari

Olamning asosi nimadan iborat, ya’ni atrofimizni o’rab turgan barcha mavjudotlar qanday tuzilgan degan savol qadim zamonlardan odamlar ongini band qilib kelgan. Bu savolga birinchi bo’lib, grek faylasuflari javob berishga harakat qilishgan. Ulardan birlari olam 4ta unsur —havo, suv, tuproq, va olovdan tashkil topgan (Anaksimen) deyishsa, boshqalari esa olam strukturaga ega bo’lmagan va eng kichik bo’linmas atomlardan (Demokrit) tuzilgan degan g’oyalarni ilgari surishgan. 19 — asrda Mendeleyev tomonidan elementlar davriy jadvalining tuzilishi, ma’lum ma’noda faylasuflar g’oyalarni tasdiqladi. Lekin olamni Mendeleyev jadvali elementlari orqali tu sh untiradigan bo’lsak, uning juda murakkabligini sezamiz. Bu ximiyaviy elementlar xossalar i ning takrorlanishi h am ularning asosida yanada fundamental tuzilmalar borligini bildiradi. 19 — asr oxirida , aniqrog’i 1896 yili A.Bekkerel tomonidan radioaktivlik h odisasining ochilishi va bu h odisaning keyinchalik keng ko’lamda o’rganilishi elementar zarrralar fizikasida katta yutuq bo’ldi. Shu yildan boshlab, to 1932 yilgacha atom tuzilishi to’laligicha o’rganib bo’lindi va 1932 yildan keyingi davr yadro fizikasi erasi deb ataladigan bo’ldi. Endi to 1932 yilgacha bo’lgan muhim yutuqlarni sanab o’tamiz. 1. Barcha moddalar 10 -10 m o’lchamli neytral zarralar — atomlardan tuzilgan. Bu fakt 19 — asrdayoq to’la tasdiqlangan edi. 2. Lekin, atom qadimgi faylasuflar faraz qilgandek bo’linmas, strukturasiz tuzilma bo’lmay, balki murakkab kvant— mexanik ob’yektdir. 3. Atomning tarkibiy qismi uning elektron qobig’i bo’lib, uning umumiy zaryadi Z e ga teng (1913 y. N.Bor, 1915—1916Y. Zommerfeld) va shu bilan birga u atomning barcha kimyoviy va fizikaviy xususiyatlarni belgilaydi. 4. Atom markazida o’lchami » 10 -15 m ga teng yadro mavjud bo’lib, uning zaryadi +Z e ga teng (1911 — 1914 y. Rezerford). 5. Atom yadrosi Z protonlar A – Z - neytronlardan iborat, ya’ni Z p + (A – Z)n=A ta zarralardan iborat.

Bu tasdiq yadroning proton — neytron modelining mazmunini tashkil qiladi (1932 yili D.Ivanenko va Ye.Gapon tomonidan taklif qilingan). Bungacha esa yadroning proton — elektron modeli mavjud bo’lib, unga ko’ra yadro A P +(A – Z)e - =(2A – Z) zarradan iborat deb qaralgan. Elektronlarning qobiqlardagi bog’lanish energiyasi eV larda, proton va neytronlarning bog’lanish energiyasi MeV larda o’lchanadi. Shu sababli atom yadrolari turg’un tuzilmadir. Atom tuzilishi va uning xususiyatlarini o’rganish natijasida atomni tashkil qilgan tarkibiy qismlar ham o’rganila borildi. Elektronning ochilishi 1897 yil bilan belgilanib, uni J. Tomsonning katod nurlarining q/m solishtirma zaryadini o’lchash tajribasi bilan bog’lashadi. Lekin elektronning mavjudligi 1911 yili R.Millikenning uning zaryadini o’lchashi bilan t o ’la tasdiqlandi. 1919 yili E.Rezerford N 147 -azot atomining He42 -  zarralar bilan to’qnashishidan hosil bo’lgan H11 -vodorod atomi azot atomiga tegishli degan fikrga keldi, ya’ni He42 + N 147 ® O178 + H11 . U h osil bo’lgan vodorod atomi yadrosini proton (grekcha p ro t o s — birinchi) deb atadi. 1920 y i li Rezerford massasi protonga teng va zaryadi nolga teng bo’lgan zarracha mavjud bo’lishini bashorat qildi. Bu zarracha neytron deb ataldi va ancha izlanishlardan so’ng 1932 yili J. Chedvik tomonidan tajribada kuzatildi. U 1930 yili V.Bote va G.Beker tomonidan o’tkazilgan berilliy elementini  - zarralar bilan bombardimon qilganda qattiq neytral nurlanish hosil bo’lishi tajribasini takrorladi. Hosil bo’lgan neytral nurlanishning g - nurlanish emas, balki neytral massiv zarralar oqimi ekanligini tasdiqladi. Foton atom tarkibiga kirmaydi va atomdagi elektron o’tishlarda hosil bo’ladi yoki yutiladi. Foton M. Plank tomonidan fanga kiritilgan va A.Kompton tajribalaridan keyingina elementar zarracha sifatida qabul qilindi. M. Plank jismlarning issiqlik nurlatish xususiyatini o’rganish natijasida ularning yorug’likni uzluksiz emas, balki diskret, ya’ni porsiyalar — E=hv energiyali kvantlar ko’rinishida yutishi va chiqarishi to’g’risidagi tasavvurni shakllantirdi. Bu tasavvurga asoslanib, A. Eynshteyn fotoeffekt hodisasini tushuntirdi. 1922 yili A.

