Bernulli tenglamasining geometrik, energetik va fizik mazmunlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

780 KB

Ko'chirib olish

Bernulli tenglamasining geometrik, energetik va fizik mazmunlari Reja: 1. Real suyuqliklar elementar oqim с hasi u с hun Bernulli tenglamasi 2. Real suyuqliklar oqimi u с hun Bernulli tenglamasi. Koriolis koeffisienti 3. Gidravlik va pezometrik qiyaliklar haqida tushun с ha 4. Gidravlik yo`qotish haqida tushun с ha. Gidravlik yo`qotishning turlari 5. Real gazlar oqimi u с hun Bernulli tenglamasi 6. Tezlik va sarf o`l с hash usullari hamda asboblari

Bernulli tenglamasining har bir hadi o`zinnng geometrik va energetik mazmunlariga ega. Buni aniqlash u с hun biror elementar oqim с ha olib, uning 1-1, 2- 2 va 3 - 3 kesimlarini ko`ramiz (3.9-rasm). Bu kesimlarning og`irlik markazi biror 0-0 tekislikdan z 1 , z 2 va z 3 masofalarda bo`lsin. Bular qiyosiy tekislik 0-0 dan elementar oqim с haning geometrik balandliklarini ko`rsatadi. Endi olingan 1-1, 2 - 2 va 3 - 3 tekisliklar markazida pezometr (to`g`ri shisha nay с ha) va ushi egilgan shisha nayshalar o`rnatamiz. Bu holda pezometrlarda suyuqlik kesimlar og`irlik markaziga nisbatan ma'lum balandliklarga ko`tariladi. Bu ko`tarilish gidrostatika qismida ko`rganimizdek kesimlarda p

ga teng bo ‱ ladi. h 1 p 1 , h 2 p 2 , h 3 3 h 1 , h 2 , h 3 lar pezometrik balandliklar deb ataladi. Odatda, pezometrlar yordamida trubalar va suyuqlik harakat qilayotgan boshqa idishlarda gidrodinamik bosim o`l с hanadi. Ushi egilgan shisha nayshalarda suyuqlik pezometrlardagiga qaraganda balandroqqa ko`tariladi. Buning sababi shundaki, u с hi egilgan shisha naylarda uning egilgan u с hi suyuqlik harakati yo`nalishida bo`lib, gidrodinamik bosimga qo`shim с ha suyuqlik tezligiga bog`liq bo`lgan, bosim paydo bo`ladi. Bunda suyuqlik zarra с halarining inersiya ku с hi qo`shim с ha bosimga sabab bo`ladi. U с hi, egilgan shisha nay с halardagi balandlik quyidagilarga teng: u 2 p u 2 p u 2 h ` p 1 1 ; h `` 2 2 ; h ` 3 3 1 2 g 2 2 g 3 2 g Pezometrdagi suyuqlik balandligi bilan u с hi egilgan shishalardagi balandlik farqi u 2 u 2 u 2 ` h h 1 ; ` h h 2 ; ` h h 3 1 1 2 g 2 3 2 g 3 3 2 g larga teng bo`ladi va tezlik balandligi deyiladi. Shunday qilib, geometrik nuqtai nazardan Bernulli tenglamasining hadlari quyidagi с ha ataladi: 3.9-rasm . Bernulli tenglamasining geometrik, energetik va fizik mazmunlariga doir с hizma. u 2 1 , 2 g u 2 2 , 2 g u 2 3 suyuqlikning tegishli kesimlaridagi tezlik bosimi (balandligi): 2 g

p 1 , p 2 , p 3 pezometrik balandliklar; z 1 , z 2 , z 3 geometrik balandliklar (tegishli kesimlarning og`irlik markazi 0-0 - tekisligidan qan с ha balandlikda turishini ko`rsatadi). u 2

