logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Fizika
  4. Olamning hozirgi zamon fizik tasavvuri

Olamning hozirgi zamon fizik tasavvuri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.5 KB
Ko'chirib olish
Olamning hozirgi zamon fizik tasavvuri Reja: 1. Modda va maydon. Moddaning atom-molekulyar tuzilishi, atom yadrosi, kvarklar. 2. Elementar zarralar (maydon kvantlari, leptonlar, adronlar) va ularning bir-biriga aylanishi. 3. Kuchli, elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sirlar. 4. Bosqichma-bosqich o&#39;zaro ta&#39;sirlashish. Materiyaning yagona nazariyasi haqida. 5. Olamning fizik tasavvuri falsafiy kategoriya sifatida. 1. Modda va maydon. Moddaning atom - molekulyar tuzilishi, atom yadrosi, kvarklar. Oliy texnika o&#39;quv yurtlarida &#34;Fizika kursi&#34;ni o&#39;qitishning eng muhim vazifalaridan biri bo&#39;lg’usi injener, mexanik va boshqa ixtisos bakalavrlarida olamning hozirgi zamon fizik manzarasini shakllantirishdir. Bizni o&#39;rab olgan moddiy olam - tabiat bizning ongimizga bog’liq bo&#39;lmagan ob&#39;yektiv borliq, real mavjudot - materiyadan tashkil topgan. Materiya ikki turda - modda va maydon ko&#39;rinishlarida yashaydi. Modda tinchlikdagi massaga ega bo&#39;lgan materiya turi bo&#39;lib, oxir-oqibatda tinchlikdagi massasi nolga teng bo&#39;lmagan elementar zarralar (elektron, proton va neytronlar) yig’indisiga keltiriladi. Fizik maydonlar materiyaning maxsus shakli bo&#39;lib, erkinlik daraja soni cheksiz fizik sistemadir. Tabiatda to&#39;rt xil fizik maydon mavjud: gravitatsion, elektromagnit, yadroviy va kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir maydonlari. Maydonlar zarralar o&#39;zaro ta&#39;sirini uzatuvchi fazoning maxsus uyg’ongan holatigina bo&#39;lib qolmasdan, ularni vujudga keltirgan zarralardan mustaqil holda ham mavjud bo&#39;la oladi (masalan, elektromagnit to&#39;lqinlar). Tajribalar ko&#39;rsatadiki, maydon energiyasi va impulsi diskret o&#39;zgaradi, ya&#39;ni har bir fizik maydonga ma&#39;lum elementar zarralar - maydon kvantlari mos keladi (masalan, elektromagnit maydonga - fotonlar, yadroviy maydonga - p , K- mezonlar va glyuonlar, gravitatsion maydonga - gravitonlar, kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir maydoniga - W ± va Z o oraliq bozonlar). Modda atom va molekulalardan tashkil topgan. Ular mikrodunyoning (xarakterli chegarasi 10 -18 m < R <10 -10 m) eng yirik vakillaridir. Atomlar yanada maydaroq ob&#39;ektlar-elektronlar (R e ~ 10 -18 m) va atom yadrolari (R ya ~ 10 -14 m) dan tashkil topgan. Atom yadrolari o&#39;z navbatida protonlar va neytronlar (nuklonlar) dan tuzilgan. Nuklonlar qam tarkibiy qismi murakkab bo&#39;lgan elementar zarralar bo&#39;lib, kvarklar deb ataluvchi &#34;haqiqiy elementar&#34; zarralardan qurilgan. Elektronlar va kvarklar boshqa yanada maydaroq va elementarroq ob&#39;yektga keltirilmaydigan &#34;fundamental zarralar&#34; dir (19.1-Jadval). Kvarklar &#34;xushbo&#39;ylik&#34; kvant soni bo&#39;yicha farqlanuvchi 6 turga bo&#39;linadi va ular 3 ta dubletni tashkil etadi: (u, d), (c, s), (t, b). qar bir turdagi kvarklar &#34;rang&#34; kvant soniga ko&#39;ra yana 3 xil navga bo&#39;linadi. Shunday qilib, kvarklarning umumiy soni 18 ga etadi. Bundan tashqari 18 ta &#34;antikvarklar&#34; qam mavjud - jami bunday zarralar soni 36 ta. Barcha adronlar (mezonlar va barionlar) kvarklardan qurilgan. har bir M mezon bitta kvark q va bitta antikvark ~q , har bir barion B esa 3 ta kvark q dan tashkil topgan: M = q ~q , V = qqq. (4.1) Kvarklar &#34;kvant bo&#39;yalgan&#34; (&#34;qizil&#34;, &#34;yashil&#34;, &#34;havo rang&#34;) mikroob&#39;yektlar, ularning elektr zaryadi e e 3 2 , 3 1 ± ± (e-elektron zaryadi), spini esa 2  (ya&#39;ni fermion) bo&#39;lib, erkin holatda mavjud emas, balki &#34;kvantoviy rangsiz&#34; zarralar - adronlar tarkibiga kiradi. Yuqori energiyali elektronlar bilan proton va neytronlarni bombardimon qilish (&#34;partonlar&#34;-kvarklar aniqlandi) hamda elektronlar va pozitronlar dastalarining ro&#39;paradan to&#39;qnashish tajribalari &#34;kvarklar modeli&#34; ni bevosita tasdiqladi. Hozirgi kunda fiziklarga 400 ga yaqin asosan turqun bo&#39;lmagan elementar zarralar ma&#39;lum. Ular qatnashadigan barcha jarayonlarda asosan uch turdagi fundamental o&#39;zaro ta&#39;sir (va demak ularga mos maydonlar) namoyon bo&#39;ladi. Kuchli o&#39;zaro ta&#39;sir kvarklardan tashkil topgan murakkab elementar zarralar - adronlar (mezonlar, barionlar, giperonlar) o&#39;rtasida amalga oshadi. Uni ko&#39;pincha yadroviy o&#39;zaro ta&#39;sir deb ham yuritiladi. Yadroviy kuchlar atom yadrolarining mustahkam turqunligini ta&#39;minlaydi. Elektromagnit o&#39;zaro ta&#39;sir barcha elektr jiqatdan zaryadlangan zarralarga (elektron, proton, pionlar va boshqalar) xarakterli bo&#39;lib, xususan, atom va molekulalarni shakllanishiga olib keladi. Kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir barcha elementar zarralarga xos va, masalan, ularning ko&#39;pchiligini parchalanishiga – turg’unsizligiga sabab bo&#39;ladi. To&#39;rtinchi tur fundamental o&#39;zaro ta&#39;sir - gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sir har qanday zarralar va jismlar o&#39;rtasida mavjud bo&#39;lsada, biroq elementar zarralar uchun gravitatsion kuchlar shu darajada kichikki, ularni odatda hisobga olmaydilar. Fundamental o&#39;zaro ta&#39;sirlarning hammasi almashinuv xarakteriga ega. Buning ma&#39;nosi shuki, har qanday ixtiyoriy ikki zarraning o&#39;zaro ta&#39;sirlashuv elementar akti ular o&#39;rtasida o&#39;zaro ta&#39;sir tashuvchisi (maydon kvanti) bo&#39;lgan uchinchi bir zarrani almashinish tufayli yuzaga chiqadi. O&#39;zaro ta&#39;sir maydonlarining kvantlari &#34;haqiqiy elementar&#34; - fundamental zarralardir (glyuonlar, foton, oraliq bozonlar va graviton). Shunday qilib, materiyaning har ikki ko&#39;rinishi ham - modda va maydon diskret (kvantlashgan) strukturaga egadir. 2. Elementar zarralar (maydon kvantlari, leptonlar, adronlar) va ularning bir-biriga aylanishi. Zamonaviy tezlatkichlarda zarralarni yuqori energiyalargacha tezlatish imkoniyati elementar zarralarni o&#39;rganishga keng sharoitlar yaratib berdi. Xususan, antiproton va antineytronlarni kashf etilishi sinxrofazotronda yuqori energiyali protonlar oqimini hosil qilish bilan bog’liq. Umuman, 1932 yilda elektronning antizarrasi pozitron kuzatilgandan so&#39;ng, barcha elementar zarralarning antizarralari ham bo&#39;lishi lozim, degan fikr fizikada mustahkam o&#39;rin oldi. Lekin antiproton 23 yildan so&#39;ng, ya&#39;ni 1955 yilda Chemberlen, Segre, Vigand va Ipsilantis amalga oshirgan tajribada qayd qilindi. Ular 6,3 GeV gacha tezlatilgan protonlar bilan mis nishonni nurlatdilar. Bunda yuqori energiyali proton mis yadrosining tarkibidagi biror nuklon bilan ta&#39;sirlashadi va quyidagi reaksiyalardan biri amalga oshadi: р + р ® р + р + р + р~ yoki р + n ® р + n + р + р~ - . Antiprotonning elektr zaryadi manfiy, xususiy magnit momenti mexanik momentga teskari yo&#39;nalgan. Xuddi elektron va pozitron kabi proton va antiproton