Kompton rentgen nurlarining erkin elektronlarda sochilishida ular chastotasining o’zgarishini kuzatdi va uning nazariyasini yaratdi. Foton to’lqin xususiyatga egaligi, tug’ilish va yutilish xossalari ularni dastlabki davrlarda zarracha deb qabul qilishga imkon bermadi. Lekin tez orada bunday xususiyatlar boshqa zarralar uchun h am xosligi ayon bo’ldi. Graviton S — gravitatsion ta’sir tashuvchisi, e lementar zarralar olamida gravitatsion ta’sirining o’ta kuchsizligi sababli, bu zarracha tajribada h aligacha kuzatilmagan. 1930 yili P.Dirak tomonidan antizarralar, ya’ni har qanday zarrachaning qarama — qarshi ishorali zaryadga ega bo’lgan jufti mavjudligi aytildi.1932 yili esa K. Anderson tomonidan birinchi antizarracha –e + tajribada kuzatildi. 1935 yili yapon fiziki X. Yukava tomonidan yadro kuchlari tabiatini tushuntirish uchun pi —mezonlar - p + , p 0 , p - kiritildi. Zaryadlangan pionlar 1947 yili, neytral pion esa 1950 yili tajribada topildi. 1930 yili K. Anderson va S. Nedermayyer tomonidan myuon (myu —mezon) tajribada kuzatildi. 1930 yili V. Pauli tomonidan b - parchalanishni tushuntirish maqsadida n — neytrino tushunchasi fanga kiritildi. Va 1950 yil larning o’rtalar i dagina bu zarracha tajribalarda kuzatildi . Shunday qilib, 1940 yillar oxiriga kelib e lementar zarralar soni 15 tagacha yetdi. Lekin koinot nurlari bilan bo’ladigan jarayonlarni o’rganish va elementar zarralarni tezlashtiruvchi texnikaning taraqqiyoti yanada yangi elementar zarrlarning ochilishiga olib keldi.1950 yillarning o’zida 15 tagacha yaqin yangi zarralar kashf qilindi, 1960 yillarning o’rtalariga kelib, elementar zarralar soni Mendeleyev davriy sistemasi elementlari sonidan ham oshib ketdi. Bu h olat yanada soni oshib borayotgan elementar zarralarning «elementar»ligini, ya’ni h aqiqatda ham strukturaga ega emasligini shub h a ostiga qo’ydi. Elementar zarra deganda strukturaga ega bo’lmagan va boshqa mayda zarraga bo’linmaydigan zarra tushuniladi. Shu sababli, fiziklar hozirgacha elementar zarra deb e’tirof etilgan zarralar aslida elementar bo’lmasdan yanada fundamental, bo’linmas zarralardan tashkil topgan bo’lishi mumkin degan fikrga kelishdi. Shu o’rinda

elementar zarralarning hozirgi paytdagi kvarklar nuqtai — nazardan ixcham sistematikasiga kelishidan oldingi holdagi klassifikatsiyasi va o’zaro ta’sir turlariga to’xtalib o’tamiz. Umuman, zarralar fizikasida 4 xil o’zaro ta’sir turi mavjud. 1. Kuchli o’zaro ta’sir. Bu ta’sirda qatnashuvchi zarralar adronlar deb ataladi. Bu o’zaro ta’sir proton va neytronlarni yadroda ushlab turadi. Yoki kvarklar shu kuch orqali bog’lanib adronlarni tashkil qiladi. 2. Elektromagnit o’zaro ta’sir . Bu ta’sirda asosan zaryadlangan zarralar qatnashadi. Lekin neytral zarralar h am o’z strukturasiga egaligi sababli bu ta’sirda qatnashishi mumkin. Masalan, neytron murakkab strukturaga egaligi, ya’ni shu sababli magnit momentiga egaligi sababli. Bu ta’sir hozirgi paytda eng yaxshi o’rganilgan ta’sir turi h isoblanadi. 3. Kuchsiz o’zaro ta’sir. Bu ta’sir deyarli barcha zarrachalarga xosdir. Bu ta’sir ostida sodir bo’ladigan jarayonlar ancha sekin yuz beradi. Atom yadrolarining b - parchalanishi kuchsiz o’zaro ta’sirga misol bo’ladi. 4. Gravitatsion o’zaro ta’sir universaldir. Bu ta’sirda barcha zarralar qatnashadi. Har qanday o’zaro ta’sir uchta kattalik bilan xarakterlanadi. Bu kattaliklar — ta’sir intensivligi, ta’sir radiusi, ya’ni ta’sirlashish masofasi va o’zaro ta’sirlashish vaqtidir. O’zaro ta’sir mexanizmini ham hisobga olgan h olda bu kattaliklar jadvalda keltirilgan. Ta’sir Mexanism Intensivligi Ta’sir radiusi (m) Ta’sir vaqti (sek) Kuchli Glyuonlar 10 -1 ¸ 10 1 » 10 -15 » 10 -23 Electromagnit Foton 1/137 ¥ » 10 -20 Kuchsiz Oraliq W ± , Z 0 bozonlar » 10 -10 » 10 -18 » 10 -13 Gravitatsion gravitausion » 10 -38 ¥ ? Endi shu jadvaldagi kattaliklar va o’zaro ta’sir mexanizmini izo h lab o’tamiz, Kuchli ta’sir proton va neytronni yadroda, hamda kvarklarni adronlarda ushlab turadi. Bu mexanizmga keyinchalik alohida ham to’xtalib o’tamiz. Hozirgi zamon

