Kombinatsiyalangan juftlik va neytral K mezonlar xossalari.T-almashtirish va CPT-teorema Elementar zarralarning kvant xarakteri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

369 KB

Ko'chirib olish

Kombinatsiyalangan juftlik va neytral K mezonlar xossalari.T-almashtirish va CP T-teorema Elementar zarralarning kvant xarakteri Reja: 1. Kombinatsiyalangan juftlik va neytral K m ezonlar xossalari. 2. T-almashtirish va CP T-teorema 3. Elementar zarralarning kvant xarakteri

Tabiatda ikki xil almashtirishlar mavjud: uzluksiz va diskret almashtirishlar va shu bilan birga ularga mos simmetriyalar ham. Uzluksiz almashtirishlarga fazo — vaqtdagi siljishlar va sanoq sistemasi burilishlari misol bo’ladi. Uzluksiz almashtirishlarga nisbatan simmetriyalar natijasida energiya, impulьs va impulьs momenti saqlanish qonunlari yuzaga keladi. Bu simmetriyalar fazo — vaqtning bir jinsligi va izotropikligidan yuzaga keladi. Diskret almashtirishlar shunday almashtirishki, bunda agar almashtirish ketma —ket ikki marta bajarilsa, sistema oldingi xolatiga qaytadi. Diskret almashtirishlarga P —, C— va T— almashtirishlar kiradi. Oldingi paragrafda biz P — almashtirishni ko’rib o’tdik. Agar bu almashtirish operatorini bir marta ko’llasak, jarayonning ko’zgudagi aksini xosil qilamiz. Ikkinchi marta qo’llasak esa dastlabki jarayonga qaytib kelamiz. Demak, diskret almashtirish operatorlari uchun 1 ˆ ˆ ˆ 2 2 2    T C P deb yozishimiz mumkin. Shu xususiyati bilan diskret almashtirishlar uzluksiz almashtirishlardan farq qiladi. P — almashtirishga nisbatan invarianttshk (simmetriya real jarayon va uning ko’zgudagi aksi bir xil extimollik bilan yuz berishini bildiradi). Shunga o’xshash T — invariantlik biror jarayon va unga teskari jarayon bir xil extimollik bilan, C — invariantlik esa biror jarayon va undagi zarralar antizarralarga aylantirilgandagi jarayon bir xil ehtimollik bilan sodir bo’lishini bildiradi. Endi oldingi paragrafdagi Р — juftlikning buzilishini qarasak, bu hodisa fazoning xossasi bo’lmasdan, balkim zarrachaning xossasidir. Chunki fazo bir jinsli va izotropdir. Bunga misol qilib neytrinoni qarashimiz mumkin. Ma’lumki, neytrino chap spirallik xususiyatiga ega. Ya’ni, spinning impulьs yo’nalishiga proyeksiyasi doimo manfiydir. Shu sababli bu zarrachaning ko’zgudagi aksi (Р — almashtirishdan keyin) o’ng spiral neytrinoga o’tadi. Lekin tabiatda bunday neytrino mavjud emas. Shu sababli С — almashtirishni qo’llasak neytrino antineytrinoga o’tadi va u o’ng spirallikka egadir. Va bunday zarracha bizning real dunyomizda mavjuddir. Shunday qilib, fazoning ko’zgu simmetriyasi tiklandi. Bu g’oya 1957 yili L. Landau, A. Salam, T. Li va Ch. Yang tomonidan ilgari surilgan kuchsiz, o’zaro ta’sirda kombinatsiyalangan, ya’ni СР — juftlikning saqlanish qonunini tashkil qiladi. Kuchli va elektromagnit o’zaro ta’sir Pˆ va