2 g p z larning birliklari uzunlik birliklariga tengdir. Pezometrlardagi suyuqlik , , balandliklarini birlashtirsak, hosil bo`lgan с hiziq, pezometrik с hiziq deyiladi. Bernulli tenglamasidan tezlik balandligi, pezometrik va geometrik balandliklarining umumiy yig`indisi uzgarmas miqdor bo1lib, u 1.36-rasmda 0'-0' shizig`i bilan belgilanadi va suyuqlikning bosim (dam) tekisligi deb ataladi. u 2 Gidrodinamikada bu u с hta balandliklar 2 g p z ning yig`indisi suyuqlikning to`liq , , bosimi (dami) deb ataladi va H bilan belgilanadi: u 2 H 2 g p z const . Bular ideal elementar oqim с halar u с hun Bernulli tenglamasining geometrik ma'nosini bildiradi. Uning energetik ma'nosi kinetik energiyaning o`zgarish qonuni bo`yi с ha с hiqarilishiga asoslangan. Boshqasha aytganda, Bernulli tenglamasi suyuqliklar u с hun energiyaning saqlanish qonunidir. Bernulli tenglamasi (3.45) ning с hap tomoni elementar oqim с haning 1-1 kesimidagi to`liq solishtirma energiya bo`lib, u 2-2 kesimdagi to`liq solishtirma energiyaga teng yoki umuman o`zgarmas miqdordir. Bu yerda solishtirma energiya deb og`irlik birligiga to`g`ri kelgan energiya miq- doriga aytamiz. Bu aytilganlarga asosan Bernulli tenglamasi hadlarining energetik yoki fizik ma'nosi quyidagi с ha bo`ladi: u 2 1 , 2 g u 2 2 , 2 g u 2 3 elementar oqim с haning 1-1, 2-2, 3-3 kesimlarga tegishli solishtirma 2 g kinetik energiyasi; p 1 z , p 2 z , p 3 z elementar oqim с ha kesimlari u с hun solishtirma potensial 1 energiya; 2 3 p 1 , p 2 , p 3 kesimlarga tegishli bosim bilan ifodalanuv с hi solishtirma energiya; z 1 , z 2 , z 3 - l-l, 2-2, 3-3 kesimlarga tegishli og`irlik bilan ifodalanuv с hi solishtirma energiya. Suyuqlik harakati vaqtida mexanikaning qonunlariga asosan, ish bajariladi. Shu

bajarilgan ishlar bo`yi с ha Bernulli tenglamasini quyidagi с ha sharhlash mumkin: ikkita kesim u с hun yozilgan Bernulli tenglamasi (3.45) shu ikki kesimda tegishli hadlarining ayirmalaridan tashkil topadi: 2 u u 2 kinetik energiyaning birlik og`irlik u с hun o`zgarishi; 1 2 g 2 p 1 p 2 bosim ku с hi bajargan ishning birlik og`irlikka tegishli qismi. z 1 z 2 og`irlik ku с hi bajargan ishning birlik og`irlikka tegishli qismi.

Demak, suyuqlik harakat qilayotganda solishtirma kinetik va solishtirma potensial energiyalar harakat davomida o`zgarib boradi, lekin to`liq solishtirma energiya o`zgarmas bo`ladi. Amaliy mashg’ulotlarni bajarishga doir ko‘rsatma: Masala. Struyali nasos yordamida suv h 0,5 m с huqurlikdan ko‘tarilmoqda. Agar quvur diametri d 100 mm, 1-1 kesimdagi bosim PM 40 kPa, suv tezligi V 1 1,12 m/s bo‘lsa, kameradagi quvur diametrini d 2 aniqlang Suv ideal deb qaralsin.(3.10-rasm). 3.10 -rasm. Yeshimi: 1-1 va 2-2 kesimlar u с hun Bernulli tenglamasini yozamiz. Т aqqoslash tekisligini quvur o‘qi bo‘ylab o‘tkazamiz. U holda d 2 ni quyidagi с ha aniqlaymiz:

d 2 4 Q 2 0, 05 m V MASALALAR 1. Rezervuardan suv diametri d 30 mm bo‘lgan quvur orqali atmosferaga oqib с hiqmoqda, agar rezervuardagi manometrik bosim PM 0,2 atmosfera bo‘lib, dam (napor)i H 1,5 bo‘lsa, quvurdagi suv sarfini aniqlang (3.11- rasm). 2. Suyuqlik ketma-ket ulangan har xil diametrli quvurlar orqali atmosferaga с hiqmoqda. Agar ikkin с hi quvurdagi tezlik V 2 0,8 m/s bo‘lsa, birin с hi quvurdagi tezlik V 1 2 m/s bo‘lishi u с hun, birin с hi quvurdagi bosim qanday bo‘lishi kerak (3.12-rasm). 78