o&#39;zaro annigilyatsiyalanadi. Antiproton neytron bilan to&#39;qnashganda ham annigilyatsiyalanishi mumkin. Bir yildan so&#39;ng, ya&#39;ni 1956 yilda (Kork va Lambertson) antineytron kashf qilindi. Antineytronning xususiy magnit momentining yo&#39;nalishi mexanik momentning yo&#39;nalishi bilan bir xil. U proton yoki neytron bilan to&#39;qnashganda annigilyatsiyalanishi mumkin. Keyinchalik ( 1965-1966 y.) eng oddiy yadrolar deyteriy va tritiylarning antiyadrolari antideyteriy va antitritiylar kuzatildi. Hozirgi vaqtda deyarli barcha zarralarning (foton, p 0 , h - mezonlar, I ¤ Y - va T-zarralardan tashqari) antizarralari mavjudligi aniqlangan. Antizarrani belgilash uchun zarraning belgisidan foydalaniladi, faqat belgi tepasiga to&#39;lqinli chiziqcha qo&#39;yiladi. 4.1-jadvalda elementar zarralar va ularning antizarralari keltirilgan. Jadvaldan ko&#39;rinishicha, barcha zarralar to&#39;rt gruppa shaklida joylashtirilgan. Birinchi gruppaga o&#39;zining xususiyatlari bilan boshqa zarralardan ajralib turadigan maydon kvantlari - glyuonlar, foton, oraliq bazonlar va gravitonlar kiradi. Leptonlar gruppasi massalari 207 elektron massasidan kichik bo&#39;lgan yengil zarralardan tashkil topgan. Mezonlar gruppasiga kirgan zarralarning massalari esa leptonlardan og’irroq, lekin barionlar gruppasidagi zarralardan yengilroq. Shuning uchun ularni o&#39;rta massali zarralar gruppasi desa ham bo&#39;ladi. Mezonlar va barionlar birgalikda umumiy nom bilan adronlar (kuchli ta&#39;sirlashuvchi zarralar) deb nomlanadi. Zarralarni gruppalarga ajratishda ularning faqat massalari emas, balki boshqa xususiyatlari ham e&#39;tiborga olingan. Masalan, leptonlar va barionlarning spinlari 1/2 ga (omega - giperonning spini 3/2 ga teng), mezonlarniki 0 ga, fotonniki esa 1 ga teng. Zarralar yana bir xususiyati bilan bir-biridan farqlanadi. Bu xususiyat - zarralar orasidagi ta&#39;sir xarakteridir. O&#39;zaro ta&#39;sirning to&#39;rt turi mavjudligini yuqorida ko&#39;rsatib o&#39;tdik. Barionlar va mezonlar gruppalariga oid zarralarda kuchli o&#39;zaro ta&#39;sir namoyon bo&#39;ladi. Ba&#39;zi zarralar bir vaqtning o&#39;zida bir necha o&#39;zaro ta&#39;sirda qatnashish qobilyatiga ega. Masalan, proton boshqa zarralar bilan kuchli, elektromagnit, kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sirlarda bo&#39;la oladi. Keyingi yillarda kuchli o&#39;zaro ta&#39;sirda qatnashadigan zarralar oilasi rezonanslar deb ataladigan zarralarning katta gruppasi bilan to&#39;ldi. Rezonanslarning yashash davomiyligi (10 22 ¸ 10 23 ) s chamasida. Birinchi marta rezonanslarni 1952 yilda E. Fermi pi-mezonlarning protonlarda sochilishini tekshirish jarayonida kuzatgan. Mazkur tajribada π- mezonlarning sochilish ehtimolligini ularning energiyasiga bog’liqligini ifodalovchi grafikda keskin maksimum kuzatildi. Bu maksimum xuddi mayatnikning majburiy tebranishida yuz beradigan rezonans hodisasidagi maksimumga o&#39;xshaydi. Kashf etilgan zarrani rezonans deb atalishi ana shundan kelib chiqqan. Umuman, rezonansni zarra yoki pi - mezonning nuklonga &#34;yopishgan&#34; holati deb talqin qilish hozircha hal qilinmagan. Balki, nihoyat qisqa vaqtlar davomiyligida (rezonans uchun t» 10 22 ¸ 10 23 s) zarra va pi- mezonning nuklonga &#34;yopishgan&#34; holati tushunchalarining farqi yo&#39;qdir. Biroq kashf qilingan rezonanslar soni anchagina bo&#39;lib qoldi va ularni qo&#39;shib hisoblaganda elementar zarralar soni uch yuz ellikdan ortib ketdi. Hozirgi zamon tasavvurlariga asosan, ma&#39;lum bo&#39;lgan boshqa zarralardan