$— almashtirishlarga, hamda CP ˆ ˆ kombinatsiyalangan Cˆ almashtirishlarga nisbatan invariantdir. Kuchsiz o’zaro ta’sir Pˆ — invariant emasligi uchun Cˆ - almashtirish bu simmetriyani tiklaydi deb qaraldi. Ya’ni CP - juftlik kuchsiz o’zaro ta’sirda sa!u\.anishi kerak. Kombinatsiyalangan juftlik kvant soni - C P PC     kabi aniqlanadi. Masalan, 1 )1 ( )1 ( ) ( ) ( ) ( 0 0 0            C P PC . Shu kabi elektr jihatdan neytral sistemalar uchun 1 ) (   PC   ) ( PC      son toq l son juft l 11 Dastlab kuchsiz ta’sir SR— invariant deb qaraldi. Lekin 1964 yili uzoq yashovchi K mezonning 2 ta pionga parchalanishi kuzati l di .      0LK Chunki СР — toq h olatdagi 0L K mezon asosan 0 0      LK ga parchalanardi.      0LK jarayonda esa    h olat СР —juft h olatdir. Shunday qilib, kuchsiz ta’sirda СР — invariantlik h am buzilar ekan. 0L K — mezonning          , ,0 0 e kanallarga parchalanishi h am СР — invariantlikning (shu bilan birga T — invariantlikning ham) buzilishini tasdiqladi. Lekin СР —invariantlikning buzilishi juda kichik amplitudaning 10 -3 qismini tashkil qiladi) bo’lib, faqat 0L K — mezon parchalanish kanallarida kuzatilmoqda. СР — invariantlik buzilishning tabiati haligacha noma’lum. Endi neytral kaonlar xususiyatlariga to’xtalib o’tamiz. 0 K - va 0 K — mezonlar mos h olda S=+1 va S=-1 qiziq kvant soniga ega. Shu sababli neytral K mezonlar haqiqiy neytral zarra emas va kombinatsiyalangan juftlik ularni bir — biriga aylantiradi. 0 0 0 0 ˆˆ, ˆˆ K KCP K KCP   Kuchli o’zaro ta’sirda S — kvant soni saqlanishi sababli 0 K va 0 K o’zlarini alohida tutishadi. Masalan, 0 0 K P     sodir bo’ladi,$

0 0 K P    sodir bo’lmaydi. Kuchsiz o’zaro ta’sirni qarasak, 0 K va 0 K orasida farq yo’qoladi. Masalan,      0K (a) parchalanish sodir bo’ladi. Unga qo’shma jarayon      0K (b) ham СР — invariantlik sababli, undan oldingi jarayon bilan bir xil ehtimollikda sodir bo’lishi kerak. Ya’ni K 0 va 0 K orasidagi farq yo’qoladi. Oxirgi ikki jarayonning o’ng tomoni 1 ) (   CP kombinatsiyalangan juftlikka ega, chap tomoni esa aniq CP juftlikka ega emas, chunki K 0 va 0 K mezonlar haqiqiy neytral zarralar emas. Bu muammoni tushuntirish uchun quyidagi almashtirishlarni bajaramiz. 2 2 0 0 0 0 oK K K K K     , 2 2 0 0 0 0 oK K K K K     Bu yerda 2 0 0 01 KK K   va 2 0 0 02 K K K   (v) deb belgilash kiritsak, yuqoridagi ifodalar 2 02 01 0 K K K   , 2 02 01 0 K K K   ko’rinishga keladi. Endi 01K ва 02 K га CP ˆ ˆ — operatorini ta’sir ettirsak, 02,1 0 0 0 0 0 0 02,1 ) (2 1 ) ˆˆ ˆˆ(2 1 2 ˆˆ ˆˆ K K K KCP KCP K K CP KCP        bo’ladi, ya’ni 1 ) ( 01  K CP va 1 ) ( 02   K CP . Demak, 0 K va 0 K mezonlar aniq PS — juftlikka ega bo’lmasada, ularning superpozitsiyasi 01K - va 02 K - aniq PC — juftlikka ega. Shu sababli, (a) va (b) jarayonlar realdir va bunda PC juft bo’lgan 01K komponenta ishtirok etadi. (v) ifodani P va P , n va n zarralar uchun yozib bo’lmaydi chunki B— va q — zaryadi saqlanish qonunlari bu zarrachalar uchun aniq bajariladi. K 0 va 0 K — mezonlar faqat S -kvant soni bilan farqlanadilar va o’zaro kuchsiz ta’sirda bu kvant soni saqlanmaydi . Shu ma’noda superpozitsiya 0 D — va 0 D mezonlar uchun ham o’rinli bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, agar lepton zaryadi saqlanmasa,      va   , e neytrino ossilyatsiyalari ham sodir bo’lishi mumkin. Bu hodisaga alohida to’xtalib o’tamiz. Demak, kuchli o’zaro