fizikasi nuqtai — nazaridan yadroda proton va neytronlar o’zaro p — mezonlar bilan almashish hisobidan ushlab turiladi. Proton va neytron esa kvarklardan tuzilgan bo’lib (shu jumladan barcha adronlar) ular, ya’ni kvarklar shu zarralar ichida glyuonlar (inglizchadan dliye —yelim, kley) orqali bog’lanib turadi. Endi proton va neytronlar orasidagi p -mezon almashish kuchlariga kelsak, bu mezonlar glyuon kuchlarining katta masofa 10 -15 м dan katta bo’lgan masofadagi «qoldiq» kuchlari deb qaraladi. Endi kuchli ta’sirning intensivligiga kelsak, «yuguruvchi» o’zaro ta’sir doimiysi deb ataladi  s - va boshqa o’zaro ta’sir doimiyliklaridan qiymatining masofa o’zgarishiga qarab o’zgarishi bilan xarakterlanadi. Shu sababli  s «yuguruvchi» o’zaro ta’sir doimiysi deyiladi va 0,1 dan 10 gacha bo’lgan oraliqda o’zgaradi. Bu yerda S-“strong”  s =10 -1 ¸ 10 1 kuchli degani. Bu ta’sir aytib o’tganimizday » 10 -15 m masofada namoyon bo’ladi va o’zaro ta’sir vaqti » 10 -23 s ga teng. Elektromagnit ta’sir zaryadlangan va ma’lum strukturali (mas, neytron — elektro neytral zarra bo’lishiga qaramasdan magnit momentiga ega) zarralar orasida sodir bo’lib, bu ta’sir fotonlar orqali amalga oshadi. Ta’sir Intensivligi 137 1 a - nozik struktura doimiysi bilan xarakterlanadi. Bu ta’sir masofasi ¥ bo’lib, o’zaro ta’sirlashish vaqti » 10 -20 s ga teng. Kuchsiz ta’sirda deyarli barcha zarralar qatnashadi va bu ta’sir W ± ва Z 0 - bozonlar orqali amalga oshadi. Ta’sir intensivligi 2 5 10 p F m G  » -Fermi doimiysi orqali xarakterlanadi, bu yerda m P — proton massasi. Bu o’zaro ta’sir masofasi »1 0 -17 m bo’lib, juda sust, ya’ni »1 0 -17 s vaqt oralig’ida sodir bo’ladi. Elementar zarralar olamida gravitatsion ta’sir juda ham sust bo’lib, o’zini namoyon qilmaydi, uning ta’sir vaqti aniqlanmagan, intensivligi 38 10  » ga teng, ta’sir masofasi esa ¥ dir. Massasi Plank massasidan, ya’ni , m n ~ 10 19 GeV dan katta jismlar uchungina gravitatsion ta’sir sezilarli bo’ladi. Endi bevosita elementar zarralar klassifikatsiyasini qaraymiz. Kuchli ta’sirda qatnashuvchi (aniqrog’i elektromagnit va kuchsiz ta’sirda ham) elementar

zarralarga adronlar deyiladi. Adronlar o’z navbatida barionlar va mezonlarga bo’linadilar. Barionlar o’z navbatida nuklonlar (proton va neytronning umumiy nomi), giperonlar va rezonanslarga bo’linadilar, Giperonlar massasi protondan og’ir bo’lgan zarralardir. Ularga L 0 ,å + , å - , å 0 , lyambda giperon— L , sigma giperonlar- , å + , å 0 , å - ksi — giperonlar —   ,0 kiradi. Giperonl a rning o’rtacha yashash davri t~ 10 -10 s ga teng. Rezonanslarning o’rtacha yashash davri juda kichik bo’lib, t~1 0 -24 ¸10 22 s ga teng. Ular o’tgan asrning 60 — yillarida ochilgan bo’lib, hozirda ular soni 300 dan ortiq. Nuklonlar va giperonlar yashash davri rezonanslarnikiga qaraganda ancha kattaligi uchun ular stabil zarra deb ataladi. Proton haqiqiy stabil zarra hisoblanib, hozirgi vaqtda uning yashash vaqti t>10 34 yildan katta hisoblanadi. Neytron esa erkin holatda ~15 min atrofida yashaydi. Mezonlar ham o’z navbatida stabil va r ezonans mezonlarga bo’linadi. Stabil mezonlarga p + ,p 0 ,p - ,h 0 ,K + ,K 0 , D + , D 0 , D 0 s -mezonlar taaluqlidir. Ularning yashash davri 10 - 8 ¸ 10 -13 s vaqt intervalida yotadi. Rezonans mezonlarga esa h¢,R, w,j, k * ,D * J /Y kabi mezonlar misol bo’ladi. Umuman, barion va mezon rezonanslarining yashash vaqti t~ 10 -23 -10 -24 s oralig’ida yotadi. Ular juda qisqa vaqt mobaynida yashashiga qaramasdan ma’lum spin va juftlikka ega bo’lib, ma’lum ichki kvant sonlariga ham ega va shu sababli ham ularni elementar zarralar deb qaraladi. Rezonanslar aniq massaga ega emas va uzluksiz massa spektriga ega. Shu spektrning maksimumiga t o’ g’ ri keluvchi qiymat rezopans massasi deb qabul qilinadi. t  Г ifodaga ko’ra, odatda jadvallarda rezonanslarning yashash vaqti o’rniga ularning parchalanish ehtimolligi — G keltiriladi. Kuchli o’zaro ta’sirda qatnashmaydigan zarralarga leptonlar deyiladi. Hozirgi paytda 3 guruh leptonlar mavjud:                t  n t n  n , ,e e va ularning antizarralari. Elektron e va t n n n , ,e neytrinolar stabil,   — mezon va t — leptonlar stabil emas. Barcha nostabil zarralarning yashash vaqti odatda jadvallarda keltiriladi. Leptonlar strukturaga ega emas. Shu ma’noda ular haqiqiy elementar —

