Elementar zarrralar va ularning ta’siri - Fizika - Referatlar

Elementar zarrralar va ularning ta’siri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155.5 KB

Ko'chirib olish

Elementar zarrralar va ularning ta’siri Reja: 1. Zarralarning asosiy klassifikatsiyalari. 2. Zarrachalarning kuzatish va qayd qilish usullari. 3. Kosmik nurlar. 4. Zarralar va antizarralar. 5.Kuchzis o’zaro ta’sir 6.Gravitatsion o’zaro ta’sir. 7.Yadroviy reaksiyalar. 8. Yadroviy reaksiyalar vaqtidagi massa, impulsi va uning saqlanish qonuni.

1. Zarralarning asosiy klassifikatsiyalari. Elementar zarralarning ta’sirlashuvi. Zamonaviy tasavvurlarga ko’ra, tabiatda to’rt xil fundamental ta’sirlashuv mavjud. Bular kuchli, elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion ta’sirlashuvlardir. Bu ta’sirlashuvlarning har birini amalga oshiruvchi zarralar va har biriga mos keluvchi o’z maydonlari mavjud. Kuchli yoki yadroviy ta’sirlashuv. Bu ta’sirlashuv atom yadrosidagi nuklonlarning (proton va neytron) aloqasini ta’minlaydi va yadroni bir butun mahsulot sifatida saqlab turadi. Aynan uning sharofati bilan moddalarning barqarorligi ta’minlanadi. Kuchli ta’sirlashuv atom yadrosining radiusiga teng ~ 10 -15 m masofada namoyon bo’la boshlaydi. U nuklonlar o’rtasida π-mezonlar almashinuvi bilan amalga oshiriladi. Elektromagnit ta’sirlashuv. Bunday ta’sirlashuv barcha elektr zaryadiga eng zarralar orasida mavjud. U kuchli ta’siridan 137 marta kuchsiz. Ta’sir radiusi cheklanmagan. Elektromagnit maydon energiyasini tashuvchi zarra foton vositasida amalga oshiriladi. U atomning mavjudligini ta’minlaydi. Eng batafsil o’rganilgan ta’sirlashuv hisoblanadi. Kuchsiz ta’sirlashuv. Asosan elementar zarralarning parchalanishida namoyon bo’ladi. Β – yemirilish, μ – yemirilish kuchsiz ta’sirlashuvga yaxshi misol bo’ladi. U kuchli ta’sirdan 10 14 marta kuchsiz bo’lib, oraliq bozonlari (z, w) vositasida amalga oshiriladi. Fotonlar. Bu guruh faqat bitta zarra – elektromagnit nurlanish kvanti fotondan iborat. Leptonlar. Leptonlar ( “leptos” yunoncha – yengil ma’nosini anglatadi) elektromagnit va kuchsiz ta’sirlarda ishtirok etadi. Leptonlarga elektron, myuon va tay neytrinosi, elektron, myuon, tay-lepton va ularning antizarralari kiradi. Mezonlar. Massasi 207 elektron massasidan katta, ammo proton massasidan kichik bo’lgan zarralar mezonlar guruhini tashkil qiladi. Barionlar. Og’ir zarralar. Ular protondan boshlanadi va nuklonlar, giperonlarni o’z ichiga oladi. Barcha ta’sirlashuvlarda ishtirok etadi.

Elektron zarralar jadvali Zarralarning nomi BelgisiElektron m assasi birligidagi m assasi Elektron zaryadi birligidagi zaryadi Yasash vaqti, s Zarra A ntizarra Foton γ γ 0 0 Doimiy Leptonlar Elektron neytrinosi Myuon neytrinosi Tau neytrino ν e ν μ ν τ e    0 0 0 0 0 0 Doimiy Doimiy Doimiy Elektron e - e + 1 -1 Doimiy Muyon μ - μ + 207 -1 2,2 · 10 -6 Tau-lepton τ - τ + 3492 -1 1,46 · 10 -12 M ezonlar Pi-mezonlar (pionlar) π 0 π + π 0 π - 264,1 273,1 0 1,83 · 10 -16 2,6 · 10 -8 Ka-mezonlar (kaonlar) K + K 0 K - 0 K 966,4 974,1 1 1,2 · 10 -8 K 0 8,9 · 10 -11 K 0 5,2 · 10 -8 K 0 Eta-nol-mezon η 0 0  1074 0 2,4 · 10 -19 Barionlar N uklonlar Proton Neytron ρ n  n 1836,1 1838,6 1 0 Doimiy (?) 10 3 G iperonlar Giperon – lyambda Giperon – sigma 0   0    0   0    2183,1 2327,6 2333,6 2343,1 0 1 0 -1 2,63 · 10 -10 8 · 10 -11 5,8 · 10 -20 1,48 · 10 -10 Giperon-ksi 0    0    2572,8 2572,8 0 -1 2,9 · 10 -10 1,64 · 10 -10