tashkil topmagan zarrani elementar deb atash mumkin, xolos. Masalan, vodorod atomi proton va elektrondan iborat. Shuning uchun uni elementar zarra deb bo&#39;lmaydi. Balki vadorod atomi elementar zarralardan tashkil topgan sistemadir. Neytron-chi? Neytron n ® р + e - + e ~ sxema bo&#39;yicha yemiriladi, lekin u proton, elektron va antineytrinodan iborat sistema emas, bu zarralar neytron yemirilayotgan lahzada vujudga keladi (xuddi yadroning uyg’ongan holatidan asosiy holatga o&#39;tishida foton hosil bo&#39;lganidek). Shuning uchun hozirgi tasavvurlarga asosan neytron elementar zarradir. Biroq shunga qaramay, olimlar ma&#39;um elementar zarralardan ham elementarroq zarralar mavjud emasmikan? degan savolga javob qidirmoqdalar. Ba&#39;zi nazariyotchi fiziklarning fikricha, tabiatda hali kashf qilinmagan zarralar mavjudki, bu zarralardan hozircha elementar deb atalayotgan zarralar tashkil topgandir. Har bir elementar zarra uning o&#39;ziga xos o&#39;zaro ta&#39;sirlardan tashqari bir qator fizik xarakteristikalarga ega bo&#39;lib, ularga mos fizik kattaliklarning qiymatlari diskret-kvantlashgandir (saqlanish qonunlari mavjud): a)umumiy xarakteristikalar: massa m, yashash vaqti t , spin S z , elektr zaryad q; b) &#34;ichki kvant sonlar&#34;: lepton zaryad L, barion zaryad B, &#34;g’alatilik&#34; S, &#34;maftunkorlik&#34; C, &#34;go&#39;zallik&#34; b, izotopik spin I, ichki juftlik P. Elementar zarralarning eng muhim xususiyatlaridan biri shuki, ular tug’ilishi va yo&#39;qolishi hamda bir-birlariga aylanishlari mumkin. Shuni alohida ta’kidlash joizki, yangi hosil bo&#39;ladigan zarrachalar dastlabki zarrachalar tarkibida mavjud bo&#39;lmasdan, balki ularning bevosita to&#39;qnashish (sochilish) yoki yemirilish jarayonlarida tug’iladi. Masalan, &#34;annigilyatsiya&#34; - е - + е + ® 2 g , &#34;qayta zaryadlanish&#34; - ~p + р ® ~n +n , &#34;yemirilish&#34; - m - ® е - + ~ m e , m + ® e + +  m e~ ( t ~ 10 -6 s ), p + ®m + + m , p - ® m - + ~m ( t ~ 10 -8 s) Elementar zarralarning aynan bir-birlariga aylanish jarayonlarida ilgari ma&#39;lum bo&#39;lmagan zarrachalarning ochilish ehtimolligi eng yuqoridir. Buning uchun oldindan ma&#39;lum turqun zarralarni mumkin qadar yuqori energiyada bir- birlari bilan to&#39;qnashtiradilar. So&#39;ngra bunda kechadigan reaksiya maqsulotlari va hosil bo&#39;lgan yangi zarrachalarni yemirilish fragmentlari tadqiq etiladi. Masalan, p - + р ® К + + å - , p - + р ® К + + å - , reaksiyalarda &#34;g’alati&#34; zarralar: K + - mezon, å - va L о - giperonlar kashf qilingan. 3. Kuchli, elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sirlar Yuqorida qayd qilinganidek, tabiatda prinsipial farqlanadigan 4 xil fundamental o&#39;zaro ta&#39;sirlar mavjud: kuchli (S), elektromagnit (E), kuchsiz (W) va gravitatsion (G). Ular bir-biridan o&#39;zaro ta&#39;sir intensivlik (doimiylik) lari a i , ta&#39;sir radiuslari R i va xarakterli vaqtlari t i hamda simmetriya xossalari bilan farqlanadilar. Tajribalar ko&#39;rsatadiki, a S ~ 1, a Е ~ 10 -2 , a W ~ 10 -10 , a G ~ 10 -38 , ( 4 .2) R S ~ 10 -15 м , R Е = ¥ , R W ~ 10 -18 м , R G = ¥ , (4.3) t S ~ 10 -23 c, t Е ~ 10 -20 , t W ~ 10 -13 c, t G = ?. ( 4 .4) Kuchli o&#39;zaro ta&#39;sir. Elementar zarralarning kuchli o&#39;zaro ta&#39;siri o&#39;ziga xos o&#39;lchamsiz doimiy bilan xarakterlanadi:a p S g c  » 2 4 15  (4.5) bunda g - kuchli o&#39;zaro ta&#39;sir &#34;zaryadi&#34; (mezon zaryadi). Kuchli ta&#39;sirning asosiy xossalari: a) ta&#39;sir radiusi juda kichik b) yadrolar barqarorligini