fundamental zarralardir, Masalan ~ 10 -18 m masshtabda (zamonaviy tezlatgichlarda erishish mumkin bo’lgan energiyalarda) ham elektron strukturaga ega emasligini namoyon qilgan. Elektron,  — mezon va t — lepton elektromagnit va kuchsiz o’zaro ta’sirda, neytrinolar esa faqat kuchsiz ta’sirda qatnashadilar. Shunday qilib, hozircha zarralar klassifikatsiyasini ko’z oldimizga keltirish uchun quyidagi jadvalni ilova qilishimiz mumkin. Adronlar va leptonlar o’zlarining anti zarrachalariga ega. Agar zarra va antizarra ustma —ust tushsa, haqiqiy neytral zarra deyiladi. Masalan, p 0 — mezon haqiqiy neytral zarradir, ya’ni p 0 =0p , lekin neytron haqiqiy neytral zarra emas n n . Zarralarning bu xususiyatiga keyinroq to’xtalib o’tamiz. Hozirda foton, elektron, uch turdagi neytrino va proton haqiqiy stabil zarra deb qaraladi. Endi zarralarni bir — biridan farq qiluvchi xususiyati — ularning xarakteristikalariga Zarralar Ta’sir tashuvchilar Leptonlar Adronlar Stabil adronlar Rezonanslar Barion rezonanslariMezon rezonanslariBarionlarMezonlar

to’xtalib o’tamiz. Zarralarni xarakterlovchi kattaliklar — kvant sonlari saqlanish qonunlari asosida yuzaga keladi. Bu saqlanish qonunlari fazo — vaqt simmetriyasi yoki ichki fazo simmetriyalari natijasida yuzaga keladi. Ichki simmetriya o’zaro ta’sir simmetriyasini ifodalaydi va ichki kvant sonlariga olib keladi. 1 . Ma s sa Zarraning o’ziga xos individualligini belgilovchi kattalik uning massasidir. Eynshteyn tenglamasi E 0 =ms 2 ga ko’ra massa megaelektronvoltlarda ifodalanadi. Har qanday o’zaro ta’sirda massa saqlanishi kerak. Massa dinamik tabiatga ega va zarralarning asosiy klassifikatsiya belgisi h isoblanmaydi. D.I. Mendeleyev ham elementar davriy jadvalini dastlab atomlar massasiga qarab tuzgan va bu urinish noto’g’ri bo’lib chiqdi. 2. Spin Zarraning ikkinchi xarakteristik belgisi uning spinidir. J – spin  birliklarida o’lchanadi va zarraning xususiy h arakat miqdori momentini belgilaydi. Masalan, fotonning spini— 1, gravitonniki — 2, leptonlar—1/2, mezonlar —0, barionlar • 1/2, W - giperon — 3/2 spinga ega. Butun spinli zarralar—bozonlar, kasr spinli zarralar esa — fermionlar deb ataladi. 3. Juftlik Zarralarning uchinchi xarakteristikasi fazoviy juftligidir. Fazoviy juftlik deganda zarracha to’lqin funksiyasining fazo koordinatasini r r  ® kabi o’zgartirgandagi o’zini tutishi tushuniladi. Agar fizik kattalik komponentalari yuqoridagi o’zgartirish bajarilganda o’zgarmasdan qolsa, bu kattalik musbat juftlikka ega deyiladi va h  +1 bo’ladi, ya’ni   r r     bo’lsa. Agar ishorasini o’zgartirsa, h  1 bo’ladi. Bunda   r r       bo’ladi, ya’ni manfiy juftlikka ega deyiladi. Fazoviy juftlik tushunchasidan tashqari, ichki fazo juftligi tushunchasi ham mavjud. Fazoviy juftlik zarracha holatini xarakterlaydi. Ichki fazoviy juftlik esa bevosita zarrachani xarakterlaydi. Zarrachani xarakterlovchi kvant sonlari ichki fazoviy juftlik bilan bog’liqdir. Zarralar sistemasi juftligi shu sistemaga kirgan zarrachalar juftliklari ko’paytmasiga teng. e)1 (0  h h dan

Ne e N .. ) (0 )1(0 1)1( ... +  h h h Bu yerda 0h — zarracha ichki juftligi. (-1) e = h e - uning orbital juftligi. Gravitondan boshqa barcha bozonlar juftligi manfiy. Mezon rezonanslari esa manfiy va musbat juftliklarga ega bo’ladi. Barcha barionlar fazoviy juftligi musbat, antibarionlar esa manfiy fazoviy juftlikka ega. Jadvallarda spin va juftlik J h kabi birgalikda beriladi. Bu xarakteristika foton uchun 1 - , graviton uchun 2 + , pion uchun О - , va protonniki 2 1+ za xakozo bo’ladi. Zarralarning biz qarab o’tgan uch xususiyati ularning «geometrik», ya’ni fazo — vaqt simmetriyasiga asoslangan xarakteristikalaridir. Zarralarning boshqa xususiyatlari ichki fazo «yashirin» simmetriyasiga asoslangan bo’lib, ichki kvant sonlariga, ya’ni saqlanuvchi kattaliklarga olib keladi. 4. Zarralarning elektr zaryadi d elektron elektr zaryadiga karrali bo’ladi. Zarralar zaryadi odatda O yoki 1 ga teng bo’ladi. D - zarralarda esa q=+2 , ularning antizarralarida esa q=-2 bo’ladi. 5. Magnit moment-  tinch turgan zarrachaning tashqi magnit maydoni bilan o’zaro ta’sirini xarakterlaydi va m e 2 0    magneton birliklarida o’lchanadi. Atom fizikasidan ma’lumki, zarrachaning magnit momenti uning spini bilan uzviy bog’langan va 2 1 J spinli zarralarga xosdir. 6. L e pton zaryadi - L leptonlar uchun +1 ga, antileptonlar uchun esa -1 ga teng. Elektron lepton zaryadi –L e myuon lepton zaryadi L  va taon lepton zaryadi L t mavjud bo’lib L e +L  +L t =L bo’ladi va lepton zaryadi saqlanishi har bir avlod leptonlar uchun alohida bajariladi. 7. Barion zaryadi— B barionlar uchun +1 ga, antibarionlar uchun esa — 1 ga teng. Barion va lepton zaryadlari additiv kvant sonlari hisoblanadi. Atom yadrolari uchun barion kvant soni yadroning massa soni A ga teng bo’ladi.