Omega-minus giperon Ω - Ω + 3273 -1 8,2· 10 -11 Shu bilan birga, spinning qiymatiga qarab zarralar fermionlarga (spini S =2 1 bo’lgan zarralar) va bozonlarga (spini S = 0 yoki butun S = 1 bo’lgan zarralar) bo’linadi. Yashash davriga qarab, zarralar barqaror va beqaror zarralarga ajratiladi. Kvarklar. Materiyaning eng kichik g’ishtchalari hisoblangan elementar zarralar murrakab tuzilishiga ega ekanligi ma’lum bo’lgandan so’ng, materiyaning haqiqatdan eng kichik g’ishtchalarini izlash muammosi vujudga keldi. Agar shunday zarralar mavjud bo’lsa, hozirgacha bizga ma’lum bo’lgan va murrakab tuzilishga ega bo’lgan barcha zarralar ulardan tashkil topgan bo’lishi kerak. 1964- yilda amerikalik fizik M.Gell-Mann va D.J.Sveyglar mezonlar va barionlar kvarklar deb ataluvchi sodda zarralardan tashkil topganligi to’g’risidagi gipotezani taklif qildilar. Bu gipotezaga muvofiq, barionlar uchta: u, d, s kvarklardan, antibarionlar esa antivarklardan tashkil topgan. Bu kvarklar yarim spinga ega bo’lishlari, zaryadlari esa elektron zaryadining 3 1 va 3 2 qismiga teng bo’lishi kerak. Keyinchalik yana ikkita: c “maftunkor” (inglizcha “charm”) va b “go’zal” (inglizcha “beauty”) kvarklari antikvarklari bilan birga kiritiladi. Zamonaviy gipotezalarga ko’ra, kvarklar ham leptonlar kabi oltita bo’lishi kerak. Lekin t “haqiqiy” (inglizcha “truth”) kvarkning mahsulini topish maqsadida qilinayotgan barcha urinishlar hozircha hech qanday natija bermadi. Shu bilan birga kvark va antikvarklarning kombinatsiyalari mavjud mezonlarning barchasini vujudga kelishini tushuntirib bera oladi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, kvarklar hech qanday ichki tuzilishga ega emas va ularni chin ma’noda elementar zarralar deb hisoblash mumkin. 1. Zarrachalarning kuzatish va qayt qilish usullari. Radioaktiv modellarning nurlanishini o’rganishdan asosiy maqsad – radioaktiv yemirilishda chiqariladigan zarralarning tabiatini, energiyasini va nurlanish intensivligini

(radioaktiv modda bir sekundda chiqaradigan zarralar sonini) aniqlashdan iborat. Ularni qayd qilishning eng keng tarqalgan usullari zarralarning ionlashishiga va fotokimyoviy ta’sirlarga asoslangandir. Bu vazifani bajaruvchi asboblar ham ikki turga bo’linadi: 1. Zarralarni fazoning biror qismidan o’tganligini qayd qiluvchi va ba’zi hollarda ularning baz’i xarakteristikalari, masalan, energiyasini aniqlashga imkon beruvchi asboblar. Bunday asboblarga sintillatsion (chaqnovchi) hisoblagich. Cherenkov hisoblagichi, gaz razryadli hisoblagich, yarimo’tkazgichli hisoblagich va impulsli ionlashtiruvchi kamera misol bo’la oladi. 2. Zarraning moddadagi izini kuzatishga, masalan, suratga tushirishga imkon beruvchi asboblar. Bunday asboblarga Vilson kamerasi, diffuziyali kamera, pufakli kamera, fotoemulsiya usuli misol bo’la oladi. Biz quyida ularning ba’zilari bilan tanishib o’tamiz. Sintillatsion hisoblagich. Ish prinsipi tez zarralarning fluressiyalanuvchi ekranga tushishida ro’y beradigan chaqnash – sintillatsiyaning kuzatilishiga asoslangan. Hosil bo’lgan kuchsiz yorug’lik chaqnashi elektr impulslariga aylantiriladi va kuchaytirilib, maxsus apparatlar yordamida qayd qilinadi. Α – zarra birinchi marta aynan shunday hisoblagich yordamida qayd qilingan edi. Gaz razryadli hisoblagich. Bunday hisoblagich, odatda, gaz to’ldirilgan metall silindr (katod) va uning o’qi bo’ylab tortilgan ingichka sim (anod)dan iborat bo’ladi. Qayd etiladigan zarra elektrodlar orasidan o’tganda gazni ionlashtiradi. Bu ionlar esa gaz, devor atomlari va molekulalar bilan to’qnashib, ularni ikkilamchi ionlashtiradi. Umuman olganda, ikki xil razryadli hisoblagich mavjud. Birinchisi, proposional hisoblagich deyilib, unda deb ataluvchi ikkinchi xil hisoblagichda esa gaz razryadi mustaqil bo’ladi. Geyger-Myuler hisoblagichlarning ajrata olish vaqti 10 -3 – 10 -7 s ni tashkil qiladi, ya’ni shunday vaqt oralig’ida tushgan zarralar qayd qilinadi. Gaz razryadli hisoblagichlarning zaryadlangan zarralarni qayd etish unumdorligi 100% bo’lsa, γ – kvantlar uchun 5% ni tashkil qiladi.