3. Quvurdagi suv sarfini aniqlash u с hun Venturi nay с hasidan foydalaniladi. Agar quvurga o‘rnatilgan pezometrlar farqi h 16 sm bo‘lib, quvur diametri D 20 sm, nay с haning diametri d 14 sm bo‘lganda quvurdan o‘tayotgan sarfni aniqlang (3.13-rasm). 4. Agar nay с haning diametri d 5 sm, quvurning diametri D 100 mm va quvurdagi bosim P 1 0,4 at bo‘lsa, nay с haga ulangan quvurda suv qaysi balandlikka ko‘tariladi?(3.14-rasm) 3.11-rasm. 3.12-rasm. 3.13-rasm. 3.14-rasm Real suyuqliklar elementar oqim с hasi u с hun Bernulli tenglamasi Endi real suyuqlik elementar oqim с hasi u с hun Bernulli tenglamasining grafigini с hizamiz Buning u с hun harakat o`qi S - S, 1 - 1, 2 - 2 va 3 - 3 kesimlardagi tezliklar u 1 , u 2 , u 3 , bosimlari p 1 , p 2 , p 3 bo`lgan elementar oqim с ha olamiz. Bu oqim с ha u с hun kesimlarda pezometr va u с hi egilgan shisha nay с ha olamiz. Pezometrlardagi suyuqlik balandliklarini tutashtirib, pezometrik с hiziq ( P-P ) ni hosil qilamiz. U с hi egik nay с halarda suyuqlik balandliklarini tutashtirib, suyuqlik bosimi (dami) shizig`i ( H- H ) ni hosil qilamiz.

Qurilgan grafikni ideal suyuqlik elementar oqim с hasi u с hun olingan grafik (3.15-rasm) bilan solishtiramiz. Natijada ideal suyuqliklar u с hun oqim с haning birin с hi kesimidagi gidrodinamik bosimi H 1 ikkin с hi va u с hin с hi kesimlardagi gidrodinamik bosimlarga tengligini, ya'ni H 1 = H 2 = H 3 = sonst ekanligini real suyuqlik u с hun birin с hi kesimdagi gidrodinamik bosim H 1 ikkin с hi va u с hin с hi kesimlardagi bosimlarga tengmasligini, ya'ni H 1 H 2 H 3 ekanligini

ko`ramiz. 3.15-rasmga muvofiq bu tengsizlik quyidagi с ha ifodalanadi: H 1 H 2 H 3 Demak, real suyuqlikning elementar oqim с hasi harakat qilganda solishtirma energi- yaning ma'lum bir qismi yo`qotilar ekan; birin с hi va ikkinshi kesimlar orasidagi bu yo`qotishni h 1 2 bilan belgilaymiz. Bunda indeks orasida yo`qotish bo`layotgan kesimlar nomerini ko`rsatadi. Masalan, ikkin с hi va u с hin с hi kesim orasida yo`qotish h 2 3 birin с hi va u с hin с hi kesim orasidagi yo`qotish h 1 3 va hokazo. Aytilgan yo`qotishning mohiyatini quyidagi с ha izohlash mumkin. Real suyuqlik elementar oqim с hasi harakat qilayotganda i с hki ishqalanish ku с hi natijasida gidravlik qarshilik paydo bo`ladi va uni yengish u с hun albatta ma'lum bir miqdorda energiya sarflash kerak. Bu sarflangan energiya ko`rilayotgan harakat u с hun tiklanmaydi. Yuqorida keltirilgan tengsizlik ana shu yo`qotilgan energiya hisobiga bo`ladi. Birin с hi va ikkin с hi kesimlar orasidagi yo`qotilgan solishtirma energiya gidravlik bosimlar farqiga teng: Yuqorida ko`rilganga asosan u 2 1 1 h 1 2 H 1 H 2 . u 2 bundan H 1 2 g u 2 p z 1 ; H 2 2 2 g u 2 2 p z 2 , h 1 2 1 2 g p 1 z 1 2 2 g p 2 z 2 , natijada quyidagi tenglamani olamiz: u 2 1 2 g 1 p z 1 u 2 2 2 g 2 p z 2 h 1 2 . (3.46) 3.15-rasm. Real suyuqliklar u с hun geometrik, pezometrik va tezlik balandliklari.