8. Izospin — T izomultipletni xarakterlaydi. Bu izomulьtipletdagi zarralar soni -N N=2T+1 kabi aniqlanadi. L spinli zarrachaning spin holatlari ham 2J+1 kabi aniqlangan kabi. Izospin O dan 3/2 gacha qiymatlar qabul qilishi mumkin. Masalan  , L , W va L e zarralar uchun T=0,K,D,N va Q zarralar uchun T=1/2 va p hamda S zarralar uchun T=1 ga teng. A izobar uchun T=3/2 ga teng. 9. Izospin proyeksiyasi -T 3 — T dan T gacha bo’lgan qiymatlarni qabul qiladi va zarralarning elektr zaryadini aniqlaydi. Neytron uchun2 1 3  T , proton uchun 2 1 3 + T , pi — mezonlarga mos ravishda +1, 0, — 1 mos keladi, D - , D 0 , D + , D ++ -izobarlarga esa 2 1 ,2 1 ,2 3 +   va 2 3 + mos keladi. Zarrachalarning elektr zaryadi B T q 2 1 3+  formula bilan hisoblanishi mumkin. 10. Qiziqlik kvant soni - S shunday kiritilganki, qiziq zarralarning elektr zaryadi Gell—Mann —Nishidjima munosabatini qanoatlantiradi, ya’ni ) (2 1 3 S B T q + +  . Shu o’rinda qiziq zarralarga to’xtalib o’tamiz, tajribalarda shu narsa ayon bo’ladiki, ayrim zarralar qisqa vaqt m o b a ynida, ya’ni ~ 10 -23 , 10 -24 s davomida juft —juft hosil bo’ladi va juda seki n, ~ 10 -10 s davomida boshqa zarralarga parchalanadilar. Demak, bu zarralar kuchli ta’sir natijasida hosil bo’lib, kuchsiz ta’sir ostida parchalanadilar. Bu hodisani tushuntirish uchun yangi kvant soni — qiziqlik va qiziq kvark— S fanga kiriti l di. Demak, agar p - +p ® k - +k + +n jarayonni qarasak, k - va k + mezonlar S=-1 va S=+1 qiziq kvant sonli zarralar bo’lib, p - va r uchun S=0. Qiziq zarralar kuchli ta’sir ostida faqat juft, kuchsiz ta’sirda esa toq holda ham hosil bo’ladi. Bunday jarayonlarga keyinchalik yana qaytamiz. 11. Giperzaryad — Y oddiy va qiziq zarralar uchun Y=B+S kabi aniqlanadi. U holda yuqoridagi Gell—Mann—Nishidjima munosabati Y T q 2 1 3+  kabi

yoziladi. S — qiziqlik kvant soniga qaraganda giperzaryad hisoblashlarda ancha qulaydir. 12.Maftunkorlik kvant soni — S qiziqlik kvant soni kabi fanga kiritilgan va u, d, s kvarklardan tuzilgan adronlar kabi, to’rtinchi kvark —s qatnashgan adronlarni xarakterlaydi. D - mezon va L c — giperonlar uchun C=+1 ularning antizarralari uchun esa S= — 1 ga teng. Adronlarning kvark strukturasini qaraganimizda bu hol yanada tushunarli bo’ladi. Bu holda Gell—Mann — Nishidjima munosabati ) (2 1 3 C S B T q + + +  ko’rinishga keladi. Giperzaryad esa Y=B+S+C kabi ifodalanadi. 13. Zaryad juftligi  h c fazo juftligi h p — ga o’xshagan bo’lib, bu kvant soni zaryad qo’shma operatori Cˆ ta’sirida zarracha to’lqin funksiyasi o’zgarishini aniqlaydi. Cˆ — zaryad qo’shma operatori zarracha to’lqin funksiyasini unga mos antizarracha to’lqin funksiyasiga almashtiradi. Bu yerda X – zarrachani X XC ~ ˆ  (y o ki uning to’lqin funksiyasini) belgilaydi. Cˆ operatori ermit operatordir, ya’ni unga qo’shma operator — C C ˆ ˆ* operatorga teng * C C ˆ ˆ . Ma’lumki, fizikada ermit operatori biror fizik kattalikni ifodalaydi. Shu sababli, o’lchashda Cˆ operatorning xususiy qiymatlaridan biri h c ga ega bo’lishimiz mumkin. Ya’ni X XC ch ˆ , bu yerda h c — kvant soni zarrachaning zaryad juftligi deb ataladi. 1 ˆ2 C bo’lgani uchun 1 2ch bo’ladi. Shu sababli, fazoviy juftlik— p h kabi 1+ch yoki 1 ch buladi. Barcha zarralar ham aniq zaryad juftligiga ega emas. Haqiqiy neytral zarralar, ya’ni o’zining antizarrasi bilan mos tushadigan zarralar aniq zaryad juftligiga egadir. Bunday zarralarga g -foton, p 0 - mezon, h 0 — mezon, r 0 va w 0 — rezonanslar va h ali tajribada tasdiqlanmagan S— graviton kiradi. Bu zarrachalarning barcha «"zaryad"» kvant sonlari ( L, B, T 3 , S, C, Y ) = 0 ga teng.