Vilson kamerasi. Kamera 1911-yilda ingliz fizigi Ch. Vilson tomonidan yaratilgan. U tez uchib kelayotgan zarralarning bug’simon holatdagi moddadan o’tganida, shu modda molekulalarini ionlashtirishiga asoslangan. Fotoemulsiya usuli. 1927-yilda rus fizigi L.Misovskiy zaryadlangan zarralar izini qayd qilishning oddiy usulini taklif qildi. Zaryadlangan zarralar fotoemulsiya orqali o’tganda, unda tasvir hosil qiluvchi ionizatsiyani vujudga keltiradi. Surat ochilgandan keyin zaryadlangan zarralarning izlari ko’rinib qoladi. Emulsiya juda qalin bo’lganligi uchun ham zarraning unda qoldirgan izi juda ham qisqa bo’ladi. Shuning uchun, fotoemulsiya usuli juda katta energiyali tezlatkichlardan chiqayotgan zarralar va kosmik nurlar vujudga keltiradigan reaksiyalarni o’rganish maqsadida ishlatiladi. Kosmik nurlar. 1912 – yilda Yer sirtidagi havo qatlamining ionla- shuvini o’rgangan avstriyalik fizik V.F.Gess qiziq natijaga duch keldi. Uning fikriga ko’ra, havoning ionlashuvini asosan Yerdan chiqayotgan radioaktiv nurlar vujudga keltirishi va shuning uchun ham yuqoriga ko’tarilgan sari havoning ionlashuvi kamayishi kerak edi. Ammo tajriba natijasiga ko’ra 500 m balandlikdagi havoning ionlashish darajasi Yer sirtinikidan 3 marta katta bo’lib chiqdi. Ushbu holni tahlil qilgan olimlar, havoning ionlashuvini faqatgina Yerning radioaktivligi emas, balki koinotdan va Quyoshdan kelayotgan nurlar ham vujudga keltiradi, degan xulosaga kelishdi. Bu nurlarga kosmik nurlar deb nom berdi. Tajribalarning ko’rsatishicha, kosmik nurlarning intensivligi yuqoriga ko’tarilgan sari tez ortadi va o’zining maksimal qiymatiga erishgach, yana kamayadi. Taxminan 50 km balandlikdan boshlab intensivlik qariyb o’zgarmay qoladi. Kosmik nurlar birlamchi va ikkilamchi kosmik nurlarga ajratiladi. Birlamchi kosmik nurlar. Bevosita kosmosdan keladigan nurlar birlamchi kosmik nurlar deyiladi.