ta’sirda neytral kaonlar K 0 va0 K — ko’rinishida, kuchsiz o’zaro ta’sirda esa 01K ва 02 K — holatlarda ishtirok etadi va bu ta’sirlarda kombinatsiyalangan jufttshk saqlanadi. ), , , ( 2 0 0 0 01              K ),(3 00000 2         K parchalanishlar sodir bo’ladi. Lekin 2 02 K parchalanish umuman sodir bo’lmaydi. Tajribadan 2  va 3  ga parchalanishlarda neytral K —mezonlarning yashash davri mos ravishda s19 2 10 9,0     va s8 3 10 2,5     ekanligi aniqlandi. Shu sababli 01K va 02 K holatlar mos ravishda qisqa va uzoq yashovchi mezonlar deyiladi. 01 0 K KS , 02 0 K KL . 01K va 02 K holatlar mavjudligi 1955 yili M.Gell —Mann va A. Pays tomonidan aytilgan, 0L K - h olat 1957 yili L. Lederman gruppasi tomonidan topilgan. Demak, 0S K va 0L K h olatlar nuqtai nazaridan kombinatsiyalangan juftlik saqlanadi, ya’ni      0SK , 0 0 0 0 0 ,              LK va 2 0LK . Lekin 1964 yili 2 0LK jarayon J, Kronin, V. Fitch va boshqalar tomonidan tajribada kuzatildi. Bu      0LK parchalanish kombinatsiyalangan juftlik saqlanish qonuniga ko’ra ta’qiqlangan edi. Keyinroq esa 0 0 0    LK parchalanish kuzatildi. Bu kanallar 0L K barcha parchalanishlarining mos ravishda 0,22% va 0,09 % tashkil qildi. Demak, 01 0 K KS va 02 0 K KL tengliklar o’rin li emas va 2 02 01 0 1      K K KS , 2 01 02 0 1      K K KL superpozitsiya o’rinli. Tajribalar 3 10 3,2     ekanligini ko’rsatdi. Shu sababli yuqoridagi superpozitsiyani 0 20 10 K K K S   , 01 02 0 K K KL   deb yozish mumkin. CP — invarianlik buzilgan e L e K        0 ,         0LK parchalanishlar va ularga qo’shma e L e K        0 ,         0LK jarayonlar ham tajribada kuzatildi. Bunda yuqorigi (Ga) va pastki (Gb)parchalanishlar ehtimolliklari bir — biriga teng emasligi kuzatildi. 3 10 12,0 30.3       v a v a G G G G , ya’ni asimmetriya darajasi  bilan bir xil tajribada va juda kichik. Kombinatsiyalangan juftlik boshqa hodisalarda ham kuzatilishi mumkin. Faqat neytral k —mezonlarda bu hodisa yetarli darajada

sezilarli. Neytron dipol momenti (e Pn  , 27 10,6   m agar mavjud bo’lsa), koinotdagi barion assimetriya (p va n lar P va n ga qaraganda ko’p tarqalganligi)si ham CP — noinvariantlik bilan bog’lanmoqda. CP —noinvariantlik mikrodunyoda vaqt o’qi mavjudligiga ham ishora qilmoqda. CP —invariantlikning buzilishi kvark modeli doirasida olingan Kabibbo — Kabayashi — Maskva aralashishi matritsasi bilan bog’lashmoqda va uning tabiati haligacha noma’lum. Biz P — va C — almashtirishlarni qarab o’tgandik. P — juftlik buz ili sh i i K + — mezonning 2  va 3  larga parchalanishida kuzatilgan edi. P —juftlik biror fizik kattalikning koordinatalar o’qlarini ko’zguga akslantirgandagi o’zgarishini bildiradi Z Zy y X X       , , . Agar biror jarayon P — invariantlik desak, shu real jarayon va ko’zgudagi uning aksi bir xil ehtimollik bilan sodir bo’lishini bildiradi. Lekin 60 Co yadrosi b — parchalanish misolida Р — invariantlik buzilishini ko’rib chiqdik. С — almashtirish esa zarrachani antizarrachaga almashtiriladi. С — invariantlik biror jarayon va undagi barcha zarrachalarni antizarralarga aylantirilgan jarayon bir xil eztimollik bilan sodir bo’lishini bildiradi. Lekin neytral k — mezonlar misolida kuchsiz o’zaro ta’sirlarda Р — va РС — kombinatsiyalangan invariantlik buzilishini ko’rib chiqdik. Diskret almashtirishlarning yana biri bu T-almashtirishlardir. T — almashtirishda vaqt o’qi t  -t ga almashtiriladi. T — almashtirishga nisbatan invariantlik biror jarayon va unga teskari jarayon ehtimolligi bir — biriga tengligini bildiradi.. O’tgan paragrafda qarab chiqqan      0LK jarayon CP — kombinatsiyalangan invarinatlikning buzilishini bildiradi. Shu bilan birga, bu jarayon T — invariantlikning ham buzilishini anglatad i . Chunki 0L K asosan 3  holatga parchalanadi va juda oz ehtimollik bilan 2  qolatga parchalanadi. Agar endi teskari jarayonni qarasak,