Masalan, 1 ) (   g hc chunki p 0 ®g+g dan ,1 ) ( 0 + p hc 1 )1 )(1 ( ) ( ) ( ) ( 0 +      g h g h p h c c c . Shu bilan birga pozitroniy, ya’ni e + va e - дан tuzilgan neytral «atom» ma’lum zaryad juftligiga ega. 14. H ar bir zarracha o’rtacha yashash vaqti t bilan h am xarakterlanadi. Zarrachaning yashash vaqti sekundlarda ifodalanadi. Odatda rezonanslar yashash vaqti energetik birliklarda o’lchanuvchi G — parchalanish kengliklarida ham ifodalanadi. Nostabil zarracha parchalanish kanallari, odatda % larda ifodalanadi va jadvallarda keltiriladi. Biz zarrachani xarakterlovchi kattaliklarni qarab chiqdik. Endi zarrachalar olamidagi saqlanish qonunlariga to’xtalib o’tamiz. Chunki yuqorida biz qarab chiqqan kattaliklar shu saqlanish qonunlari asosida yuzaga keladi. Birinchi qarashdayoq bu kattaliklarning ayrimlari sun’iy ravishda kiritilgan va zarrachalarga berilgan ayrim qiymatlari ixtiyoriy bo’lib ko’rinadi. Lekin qarab chiqilgan kattaliklar — kvant sonlari chuqur fizik ma’noga ega va ular barcha yoki ayrim jarayonlarda saqlanadilar. Saqlanish qonunlari boshlang’ich va oxirgi holatlarni xarakterlovchi kattaliklar orasidagi tenglikni ifodalaydi. Neter teoremasiga ko’ra saqlanish qonunlari invariantlik prinsiplari bilan bog’liqdir. Invariantlik prinsiplari o’zida simmetriyalarni mujassamlashtirgan bo’ladi. Simmetriya geometrik (fazo —vaqt xususiyatlarini izohlovchi) va ichki (o’zaro ta’sirlarning umumiy xususiyatlarini izohlovchi) simmetriyaga bo’linadi. Klassik fizikada saqlanish qonunlari fazo — vaqtning aniq simmetriya xususiyatlaridan kelib chiqadi. Harakatni ifodalovchi dinamik tenglamalar ma’lum ko’rinishga ega bo’ladi va shu tenglamalardan saqlanish qonunlari bevosita kelib chiqadi. Saqlanish qonunlari vaqt va fazodagi uzluksiz siljishlarga va fazodagi uzluksiz burilishlarga nisbatan simmetriya mavjudligidan kelib chiqadi. Shu bilan birga bu saqlanish qonunlari klassik fizikada cheklangan, ya’ni energiya, impuls va impuls momentlari saqlanish qonunlari mavjud. Endi kvant fizikasiga kelsak quyidagi farqni ko’rishimiz mumkin. birinchidan, kvant fizikasida saqlanish qonunlari klassik fizikaga qaraganda ko’proqdir. Chunki kvant fizikasida fazo — vaqtning uzluksiz almashtirishlari bilan birga, ularning diskret almashtirishlarga

nisbatan simmetriya xususiyatlari hamda klassik fizikaga xos bo’lmagan ichki fazodagi simmetriyalar ham kuchga kiradi (masalan, kuchli ta’sirning elektr zaryadiga bog’liq bo’lmasligi izospin simmetriyani yuzaga keltiradi). Ikkinchidan klassik fizikaga o’xshamagan holat yuzaga keladi, ya’ni saqlanish qonunlari ma’lum o’zaro ta’sir turida saqlanib boshqalarida saqlanmaydi, ya’ni taxminiy xarakterga ega bo’ladi. Masalan, izospin saqlanish qonuni kuchli o’zaro ta’sirda saqlanadi, elektromagnit o’zaro ta’sirda esa buziladi. O’zaro ta’sir qanchalik intensiv sodir bo’lsa, unga shuncha ko’p saqlanish qonuni mos keladi. Yana bir holat mavjudki, kvant fizikasida ko’pincha tenglamalar noma’lum ko’rinishga ega, shu sababli ham saqlanish qonunlari muhim ahamiyat kasb etadi va faqat saqlanish qonunlarigina zarrachalar xususiyatlari to’g’risidagi ma’lumotlarni o’zida mujassamlashtirgan bo’ladi. Endi shu saqlanish qonunlarini qarab chiqamiz. 1. Universal saqlanish qonunlari. Bu saqlanish qonunlari barcha o’zaro ta’sirlarda ham o’rinli bo’lib, ularga 4 — impuls ) , ( 0 p E P saqlanish qonuni, J — impuls momenti saqlanish qonuni, d — elektr zaryadi saqlanish qonuni, L — lepton va B — barion zaryadlari saqlanish qonunlari kiradi. a ) P — 4 —impuls saqlanish qonuni 4— o’lchamli Minkovskiy fazosining bir jinsli li gi bilan bog’liq. Ya’ni oddiy 3— o’lchovli fazo barcha nuqtalari h amda barcha vaqt momentlarining tenglik xususiyati bilan bog’liq. Boshqacha aytganda, bu qonun dinamik tenglamalarning sanoq sistemasini fazoda va vaqt bo’yicha siljitganda kovariantligi (o’z ko’rinishini o’zgartirmasligi) dan kelib chiqadi, P 2 = M 2 tenglikdan, bu saqlanish qonuni zarracha xarakteristikasi bo’lgan M — ning massasini aniqlashga olib keladi. b) J -impuls momenti saqlanish qonuni fazo izotropiyasi, ya’ni fazo barcha yo’nalishlarining teng kuchliligidan kelib chiqadi. Ya’ni sanoq sistemasining fazodagi burilishlarga nisbatan kovariantligi natijasida yuzaga keladi. Spin — to’la impuls momenti komponentasi bunga misol bo’ladi. Atom fizikasidan ma’lumki s l J +  , lekin zarralar fizikasida S = J, ya’ni spin J harfi bilan belgilanadi. Impuls momenti saqlanish qonuni quyidagi qoidaga olib keladi: boshlang’ich va oxirgi holatlardagi spinlar yig’indisi teng bo’lishi