Ikkilamchi kosmik nurlar. Atmosferaning yuqori qatlamlarigacha yetib kelgan birlamchi kosmik nurlar u yerdagi atom yadrolari bilan to’qnashib ikkilamchi kosmik nurlarni vujudga keltiradi. 2. Zarralar va antizarralar. “Elementar” so’zining lug’aviy ma’nosi “eng sodda” demakdir. Garchi bugungi kungacha ma’lum zarralarni elementar deb atash uncha to’g’ri bo’lmasa-da, dastlabki paytlarda kiritilgan bu iboradan hamon foydalaniladi. Umuman olganda, zarralar endigina kashf qilina boshlanganda materiyaning eng kichik bo’lakchasi sifatida qabul qilingan va chindan ham elementar deb hisoblangan. Lekin ularning ba’zilarining (jumladan, nuklonlarning) murakkab tuzilishga ega ekanligi keyinroq ma’lum bo’lib qolgan. Hozirgi paytda 200 dan ortiq elementar zarralar mavjud. Ularning ko’pchiligi nostabil bo’lib, asta- sekin yengil zarralarga aylanadi. Antizarralar. Birinchi antizara – elektronning antizarrasi (qarama-qarshi zarrasi) – positron kashf qilingandan so’ng, boshqa zarralarning ham antizarrasi yo’qmikan, degan savol tug’ildi. Antipotron 1955-yilda mis nishoni protonlar bilan bombardimon qilish natijasida hosil qilindi. 1956-yil- da esa Eynshteyn kashf qilindi. Hozirgi paytda har bir zarraning o’z antizarrasi, ya’ni massasi va spini teng zaryadli esa qarama-qarshi bo’lgan zarra mavjudligi aniqlangan. Elektron va protonlarning antizarralari zaryadining ishorasi bilan farq qilsa, neytron va antineytron xususiy magnit momentlarining ishorasi bilan farq qiladi. Zaryadsiz zarralar foton, π 0 – mezonlarning o’zlari va antizarralarining fizik xossalari bir xil. 5. Kuchli va kuchzis o’zaro ta’sir. Elementar zarralarning kuchli o'zaro ta'siri o'ziga xos o'lchamsiz doimiy bilan xarakterlanadi:15 4 2   c g S   bunda g - kuchli o'zaro ta'sir "zaryadi" (mezon zaryadi). Kuchli ta'sirning asosiy xossalari: a) ta'sir radiusi juda kichik

b) yadrolar barqarorligini ta'minlaydi v) universal emas g) eng yuqori simmetriyaga ega d) yadroda nuklonlar  о ,   , К  kabi mezonlar almashinish tufayli bog’lanadi, kvarklar esa glyuonlarga almashinadi. Elektromagnit o'zaro ta'sir. Elektromagnit kuchlarga nisbatan yaxshiroq o'rganilgan. Zarralarning o'zaro elektromagnit ta'sirlashuv kuchi kuchli o'zaro ta'sirga qaraganda ancha ojiz, boshqa kuchlarga nisbatan esa o'ta kuchlidir. Elektromagnit kuchlarining ta'sir doirasi 10 -12 sm dan tortib kosmik masofalargacha davom etadi. Ko'pchilik fizikaviy hodisalar: atomlar va molekulalar tuzilishi, kristallar, ximiyaviy reaksiyalar, jismlarning termik va mexanikaviy xususiyatlari, radioto'lqinlar, quyosh va yulduzlarning nurlanishi va hokazo hodisalar elektromagnit kuchlarining ta'sir doirasiga kiradilar. Elektromagnit o'zaro ta'sir har xil zarralarda har xil shiddat bilan namoyon bo'ladi. Elektr zaryadiga ega bo'lgan zarralarda eng katta elektromagnit o'zaro ta'sir kuchlari vujudga keladi. Massasi va spini nolga teng bo'lmagan zaryadsiz zarralar o'zaro kuchsizroq elektromagnit ta'sirda bo'ladilar. Eng kuchsiz elektromagnit o'zaro ta'sirga neytral, spinsiz zarralar, masalan neytral pi-mezon egadir. Zarralardan neytrino elektromagnit ta'sirni deyarli sezmaydi. Elektromagnit o'zaro ta'sirni nozik tuzilish doimiysi deb ataluvchi o'lchamsiz kattalik xarakterlaydi: 137 1 2  c e  Elektromagnit o'zaro ta'sir zarralarning o'zidan foton chiqarib va yutib turishi jarayonida hosil bo'ladi deb tushuntiriladi. Bunday jarayon ham virtual, ya'ni kuzatib bo'lmaydigan jarayondir. Kuchsiz o'zaro ta'sir. Agar tabiatda kuchsiz o'zaro ta'sir bo'lmasa, zarralardan faqat neytrino bo'lmas edi. Yadrolar, atomlar, molekulalar, kristallar mavjud bo'laverardi. Faqat barqaror zarralar soni va binobarin, atomlar va materiyaning tuzilish shakllari ancha ko'p bo'lardi. Kuchsiz o'zaro ta'sirning