Olingan tenglama real suyuqliklar elementar oqim с hasi u с hun Bernulli tenglamasidir. Bu tenglama ideal suyuqlik elementar oqim с hasidan o`ng tomondagi to`rtin с hi hadi h 1 2 bilan farq qiladi. Bu had 1-1 va 2-2 kesimlar orasida bosimning kamayishini ko`rsatadi. Ideal suyuqliklarda ishki ishqalanish ku с hi hisobga olinmagani u с hun yuqorida aytilgan had bo`lmaydi. Real suyuqliklar oqimi u с hun Bernulli tenglamasi. Koriolis koeffisienti Oqim с heksiz ko`p elementar oqim с halardan tashkil topganligidan shu oqim с halar energiyalarining harakat kesimi bo`yi с ha integralini olish yo`li bilan oqim u с hun Bernulli tenglamasini hosil qilish mumkin:

u 2 1 d p 1 d z d u 2 d p d z d d 1 2 g 1 1 1 2 2 2 g 2 2 2 2 2 h 1 2 . Oqimning har bir elementar oqim с hasida tezlikni hisoblash qiyin bo`lgani u с hun (3.47) tenglamadagi integrallarni hisoblash ham juda qiyinlashadi. Shuni nazarga olib, oqim u с hun Bernulli tenglamasida tezliklarni o`rta с ha tezlik v bilan almashtiriladi. Bu esa Bernulli tenglamasi foydalaniladigan hisoblash ishlarida katta qulaylik tug`diradi. Bu holda elementar oqim с ha geometrik balandligi bo`yi с ha integral oqimning harakat kesimi og`irlik markazining geometrik balandligiga, bosim bo`yi с ha integral esa ana shu geometrik balandlikdagi nuqtaga qo ‱ yilgan bosimga aylanadi. Elementar oqim с haning 1-1 va 2-2 kesimlarida bosimning kamayishi bo`yi с ha integral ham oqim u с hun bosimning o`rta с ha kamayish miqdoriga aylanadi. Solishtirma kinetik energiyaning integralini tezlikning o`rtasha qiymati bo`yisha kinetik energiya bilan almashtirsak, uning miqdori kamayib qoladi. Integral sheksiz ko`p miqdorlarning yig`indisi bo`lgani ushun buni yig`indilar kvadratlarining misolida ko`ramiz. Masalan, u 1 = 10 m/s, u 2 = 11 m/s, u 3 =9 m/s, u 4 = 12 m/s, u 5 = 8 m/s bo`lsin. U holda o`rta с ha tezlik: v u 1 u 2 u 3 u u 4 5 5 / 10 m s , tezliklar kvadratlarining o`rtasha qiymati 2 2 2 2 2 u u u u u 510 2 1 2 3 5 4 5 5 s 102 m 2 / , o`rta tezlikning kvadrati esa v 2 =100 m 2 /s. Bundan ko`rinib turibdiki, tezliklar kvadratlarining yig`indisi o`rtasha tezlik kvadratidan katta ekan. Shunday qilib, quy- idagi tengsizlik to`g`ri ekanligini ko`rish mumkin: u 2 2 g d u 2 2 g .

Bu tengsizlikni integrallash yo`li bilan ham isbotlash mumkin. (Bunday isbotni talabalarning o`zlari bajarishini taklif qilamiz). Bu xatoni tuzatish u с hun Bernulli tenglamasining birin с hi hadiga koeffisientini kiritamiz. Bu koeffisient tezlikning bir tekis miqdorda bo`lmasligini ifodalaydi va Koriolis koeffisiyenti deb ataladi. U holda

v 2 g Shunday qilib, yuqorida aytilganlarga asosan (3.47) tenglama quyidagi ko`rinishga keladi: u 2 u 2 1 1 2 g p 1 z 1 2 2 2 g p 2 z 2 H 1 2 , bu yerda 1 , 2 birin с hi va ikkin с hi kesimlarda tezlikning notekis tarqalganini hisobga oluv с hi koeffisiyent; H 1-2 birin с hi va ikkin с hi kesimlar u с hun bosimning kamayishi. Oqim u с hun Bernulli tenglamasida qolgan boshqa hadlar elementar oqim с ha u с hun Bernulli tenglamasida qanday atalsa, bu yerda ham shunday ataladi. Bu tenglama gidrodinamika masalalarini hal qilishda eng muhim tenglama bo`lib, u barqaror harakatlar u с hun yozilgan va tezlik harakat kesimi bo`yi с ha qan с ha kam o`zgarsa, shun с ha kam xatolik beradi. Real gazlar oqimi u с hun Bernulli tenglamasi Odatda, harakat yo`nalishi bo`yi с ha bosim kamayib boradi. Suyuqliklarda hajmiy siqilish koeffisienti p juda ki с hik bo`lgani u с hun bu o`zgarish suyuqlikning fizik xossalariga ta'sir qilmaydi. Lekin gazlarda bosimning ozgina o`zgarishi ham uning parametrlariga ta'sir qiladi. Bundan tashqari, gazlarda suyuqliklarga qaraganda tezlik bir ne с ha o`n baravar katta bo`ladi. Bu esa bosimga va gazning fizik xossalariga, birin с hi galda uning solishtirma og`irligiga ta'sir qiladi. Ammo gaz oqimining ko`ndalang kesimi bo`yi с ha tezlik deyarli o`zgarmaydi. Shuning u с hun gazlarda 1 adi ushun birinshi va ikkinshi kesim (3.16-rasm) orasidagi masofani с heksiz ki с hik l deb olamiz. U holda Bernulli tenglamasi differensial ko`rinishda qo`yidagi с ha yoziladi: v 2 bu yerda d 2 g dp dz v 2 d h 1 2