 0 -  0 -  0 holat 0L K — mezon holatining to’la yashash vaqtini ifodalay olmaydi. ya’ni T — invariantlik buziladi. Cˆ va Pˆ operatorlari ma’lum harakatni ifodalagani kabi, T — operator t — argumentga — t ni mos qo’yadi. Ya’ni sistema boshlang’ich va oxirgi holatlarini o’zaro almashtiradi, zarrachalar impulslari va spin proyeksiyalari ishorasini o’zgartiradi.  Kattalik Operatsiya Pˆ Tˆ Koordinatalar r r     r r   Vaqt T  t t  -t Massa M  m m  m Impuls P  P  P  P  Impuls momenti L  L L  - L Kuch F = - F F  F Energiya E  E E  E Zaryad E  e e  e Elektr maydoni   -     Magnit maydoni b = b b  - b Bu jadvalni to’ldirishda quyidagi ifodalardan foydalaniladi    B e e F m E dt pd F p r L dt rd m P e            , ; 2 ; ; , ; 2          Shredinger tenglamasida t -vaqt bo’yicha birinchi tartibli hosila qatnashadi va Tˆ almashtirish uning ishorasini o’zgartiradi. Shu sababli bu tenglamaning kovariantligini saqlash uchun to’lqin funksiyaning vaqt argumenti ishorasini o’zgartirishi bilan birga, to’lqin funksiyaning o’zi ham kompleks qo’shmasiga almashtiriladi ) , ( ), ( ˆ t r t r T        . Shu sababli Tˆ — operator ermit operatori emas, ya’ni bu operatorga fizik kattalikni mos qo’yib bo’lmaydi (vaqt juftlik tushunchasi mavjud emas). Shu sababli T invariantlik qandaydir saqlanish qonunlariga olib kelmaydi. Shunday bo’lsada, to’g’ri va teskari yo’nalishda sodir bo’luvchi jarayonlar ehtimolliklari orasidagi ma’lum munosabatga olib keladi. Mikrodunyodagi barcha

jarayonlar (ayrim jarayonlardan tashqari) vaqt bo’yicha qaytariluvchandir. Endi CPT —teoremaga kelsak, uni quyidagicha ta’riflashimiz mumkin: Agar biror jarayonga birdaniga Cˆ -, Pˆ va Tˆ operatorlarni qo’llasak, hosil bolgan jarayon boshlang’ich jarayon bilan bir xil ehtimollikda sodir bo’ladi. Bunda alohida Cˆ -, Pˆ va Tˆ almashtirishlarda invariantlik buzilishi mumkin, lekin bir invariantlikning buzilishi, boshqasining buzilishi hisobidan kompensatsiyalanadi, lekin uchala almashtirishdan keyin simmetriya yana tiklanadi. Haligacha CP T — invariantlik buzilgan jarayon kuzatilgan emas. Bu tasdiq 1951—55 yillarda G. Lyuders va V. Pauli isbotlagan CP T — teoremaning mazmunidir. Savollar: T — almashtirishni tushuntiring. CP T —teoremasini izohlang. Elementar zarralarning kvant xarakteri Atom fizikasi kursidan biz bilamizki, mikrodunyo m r 8 10   masofalarda o’zini namoyon qiladi , m r 8 10 10 10     intervalda atom va molekulyar fizika, m15 10   masofa yadro va elementar zarralar fizikasi, m r 15 18 10 10     oraliq esa yuqori energiyalar fizikasi o’rganadigan jarayonlarga xosdir. Shu sababli, elementar zarralar fizikasi jarayonlari yuqori energiyalarda sodir bo’lishini inobatga olib hozirgi zamon elementar zarralar fizikasi o’rganadigan soha m r 8 10 10 10     intervalda yotadi deyishimiz mumkin. Bunday masofalardagi jarayonlar o’zining kvant xarakterini namoyon qiladi. Ya’ni, zarralar o’zininig to’lqin xususiyatini namoyon qiladi. Bu o’rindagi mulohazalarni qoldirgan holda («Atom fizikasi» ma’ruza matnida to’la keltirilgan) to’g’ridan — to’g’ri Shredinger tenglamasini mos holda erkin va potensial maydondagi zarra uchun yozamiz.