mavjudligi ba'zi bir zarrralarni va natijada jismlarning ba'zi tuzilish shakllarini barqaror qiladi. Shunday qilib, kuchsiz o'zaro ta'sir ko'proq zarralarning parchalanishi bo'yicha "mutaxassisdir". Masalan, myu-mezonlar, zaryadli pi- mezonlar, neytron va boshqa bir guruh oqim zarralarning parchalanishi faqat kuchsiz o'zaro ta'sir orqaligina ro'y beradi. Kuchsiz o'zaro ta'sir jarayonlarining bunchalik xilma-xilligiga qaramasdan ularning hammasi uchun doimiy bitta:14 4 2 10 5             mc c G   mc  - parchalanuvchi zarraning kompton to'lqin uzunligi, G - parchalanish jarayoni uchun bog’lanish doimiysi. Kuchsiz o'zaro ta'sir doirasining radiusi eng qisqa bo'lib, taxminan 10 -16 sm ga teng. Kuchsiz o'zaro ta'sirni tashuvchi zarralar W  va Z о oraliq bozonlardir. Kuchsiz o'zaro ta'sir kuchli va elektromagnit o'zaro ta'sirlarga qaraganda kamroq simmetriyaga ega, ya'ni kuchsiz o'zaro ta'sirlarda saqlanish qonunlari ko'proq buziladi. 5 . Gravitatsion o’zaro ta’sir. Gravitatsion o'zaro ta'sir ko'rib o'tilgan o'zaro ta'sirlar ichida eng zaifidir. Tabiatda mavjud to'rtta o'zaro ta'sirlar ichida zarralarning o'zaro gravitatsiya ta'siri uni xarakterlovchi vaqtning juda kattaligi (  10 17 sek) va unga xos ta'sir kuchining juda kichikligi (10 -38 ) sababli hozirgacha elementar zarralar nazariyasida deyarli e'tiborga olinmaydi. Gravitatsion o'zaro ta'sir o'zining uchta muhim xususiyati - cheksiz katta ta'sir doirasiga egaligi, absolyut universalligi va har qanday ikki massa o'rtasidagi ta'sir kuchi ishorasining bir xilligiga asosan butun Koinotda, astronomik masshtablarda asosiy rol o'ynaydi. Uchinchi xususiyatiga asosan gravitatsion o'zaro ta'sir kuchi shu ta'sirdagi jismlarning massalari ortishi bilan tez ortadi. Shu sababli elementar zarralar nazariyasining oxirgi yutuqlari gravitatsion o'zaro ta'sir katta energiyalik zarralar olamida munosib o'ringa ega bo'lishi mumkinligini ko'rsatdi. Haqiqatdan yuqori energiyagacha tezlatilgan zarralarning

relyativistik massasi ortishi bilan gravitatsion o'zaro ta'sir sezilarli bo'ladi. Elektromagnit maydonga qiyos qilib gravitatsion o'zaro ta'sir gravitonlar deb ataluvchi zarralar vositasida vujudga keladi deb hisoblanadi. Har qanday jism, zarralar o'zidan gravitonlar chiqarib turadi. Gravitonning harakatsiz holdagi massasi 10 -39 - 10 -42 MeV ga, ya'ni deyarli nolga teng, harakat tezligi yorug’lik tezligidan biroz kam, spini ikkiga teng. Gravitonning to'lqin uzunligi 10 28 sm. Bu kattalik koinotning radiusiga teng keladi. Gravitatsion o'zaro ta'sirni xarakterlovchi vaqtning va gravitonlar to'lqin uzunligining cheksiz kattaligi bu ta'sirning butun Olam bo'ylab deyarli so'nmasdan tarqalishiga sabab bo'ladi. Shunday qilib gravitatsiya maydoni bilan o'zaro ta'sirda bo'ladigan har qanday zarra uchun gravitonlar har doim realdir. Real gravitonsiz hech qanday holatning bo'lishi mumkin emas. Bu fikr har qanday o'zaro ta'sirda ham ishtirok qiluvchi gravitatsiya maydoni universial ekanligini ko'rsatadi. 6. Yadroviy reaksiyalar. Tabiiy uranlarda ishlovchi reaktorda ikkilamchi neytronlarning bir qismini uran – 238 yutib uran – 239 ga aylanadi:   U n U 23993 10 23892 Uran bir karra β – yemirilishidan so’ng neptuniy yadrosi plutoniy – 239 yadrosiga aylanadi:    e Pu N 01 23994 23993 Plutoniy – 239 ning yarim yemirilish davri 24 ming yilga teng va uning bo’linish qobiliyati uran – 235 dan kam emas. Undan yadro reaktorlarida yonilg’i sifatida foydalanish mumkin. Shunday qilib, uran – 235 ning ishlatilishi undan yomon bo’lmagan yonilg’i – plutoniy – 239 ning hosil bo’lishiga olib keladi. Bitta uran – 235 yadrosi bo’linganda o’rtacha 2,5 ta neytron ajraladi. Zanjir reaksiyasini davom ettirish uchun esa bitta neytron yetarli. Demak, 1,5 ta neyron plutoniy yadrosini hosil qilishga sarflanadi. Shunday qilib, uran – 235 yadrosi bo’linganda nafaqat energiya ajralib chiqmay, ishlatilganidan ko’ra ko’proq yadro yonilg’isi ham qayta ishlab chiqilar ekan.