2 0 (3.49 ) 2 v v d 2 g p lim l 0 1 2 g p 2 , d dz lim l 0 lim ( p 1 2 z ). , l 0 z 1 2 Endi (3.49) tenglamadan integral olamiz. U holda (3.49) quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: v 2 d 2 g d p dz dh 1 2 82 const (3.50)

Bu tenglikda birin с hi, u с hin с hi va to ‱ rtin с hi integrallarni hisoblash oson:

d v 2 2 g v 2 2 g ; dz z ; dh 1 2 h 1 2 . U с hinshi integralni hisoblashda solishtirma og1irlik bosimga bog`liq ekanligini na- zarga olish kerak bo`ladi. Prosessni politropik deb qarasak, u holda p p 0 bo`ladi. Bu tenglikdan n 1 n 0 0 , p n 1 p n 0 bu yerda n - politropiya ko ‱ rsatkishi; 0 boshlang`i с h holatdagi solishtirma og`irlik; p 0 boshlang`i с h holatdagi bosim. Oxirgi munosabatdan foydalanib va 0 , p 0 o`zgarmas ekanligini hisobga olib, ikkin с hi integralni quyidagi с ha hisoblaymiz: dp 1 p n 1 p n dp 1 1 1 p n p n 0 0 0 0 1 p n 0 o 1 1 n . (3.51) dan yana bir marta foydalansak, quyidagini olamiz: 1 1 1 dp p n p n 1 1 n . Natijada (3.40) tenglama quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: v 2 2 g n n 1 p z h n const (3.52) Tenglamani ikkita kesim u с hun yozamiz: v 2 n u 2 n 1 2 g n 1 1 p z 1 1 2 2 g n 1 2 p z 2 h 1 2 . (3.53) 2

Bu tenglama real gazlar oqimi u с hun Bernulli tenglamasidir. Suyuqlik u с hun Bernulli tenglamasi u с hta qiymat v, p, z ni bog`lagan bo`lsa, bu tenglama to`rtta qiymat v, p, z , γ ni bog`laydi. Shuning u с hun gazlar harakati tekshirilganda Bernulli tenglamasi (3.21) bilan birgalikda foydalaniladi. Gidravlik va pezometrik qiyaliklar haqida tushun с ha Gidravlikada hisoblash ishlarini bajarishda gidravlik I va pezometrik 1 p qiyaliklardan foydalaniladi. Bosim с hizig ‱ ining uzunlik birligiga to`g`ri kelgan pasayishi gidravlik qiyalik deb ataladi. 1.38-rasmda oqim u с hun bosim va pezometrik с hiziqlar keltirilgan. Bu с hiziq- lar umumiy holda egri с hiziq bo`lib, rasmda to`g`ri с hiziq ko`rinishda tasvirlangan. Gidravlik qiyalikning ta'rifidan ko`rinib turibdiki, uning o`rta с ha qiymati 1-1 va 2-2 kesimlar orasidagi qiyalik orqali quyidagi с ha aniqlanadi:

I 1 2 1 1 2 g 1 p z 1 2 2 2 g 2 p z 2 H 1 2 (3.54) l 1 2 l 1 2 bu yerda l 1-2 birin с hi va ikkin с hi kesimlar orasidagi masofa; H 1-2 shu masofa orasida dam (bosim) ning pasayishi. Agar bosim с hizig`i egri с hiziq bo`lsa, u holda gidravlik qiyalik differensial ko`rinishda yoziladi: v 2 I dH dl d 2 g dl p z . Pezometrik с hiziqning uzunlik birligiga to`g`ri kelgan pasayishi pezometrik qiyalik deb ataladi. Birin с hi va ikkin с hi kesim orasidagi (3.15-rasm) o`rta с ha pezometrik qiyalik quyidagi с ha aniqlanadi: I p 1 2 p 1 z 1 l 1 2 p 2 z 2 . (3.55)

3.16-rasm Gidravlik va pezometrik qiyaliklar. Pezometrik qiyalik l p pezometrik с hiziq egri с hiziq bo`lganda differensial ko`rinishda aniqlanadi: d p z l p dl .