.0 ) ( 8 ,0 8 2 2 2 2              U E h m E h m Eslatib o’tamiz, bu tenglamalar norelyativistik m p E 2 2  (1) tenglamadan keltirib chiqariladi. Lekin zarrachalar bilan bo’ladigan jarayonlar yuqori tezliklarda bo’lishini inobatga olib bu norelyativistik Shredinger tenglamasini relyativistik ko’rinishda ifodalashimiz kerak, U holda (1) tenglama 4 2 2 2 2 c m c p E   kabi ifodalanadi, ya’ni relyativistik ko’rinishda. Agar (2) dan t i E     ,      i P kabi klassik kattaliklarni opertoplar orqali ifodalab 0 ), ( ), ( ), ( 2 2 2 2       t r m t t r t r       yoki 0 ), ( ) ( ), ( ), ( 2 2     t r m t r m t r        tenglamaga kelamiz. Bu tenglama Shredingerning relyativistik tenglamasi yoki Kleyn —Gordon tenglamasi deyiladi. Bu tenglama 1926 yili V.Fok, O. Kleyn, V. Gordon va E. Shredinger tomonidan topilgan. Bu yerda  — Dalamber operatori bo’lib 2 2 2 t     kabi ani ql anadi. Kleyn —Gordon tenglamasidan , ya’ni ) )( ( 2 m x ij m x ij m n n n n         orqali 0 ) ( ) (     x m x ij n n  yoki 0 ) ( ) (     x m x ij n n  (3) Dirak tenglamalariga kelamiz. Kleyn —Gordon tenglamasi har qanday jarayon uchun o’rinli, chunki u energiya saqlanish qonunini aks ettiradi. Dirak tenglamasi esa n Dirak matritsalari kiritilishi sababli spinor maydonlarni — spini 2 1 bo’lgan zar r alarni ifodalaydi. Bu uchala tenglamaning yechimi zarracha to’lqin funksiyasining topilishiga olib keladi. To’lqin funksiya esa zarracha to’g’risidagi barcha ma’lumotni o’zida mujassamlashtirgan bo’ladi. Lekin to’lqin funksiyaning kvadrati fizik ma’noga ega bo’lib, u zarrachani ma’lum sharoitda topish ehtimolligini beradi. 22 22 2 c m c p E   ifoda ikkita 4 2 2 2 c m c P E   yechimga ega

bo’ladi. Va manfiy energiyali holat antizarralar goyasiga olib kelgan. Bunga binoan, (3) ga ko’ra 1— tenglama pozitronni bayon qilgan va 4 2 2 2 c m c P   — yechimini qanoatlantirgan. Pozitron shu tariqa birinchi marta 1930 yilda P. Dirak tomonidan nazariy yo’l bilan bashorat qilingan va 1932 yili K. Anderson tomonidan koinot nurlari tarkibida Vilson kamerasi yordamida qayd qilingan. Bunda manfiy energiyali elektron musbat zaryadli elektron holati bilan teng kuchli deb olinib uning magnit maydonidagi elektronga nisbatan qarama — qarshi tomonga ogishi kuzatilgan. Hozirda boshqa antizarralar ham tajribada kuzatilgan. Adabiyotlar 1. Окунь Л.Б, Физика элементарннх частиц. М.1985 2. Мухин К.И. Физика элементарньк частиц. Т.2, М.1985. 3. Физика микромира. Маленькая энциклопедия. М.1980. 4. Наумов А.И. Физика атомного ядра и элементарннх частиц М.1984. 5. Хуанг К. Кварки, лептон и калибров о чн ы е поля. М. 1985 6. Боголюбов Н.И., Широков Д.В. К вантов ы е поля. М.1980. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Elementar zarralar Fazoviy juftlikning saqlanmaslik xususiyati

Olamning hozirgi zamon fizik tasavvuri

Elektromagnit maydon

Adronlar strukturasi Materiya tuzilishi to’grisidagi zamonaviy qarashlar

Fizikaning ba’zi bir muxim sohalarini rivojlanish tarixi. Elektronning tug`ilishi