ta&#39;minlaydi v) universal emas g) eng yuqori simmetriyaga ega d) yadroda nuklonlar p о , p ± , К ± kabi mezonlar almashinish tufayli bog’lanadi, kvarklar esa glyuonlarga almashinadi. Elektromagnit o&#39;zaro ta&#39;sir. Elektromagnit kuchlar nisbatan yaxshiroq o&#39;rganilgan. Zarralarning o&#39;zaro elektromagnit ta&#39;sirlashuv kuchi kuchli o&#39;zaro ta&#39;sirga qaraganda ancha ojiz, boshqa kuchlarga nisbatan esa o&#39;ta kuchlidir. Elektromagnit kuchlarining ta&#39;sir doirasi 10 -12 sm dan tortib kosmik masofalargacha davom etadi. Ko&#39;pchilik fizikaviy hodisalar: atomlar va molekulalar tuzilishi, kristallar, ximiyaviy reaksiyalar, jismlarning termik va mexanikaviy xususiyatlari, radioto&#39;lqinlar, quyosh va yulduzlarning nurlanishi va hokazo hodisalar elektromagnit kuchlarining ta&#39;sir doirasiga kiradilar. Elektromagnit o&#39;zaro ta&#39;sir har xil zarralarda har xil shiddat bilan namoyon bo&#39;ladi. Elektr zaryadiga ega bo&#39;lgan zarralarda eng katta elektromagnit o&#39;zaro ta&#39;sir kuchlari vujudga keladi. Massasi va spini nolga teng bo&#39;lmagan zaryadsiz zarralar o&#39;zaro kuchsizroq elektromagnit ta&#39;sirda bo&#39;ladilar. Eng kuchsiz elektromagnit o&#39;zaro ta&#39;sirga neytral, spinsiz zarralar, masalan neytral pi-mezon egadir. Zarralardan neytrino elektromagnit ta&#39;sirni deyarli sezmaydi. Elektromagnit o&#39;zaro ta&#39;sirni nozik tuzilish doimiysi deb ataluvchi o&#39;lchamsiz kattalik xarakterlaydi: 137 1 2 » c e (4.6) Elektromagnit o&#39;zaro ta&#39;sir zarralarning o&#39;zidan foton chiqarib va yutib turishi jarayonida hosil bo&#39;ladi deb tushuntiriladi. Bunday jarayon ham virtual, ya&#39;ni kuzatib bo&#39;lmaydigan jarayondir. Kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir. Agar tabiatda kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir bo&#39;lmasa, zarralardan faqat neytrino bo&#39;lmas edi. Yadrolar, atomlar, molekulalar, kristallar mavjud bo&#39;laverardi. Faqat barqaror zarralar soni va binobarin, atomlar va materiyaning tuzilish shakllari ancha ko&#39;p bo&#39;lardi. Kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sirning mavjudligi ba&#39;zi bir zarrralarni va natijada jismlarning ba&#39;zi tuzilish shakllarini barqaror qiladi. Shunday qilib, kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir ko&#39;proq zarralarning parchalanishi bo&#39;yicha &#34;mutaxassisdir&#34;. Masalan, myu-mezonlar, zaryadli pi- mezonlar, neytron va boshqa bir guruq oqir zarralarning parchalanishi faqat kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir orqaligina ro&#39;y beradi. Kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir jarayonlarining bunchalik xilma-xilligiga qaramasdan ularning hammasi uchun doimiy bitta: 14 4 2 10 5 - -  »         mc c G   , (4.7) mc  - parchalanuvchi zarraning kompton to&#39;lqin uzunligi, G - parchalanish jarayoni uchun bog’lanish doimiysi. Kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir doirasining radiusi eng qisqa bo&#39;lib, taxminan 10 -16 sm ga teng. Kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sirni tashuvchi zarralar W ± va Z о oraliq bozonlardir. Kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir kuchli va elektromagnit o&#39;zaro ta&#39;sirlarga qaraganda kamroq simmetriyaga ega, ya&#39;ni kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sirlarda saqlanish qonunlari ko&#39;proq buziladi. Gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sir. Gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sir ko&#39;rib o&#39;tilgan