kerak. Shu sababli, n ® p+e - parchalanish sodir bo’lmaydi va neytrino kashf qilingan. Neytron spini 2 1 ga teng,  +e p esa 1 spinga ega. c) q —elektr zaryadi saqlanish qonuni geometrik tabiatga ega emas va dinamik tenglamalarning kalibrovkali almashtirishlarga nisbatan kovariantligi natijasida yuzaga keladi, ya’ni ) ( ) ( ) ( ), ( ) ( ) ( ' ' x e x x x e x x a aiq a a a aiq a a a a *  * *  ®  ®       bu yerda a x a ) (  zarracha to’lqin funksiyasi, a t r x ),, (  - haqiqiy parametr, aq butun son bo’lib, a — zarracha zaryadini anglatadi. Kalibrovkali almashtirish koordinataga aloqasi bo’lmasdan, faqat to’lqin funksiyani o’zgartiradi. Bu kalibrovkali almashtirish ichki simmetriya almashtirishlariga misol bo’la oladi. Elektr zaryadi saqlanish qonuni juda aniq bajariladi. Parchalanish sharti å a a a m m elektronning absolyut stabilligini bildiradi, chunki undan yengil va zaryadga ega bo’lgan zarracha yo’q. Hozirgi tajribalar elektron yashash vaqti g >2-10 22 yil ekanligini ko’rsatmoqda. d) L -lepton zaryadi saqlanish qonuni elektr zaryadi saqlanish qonuniga o’xshashdir. L=L e +L  +L t ya’ni har bir juft lepton zaryadi alohida saqlanishi kerak. Lepton zaryadi saqlanish qonuni juda aniq bajarilmasligi ham mumkin. Va shu sababli neytrino massasining 0 ga teng emasligi m g  0 bilan birgalikda neytrino ossilyatsiyasiga ham olib kelishi mumkin. e ) B - barion zaryadining saqlanish qonuni ham kalibrovkali invariatlik bilan bog’liqdir. Bu qonunning natijasi sifatida protonning absolyut stabilligi kelib chiqadi. Lekin zamonaviy nazariy usullar bu saqlanish qonuni ham aniq bajarilmasligini ko’rsatmoqda va shu sababli protonning yashash vaqti 34 10pt yil deb belgilanadi. Bu qarab chiqqan saqlanish qonunlari barcha o’zaro ta’sirlarda bajariladi. Endi har bir o’zaro ta’sirda bajariladigan spetsifik saqlanish qonunlariga to’xtalamiz. 2. Kuchli o’zaro ta’sir eng simmetrik o’zaro ta’sirdir . Bu o’zaro ta’sirda S — qiziqlik kvant soni va T - izospin saqlanish qonunlari o’rinlidir.

a ) S - qiziqlik kvant soni saqlanish qonuni qiziq zarrachalarning ochilishi bilan bog’liq. Bu zarrachalar kuchli o’zaro ta’sirda hosil bo’lib, kuchsiz o’zaro ta’sir ostida parchalanadilar. Ikkita oddiy (S=0) zarracha to’qnashganda bitta (S  0) qiziq zarracha hosil bo’lsa, unga qarama — qarshi qiziqlik ishorali zarra ham hosil bo’lishi kerak. Masalan, å + + + + ® + K p p , ya’ni 0+0=+1-1 bo’ladi. Lekin å +  ® +p p sodir bo’lmaydi. Chunki 0 1 0 0 +  + sababli, barcha boshqa saqlanish qonunlari bajarilishiga qaramasdan bu jarayon kuzatilmaydi. b) T — izospin saqlanish qonuni izospin simmetriya, ya’ni kuchli o’zaro ta’sirning izospin almashtirishlariga nisbatan invariantligi bilan bog’liqdir. Bu saqlanish qonuni yadro kuchlarining elektr zaryadiga bog’liqmaslik xususiyatini belgilaydi. Kuchli o’zaro ta’sirda izospin saqlanish qonuni 0 DT va 0 3 DT qoidasiga olib keladi. 3 . Elektromagnit o’zaro ta’sirda T —izospin saqlanmaydi . Boshqa barcha saqlanish qonunlari, shu bilan birga izospin proyeksiyasi saqlanishi bajariladi. Chunki Tz saqlanish qonuni zaryad saqlanish qonunini ta’minlaydi. Masalan, å®L 0 + g , p 0 ®g+g jarayonlarda D T=1 ga teng, ya’n 0 DT qonun buziladi. 4. O’zaro kuchsiz ta’sirda 1 punktdagi barcha univer saqlanish qonunlari bajariladi . S - qiziqlik kvant soni saqlanmaydi, aks holda eng yengil qiziq zarralar K — mezonlar stabil zarralar bo’lardi. Bunda 0 DS yoki 1±  DS bo’ladi. Birinchi holga neytronning b — parchalanishi misol bo’ladi. Shu sababli ham  — giperon birdaniga oddiy zarrachalarga parchalanmaydi, chunki bu holda 2  S bo’lib, faqat kaskad ko’rinishda oddiy zarrachalarga o’tishi mumkin. C— maftunlik kvant soni uchun ham shu qoidalar o’rinlidir. T — Izospin va uning T 3 — proyeksiyasi h am saqlanmaydi. Masalan,  + ® L p p 0 , 0 0 p+ ® L n , å + ®+ 0p p . O’zaro kuchsiz ta’sirda fazoviy va zaryad juftliklari ham saqlanmaydi. Bu xususaiyatlarga alohida to’xtalib o’tamiz. Biz qarab chiqqan saqlanish qonunlarini ixcham ko’rinishda quyidagicha ifodalash mumkin.