Yadro reaktorining turlari. Hozirgi paytda turli-tuman reaktorlar yaratilgan bo’lib, ular quyidagi turlarga bo’linadi: - yonilg’i yadrosining bo’linishini vujudga keltiradigan neytronlarning energiyasiga qarab: issiq neytronlar reaktori; tez neytronlar (energiyasi 1 MeV dan katta neytronlar) reaktori; - yonilg’ining turiga qarab: tabiiy uranda, boyitilgan uranda, sof yonilg’ida ishlaydigan reaktorlar; - vazifasiga qarab: ilmiy tadqiqotlar uchun, plutoniy ishlab chiqarish uchun, elektr energiya ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan reaktorlar. 7.Yadroviy reaksiyalar vaqtidagi massa, impul’s va uning saqlanish qonuni. Ikki zarracha sistemasining harakati to’g’risidagi massala qo’zg’almas markazdan r mas o fada turgan va massasi ikkala zarracha massalari orqali 2 1 2 1 m m m m    bilan ifodalangan bitta zarrach a ning harakati to’g’risidagi masalaga ekvivalent ekan. μ massa saqlanish qonuni deb ataladi. Nyutonning uchinchi qonuniga bino a n, bu kuchlarning kattaligi teng va yo’nalishi qarama – qarshi, shuning uchun F 12 + F 21 = 0 m 1 r=F 12 va m 2 r 2 =F 21 larni qo’shib va F 12 +F 21 =0 ni hisobga olgan holda quyidagilarni topamiz: m 1 r 1 + m 2 r 2 = 0, bunda 0 ) ( 22 11   r m r m dt d , m 1 r 1 + m 2 r 2 = const, m 1 v 1 +m 2 v 2 =const m i r i =m i v i vektor kattalik zarrachaning impulsi yoki harakat miqdori deb ataladi. Har qanday kichik kuchlar ta’sirida bo’lgan ikkita zarracha sistemasida impulsining saqlanish qonunini ifodalaydi. n ta zarrachalar sistemasiga ham umumlashtirish mumkin. k – zarrachaning harakat tenglamasi

  l kl kk F r mSistemaning barcha zarrachalari uchun harakat tenglamalarni yozib va ularning yig’indisini olib, chap tomonini vaqtdan olingan birinchi hosila shaklida ifodalaymiz:    ji i i i Fij r m dt d , Nyutonning uch i nchi qonuniga binoan, har bir kuchlar juft uchun F kl + F lk = 0 shuning uchun, 0 iir m dt d yoki , const r m ii   shuni isbot qilish kerak edi.

Adabiyotlar: 1. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." I-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 2. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." II-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 3. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." III-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 4. S.X. Astanov, M.Z. Sharipov, N.N. Dalmuradova, M.Sh.Ivayev "Fizik kattaliklar va ularning o'lchov biriliklari" elektron o'qitish kursi EHM uchun yaratilgan dastur. O'zbekiston Respublikasi davlat patent idorasi GUVOHNOMA № DGU 00975 Toshkent, 12 iyul 2005 y. 5. A.G.G’aniev, A.K.Avliyoqulov, G.A.Almardonova “Fizika” I qism Toshkent 2007 y. 6. S.X.Astanov, M.Z.Sharipov, N.N.Dalmuradova, R.V.Metanidze “Umumiy fizika kursining elektr bo’limidan” elektron darslik.

O'xshashlar

Optik aberratsiyalar va ularning tasvirga ta’siri

Yadroviy nurlanishlar va ularni qayd qilish usullari. Myassbauer effekti

Atom va yadro fizikasi

Elementar zarralar Fazoviy juftlikning saqlanmaslik xususiyati

Massalar ta’siri qonuni