o&#39;zaro ta&#39;sirlar ichida eng zaifidir. Tabiatda mavjud to&#39;rtta o&#39;zaro ta&#39;sirlar ichida zarralarning o&#39;zaro gravitatsiya ta&#39;siri uni xarakterlovchi vaqtning juda kattaligi ( ~ 10 17 sek) va unga xos ta&#39;sir kuchining juda kichikligi (10 -38 ) sababli hozirgacha elementar zarralar nazariyasida deyarli e&#39;tiborga olinmaydi. Gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sir o&#39;zining uchta muhim xususiyati - cheksiz katta ta&#39;sir doirasiga egaligi, absolyut universalligi va har qanday ikki massa o&#39;rtasidagi ta&#39;sir kuchi ishorasining bir xilligiga asosan butun Koinotda, astronomik masshtablarda asosiy rol o&#39;ynaydi. Uchinchi xususiyatiga asosan gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sir kuchi shu ta&#39;sirdagi jismlarning massalari ortishi bilan tez ortadi. Shu sababli elementar zarralar nazariyasining oxirgi yutuqlari gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sir katta energiyalik zarralar olamida munosib o&#39;ringa ega bo&#39;lishi mumkinligini ko&#39;rsatdi. Haqiqatdan yuqori energiyagacha tezlatilgan zarralarning relyativistik massasi ortishi bilan gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sir sezilarli bo&#39;ladi. Elektromagnit maydonga qiyos qilib gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sir gravitonlar deb ataluvchi zarralar vositasida vujudga keladi deb hisoblanadi. Har qanday jism, zarralar o&#39;zidan gravitonlar chiqarib turadi. Gravitonning harakatsiz holdagi massasi 10 -39 - 10 -42 MeV ga, ya&#39;ni deyarli nolga teng, harakat tezligi yorug’lik tezligidan biroz kam, spini ikkiga teng. Gravitonning to&#39;lqin uzunligi 10 28 sm. Bu kattalik koinotning radiusiga teng keladi. Gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sirni xarakterlovchi vaqtning va gravitonlar to&#39;lqin uzunligining cheksiz kattaligi bu ta&#39;sirning butun Olam bo&#39;ylab deyarli so&#39;nmasdan tarqalishiga sabab bo&#39;ladi. Shunday qilib gravitatsiya maydoni bilan o&#39;zaro ta&#39;sirda bo&#39;ladigan har qanday zarra uchun gravitonlar har doim realdir. Real gravitonsiz qech qanday holatning bo&#39;lishi mumkin emas. Bu fikr har qanday o&#39;zaro ta&#39;sirda ham ishirok qiluvchi gravitatsiya maydoni universial ekanligini ko&#39;rsatadi. 4. Bosqichma-bosqich o&#39;zaro ta&#39;sirlashish. Materiyaning yagona nazariyasi haqida. Barcha fundamental o&#39;zaro ta&#39;sirlar mexanizmlarining (almashinuv xarakteri) umumiyligi materiya tuzilishining yagona nazariyasini qurishga intilishlarni keltirib chiqardi. Bunday harakatga mashhur A.Eynshteyn o&#39;zining oxirgi sal kam 50 yillik umrini, V.Geyzenberg esa oxirgi 20 yil faoliyatini bag’ishladi. Hozirgi zamon fizikasining rivojlanishi shuni ko&#39;rsatadiki, fundamental o&#39;zaro ta&#39;sir doimiylari a i qat&#39;iy aniq qiymatga ega bo&#39;lmasdan, balki o&#39;zaro ta&#39;sirlashuvchi zarrachalar orasidagi masofaga (r) yoki, baribir, ularning energiyasiga (E) hamda almashinuv zarralarining massa (energiya)siga bog’liqdir. Elementar zarralar orasidagi masofa kamayib (yoki ularning energiyalari) ortib borishi bilan ketma-ket ( bosqichma-bosqich ) ravishda to&#39;rtala fundamental o&#39;zaro ta&#39;sirlar o&#39;rtasidagi farq yo&#39;qola boradi va shu yo&#39;l bilan yuqorida ko&#39;rib chiqilgan 4 ta fundamental o&#39;zaro ta&#39;sirni yagona o&#39;zaro ta&#39;sirga birlashtirish masalasi tug’iladi. S.Vaynberg, Sh.Gleshou va A.Salam (1979)larning nazariy ravishda ko&#39;rsatishicha, leptonlar va kvarklar l w ~cwm  ~ 10 -18 