1. Barcha jarayonlarda energiya va impuls momenti sa^uuanishi, hamda0 ,0 ,0  D  D  D B L q  bo’lishi kerak. 2.Kuchli o’zaro ta’sir jarayonlarida 0 ,0 ,0  D  D  D C S T Lekin qatnashuvchi barcha zarralar adron bo’lishi kerak. 3. Elektromagnit jarayonlarda 0 ,0 ,0 ,0 3  D  D  D  D C S T T adronlar, zaryadlangan leptonlar, fotonlar qatnashgan holda. 4. Kuchsiz o’zaro ta’sirlarda 2 va 3 punktdagi qoidalar bajarilmaydi. Agar bu qoidalar bajarilgan bo’lib, jarayonda neytrino qatnashsa ham kuchsiz jarayon hisoblanadi. Shu o’rinda saqlanish qonunlariga bog’liq bo’lmagan umumiy qoidani ham aytib o’tish o’rinli: agar ma’lum jarayonda oxirgi zarralar soni qancha kam va ular umumiy massasi qancha kichik bo’lsa, bu jarayonning sodir bo’lish ehtimolligi shuncha katta bo’ladi. Fazoviy j uftlikning saqlanmaslik xususiyati Biz oldingi paragraflarda qarab o’tdikki, fazoviy juftlik — kvant soni bo’lib, u fazo o’ qlarini qarama — qarshi tomon bilan almashtirish bilan bog’liq, uning saqlanishi fazoning ko’zgu simmetriyasi s abablidir. Boshqacha qilib aytganda, juftlikning saqlanishi jarayonlarning r eal dunyoda h amda ko’zgudagi aks dunyoda bir xilda sodir bo’lishini bildiradi, ya’ni Y  Y pˆ ' bo’lganda pˆ ermit operatorining xususiy qiymati 1+ h b o’ ladi. Dastlab juftlik tushunchasi Yu. Vigner tomonidan 1927 yili fanga kiritildi va bu kvant soni barcha jarayonlarda qat’iy saqlanadi deb qaraldi. 1954—1956 yillari Q t muammo yuzaga keldi. Ya’ni bitta qiziq zarracha ikki xil yo’l bilan parchalanadi.  + + + + + + + ® +  p p p t p p ,0 Q

Shu ikki xil yo’l bilan parchalanishni e’tiborga olmasa bu zarrachalar K + mezonga mos keladi. 1 ) (   k Ph bo’lgani uchun va tekshirishlar 1 ) ( +  Q Ph , 1 ) (   t hP ekanligini tasdiqlagani uchun 1956 yili T. Li va Ch. Yang kuchsiz o’zaro ta’sirlarda juftlik saqlanmasligi to’g’risidagi gipotezani ilgari surishdi. Yuqoridagi misolda K + mezon juftlik buzilishi sababli 0p p ++ ga, saqlanishi sababli esa  + + + + p p p ga parchalanishi sodir bo’ladi. Keyinchalik juftlik saqlanmasligi na faqat K + mezonga, balkim barcha kuchsiz o’zaro ta’sirga xos xususiyat ekanligi ayon bo’ldi. Shu sababli, kuchsiz o’zaro ta’sir lagranjiani kuchsiz toklarning ko’paytmasi ko’rinishida ifodalanib, kuchsiz toklarning o’zi esa vektor va aksial — vektor kattaliklarning ayirmasi ko’rinishida ifodalanadi + +         ) ( ) (2 2 A V A V G J J G L F F W . I kkita V—A tokning ko’paytmasi esa skalyar va psevdoskalyarning yirindisini beradi. Skalyar qo’shiluvchi sababli K + - mezon juftlikni saqlagan holda 3 ta pionga, psevdoskalyar qo’shiluvchi hisobidan esa K + — mezon juftlikni saqlamagan holda 2 ta pionga parchalanadi. Kuchsiz o’zaro ta’sirda juftlik saqlanmasligi 1957 yili S. Vu tomonidan tajribada tasdiqlandi. Tajribada 60 Co yadrolarining b — parchalanishdagi elektronlar burchak taqsimoti o’rganildi. 60 Co yadrolari spini 5I bo’lib tashqi magnit maydoni ta’sirida oson oriyentatsiyasini o’zgartirish mumkin. Shu bila n birga yadrolar issiqlik h arakati ta’sirini kamaytirish maqsadida namuna juda past temperaturalargacha sovitildi. R — juftlik buzilishi uchun elektronlar burchak taqsimotida assimetriya kuzatilishi kerak, ya’ni yadrolar spini yo’nalishida va uning qarama — qarshi yo’nalishda chiqqan elektronlar soni bir — biriga mos kelmasligi kerak. Yadro spini aksial— vektor kattalik bo’lgani uchun ko’zgudagi aksida uning yo’nalishi o’zgarmaydi, elektron impulsi vektor kattalik bo’lgani uchun esa aksida o’z yo’ialishini o’zgartiradi. Tajriba elektronlarning burchak assimetriyasini tasdiqladi. Yadrolar spini yo’nalishida chiqqan elektronlar soni unga qarama—qarshi yo’nalishdagidan 40 % ga ko’pligi aniqlandi. Vu tajribasi kuchsiz o’zaro ta’sirda

juftlik saqlanmasligini isbotladi va 1957 yili T. Li va Ch. Yang Nobel mukofotiga sazovar bo’ldi. Adabiyotlar 1. Окунь Л.Б, Физика элементарннх частиц. М.1985 2. Мухин К.И. Физика элементарньк частиц. Т.2, М.1985. 3. Физика микромира. Маленькая энциклопедия. М.1980. 4. Наумов А.И. Физика атомного ядра и элементарннх частиц М.1984. 5. Хуанг К. Кварки, лептон и калибров о чн ы е поля. М. 1985 6. Боголюбов Н.И., Широков Д.В. К вантов ы е поля. М.1980. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

To’lqinlar va zarralar

Zarralar va maydonlar

Kombinatsiyalangan juftlik va neytral K mezonlar xossalari.T-almashtirish va CPT-teorema Elementar zarralarning kvant xarakteri

Elementar zarrralar va ularning ta’siri

Fizikaning ba’zi bir muxim sohalarini rivojlanish tarixi. Elektronning tug`ilishi