m masofagacha yaqinlashganda ular energiyasi Е w ~ m w c 2 ~ 10 11 eV bo&#39;lgan oraliq bozonlar almashinib ta&#39;sirlasha boshlaydi. Е >> Е w energiyalarda ( l << l w ) oraliq bozonlarning tinchlikdagi massasini hisobga olmasa ham bo&#39;ladi va bu holda ularning fotonlardan farqi qolmaydi, ya&#39;ni elektromagnit va kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sirlar o&#39;rtasidagi farq yo&#39;qoladi. Shunday qilib, 1-bosqich birlashuv sodir bo&#39;ladi: elektromagnit va kuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir kuchlari elektrokuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir kuchining xususiy ko&#39;rinishlari bo&#39;lib qoladi. Vaynberg, Gleshou va Salamlarning elektrokuchsiz o&#39;zaro ta&#39;sir nazariyasida bashorat qilingan W ± , Z о oraliq bozonlar1984 yili K.Rubbia va S.Van der Meyerlar tomonidan eksperimental kashf etildi. Hozirgi kunlarda fiziklar lokal kalibrli invariantlik va simmetriyaning spontan buzilishi nazariyalari asosida elementar zarralarning yanada umumiyroq nazariyasini ishlab chiqishga kirishganlar: kuchsiz, elektromagnit va kuchli o&#39;zaro ta&#39;sirlarning yagona nazariyasi qurilgan. Unga ko&#39;ra bu uchchala o&#39;zaro ta&#39;sir elektroyadroviy o&#39;zaro ta&#39;sir (&#34;Buyuk birlashuv kuchi&#34;)ning xususiy hollari deb qaraladi. R ~ 10 -32 m masofalarda (- 10 15 GeV energiyalarda) bozonlar va glyuonlar o&#39;rtasida farq yo&#39;qoladi (2-bosqich birlashuv). &#34;Buyuk birlashuv&#34; nazariyasiga muvofiq juda yuqori energiyalarda leptonlar va kvarklar m x c 2 ~ 10 15 GeV energiyali kvantlar almashinib, bir-birlariga aylana oladilar. Boshqacha aytganda elektroyadroviy o&#39;zaro ta&#39;sirga nisbatan barion zaryad B va lepton zaryad L larning saqlanish qonunlari buziladi. Bu nazariyaga muvofiq protonning o&#39;rtacha yashash davri t р н а з » 10 30 ± 3 yil bo&#39;lib, р ® p о + е + sxema bo&#39;yicha parchalanishi mumkin. Biroq bunday jarayon haligacha kuzatilgan emas. 10 15 GeV energiyali zarralar hatto kosmik nurlar tarkibida ham topilmagan. Shunga qaramasdan gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sirni ham xususiy hol sifatida hisobga olib, barcha 4 ta turdagi o&#39;zaro ta&#39;sirlarning (materiyaning) yagona nazariyasini qurish ustida qizg’in nazariy ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Maydon kvantining energiyasi &#34;Plank massasi&#34; deb ataluvchi m p c 2 ~ 10 19 GeV qiymatga etganda gravitatsion o&#39;zaro ta&#39;sirni ham kvant nazariyasi bilan ifodalash zarurati tug’iladi. Bunday sharoitda foton, oraliq bozonlar, glyuonlar va graviton o&#39;rtasida farq yo&#39;qoladi va to&#39;rtala o&#39;zaro ta&#39;sir &#34;kengaytirilgan supergravitatsiya&#34; deb ataluvchi yagona o&#39;zaro ta&#39;sirga birlashadi (3-bosqich birlashuv). &#34;Buyuk birlashuv&#34; va &#34;kengaytirilgan supergravitatsion&#34; o&#39;zaro ta&#39;sirlar Koinot evolyutsiyasining dastlabki paytlarida ro&#39;y bergan bo&#39;lishi mumkin deb taxmin qilinadi. 5. Olamning fizik tasavvuri falsafiy kategoriya sifatida Olam shunchalik turli-tumanki, barcha jismlar birgina navli zarralardan tuzilmaganligiga hech qanday shubqa yo&#39;q. Biroq ajablanadigan joyi shundaki, yulduzlarning moddasi xuddi Yerning moddasi singaridir. Koinotdagi barcha jismlarni hosil qiluvchi atomlar mutlaqo bir xil tuzilishga ega. Jonli organizmlar ham xuddi jonsiz organizmlar tuzilgan atomlardan iborat. Elementar zarralar va ularning aylanishlari kashf etilgandan keyin materiya tuzilishining birligi olamning yagona manzarasida asosiy o&#39;ringa chiqdi. Bu birlikning zamirida barcha elementar zarralarning moddiyligi yotadi. Turli elementar zarralar materiya mavjudligining turli konkret shakllaridir. Olamning fizik manzarasi haqidagi klassik tasavvurlarning revolyutsion o&#39;zgarishi materiyaning kvant xossalari kashf etilgandan so&#39;ng ro&#39;y berdi. Mikrozarralarning qarakatini tavsiflovchi kvant fizikasi paydo bo&#39;lgandan so&#39;ng olamning yagona fizik manzarasida yangi elementlar ko&#39;zga tashlana boshladi. Materiyani uzlukli tuzilishiga ega bo&#39;lgan moddaga va uzluksiz maydonga bo&#39;linishi o&#39;zining absolyut ma&#39;nosini yo&#39;qotdi. Har bir maydonga shu maydonning o&#39;z zarralari (kvantlari) mos keladi: elektromagnit maydonning zarrasi fotonlar, yadro maydonining zarrasi p -mezonlar yanada chuqurroq sathda esa glyuonlar va qokazo. O&#39;z navbatida barcha zarralar to&#39;lqin xossalarga ega. Korpuskulyar-to&#39;lqin dualizmi materiyaning barcha shakllariga xos. Kvant nazariyasining prinsiplari mutloqo umumiy bo&#39;lib, barcha zarralarni, ular orasidagi o&#39;zaro ta&#39;sirlarni va ularning o&#39;zaro aylanishlarini tavsiflash uchun qo&#39;llanilaveradi. Shunday qilib, hozirgi zamon fizikasi tabiat birligining ko&#39;p tomonlarini yaqqol namoyish qilmoqda. Biroq olam birligining ko&#39;p tomonlarini, ehtimol, hatto bu birlikning fizik moqiyatini bilib olishga hali muvaffaq bo&#39;lingani yo&#39;qdir. Nima uchun shunchalik ko&#39;p elementar zarralar mavjudligi noma&#39;lum. Nima uchun ularning muayyan massalari, zaryadlari va boshqa xarakteristikalari mavjudq hozirgacha barcha bu kattaliklar eksperimental aniqlab kelindi. Fizikada aniqlanadigan fundamental qonunlar o&#39;zlarining murakkabligi va umumiyligi bilan har qanday qodisalarni o&#39;rganish asoslanadigan dalillardan ancha ustun turadi. Biroq, ular ham bevosita kuzatiladigan sodda hodisalar haqidagi bilimlar kabi to&#39;g’ri va shu darajada obyektivdir. Bu qonunlar hech qachon, har qanday sharoitlarda ham buzilmaydi. Fizika fanining taraqqiyoti falsafiy qarashlarda tub burilishlarga olib keldi va bir qator muammolarni keltirib chiqardi. Masalan, kvarklarni nazariy kashf etilishi va ularni erkin holda kuzatish printsipial mumkin emasligi &#34;narsa o&#39;zida&#34; tezisini qayta anglashga olib keldi. Fizikaning rivojlanishi va materiyaning yagona nazariyasini qurilishi yagona olamning fizik manzarasini yaratish imkonini berdi, dunyoni bilishning ilmiy asosini vujudga keltirdi. Dialektik materializmning &#34;materiya shakllari va xususiyatlari cheksizdir&#34; degan tezisi tasdiqlanib bormoqda. ADABIYOTLAR: 1. A.A.Detlaf, B.M.Yavorskiy. Kurs fiziki. M.: Visshaya shkola&#34;, 2000, gl. 46. 2. A.I.Naumov. Fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. M.: Prosveùeniya 1984, gl. VIII. 3. Fundamentalnaya struktura materii. M.: &#34;Mir&#34;, 1984. 173-204. 4. I.V.Savelev. Kurs obshey fiziki, kniga 5. Kvantovaya optika, atomnaya fizika, fizika tverdogo tela, fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. 1998. 5. O.Axmadjonov. Fizika kursi. IIIq. T.1989, 6. R.Bekjonov. Yadro fizikasi. T. &#34;O&#39;qituvchi&#34;, 1975. IX bob, 213-260 b 7. www.Ziyonet.uz

O'xshashlar

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarning ix sinf fizika ta’limida koinot fizikasi bo‘limining mazmuni
Fizik miqdorlarning o’lchovi va  teorema
Optika bo'imini o'qitish uslublari
Miqdoriy analizning fizikaviy va fizik kimyoviy usullari
Bernulli tenglamasining geometrik, energetik va fizik mazmunlari