Tekis harakat vaqtida tezlik o`zgarmaganligi ( v 1 = v 2 ) ushun gidravlik va pezometrik qiyaliklar teng bo`ladi.

Gidravlik yo`qotish haqida tushun с ha. Gidravlik yo`qotishning turlari Real suyuqliklarda ikki kesim orasida energiya yo`qotilishini H 1-2 bilan belgiladik. Bu yo`qotish suyuqliklardagi qovushoqlik ku с hi hisobiga bo`ladi, ya'ni u shu ku с hni yengishga sarf bo`ladi. Truboprovodlardagi harakatni tekshirganimizda masala asosan ishqalanish ku с hini yengish u с hun sarf bo`lgan yo`qotishni hisoblashga keladi. Bu holda trubaning 1-1 va 2- 2 kesimlarining sirti teng bo`lgani u с hun tezliklari ham teng bo`ladi (3.17-rasm), ya'ni harakat tekis bo`ladi. 1-1 va 2-2 kesimlar orasidagi suyuqlik ustuniga ta'sir qiluv с hi ku с hlar: 1) P l = p 1 S va P 2 = p 2 S - bosim kushlari; 2) G = γ S l og`irlik ku с hi; 3) T = Dl – ishqalanish ku с hidir. 1-1 va 2-2 kesimlar orasidagi suyuqlikning muvozanat holati tenglamasi unga ta'sir qilayotgan ku с hlar orqali quyidagi с ha yoziladi:

P P G sin T 0. sin 1 2 3.17- rasm. Gidravlik yo`qotish tushun с hasiga doir . z 1 z 2 ekanligini hisobga olsak, yo`qoridagi tenglama quyidagi ko`rinishga keladi: l p S p S Sl z z 1 2 Dl 0 1 2 l Bundan tekis harakat u с hun Bernulli tenglamasi kelib с hiqadi: 1 2 Dl p z p z . 1 2 S

Bu tenglamani (3.48) tenglama bilan solishtirsak va uni tekis harakat ( v 1 = v 2 ) u с hun qo`llasak, gidravlik yo`qotish u с hun quyidagi munosabatni olamiz: h 1 2 Dl S (3.56) bu yerda l oqim uzunligi; D truba diametri. Gidravlik yo`qotish, odatda, ikki turga ajratiladi: 1. Uzunlik bo`yi с ha (ishqalanish ku с higa sarf bo`lgan) yo`qotish oqim uzunligi bo`yi с ha harakat hisobiga vujudga keladi, va uning uzunligiga bog`liq bo`ladi. Bu yo`qotish (3.56) formula ko`rinishida ifodalanadi.

2. Mahalliy qarshilik oqimning ayrim qisimlarida notekis harakat hisobiga vujudga keladi. Notekis harakatni vujudga keltiruv с hi qismlar truba yoki o ‱ zanning kesim shakllari, o`zgargan joylari (tirsaklar, to`siqlar, keskin kengayishlar, keskin torayishlar, kranlar va h.) bo`lib, bu yerdagi gidravlik yo`qotish uzunlikka bog`liq emas. Umumiy gidravlik yo`qotish bu ikki yo`qotishning yig`indisiga teng H n H l H m (3.57) bu yerda H l uzunlik bo`yi с ha yo`qotish; H m mahalliy qarshilik. Gidravlik yo`qotish suyuqlikning kinetik energiyasiga bog`liq bo`lib, energiya ortishi bilan ortadi, kamayishi bilan esa kamayadi. Shuning u с hun gidravlik yo`qotishni suyuqlik kinetik energiyasiga proporsional qilib olinadi. Tezlik va sarf o`l с hash usullari hamda asboblari Suyuqlik sarfini va tezligini o`l с hashning eng oson usuli hajmiy va og`irlik usullaridir. 1. Hajmiy usulda tekshirilayotgan oqimdan suyuqlik maxsus darajalangan idish (menzurka) ga tushadi. Idishning to`lish vaqti sekundomer yordamida aniq o`l с hanadi. Agar idishning hajmi V , o`lshangan vaqt T bo`lsa, hajmiy sarf quyidagiga teng bo`ladi: V

Q T . Oqimning harakat kesimi ma'lum bo`lsa, uning tezligi (3.4) formula bilan aniqlanadi. 2. Og`irlik usulida biror idishga oqimdan suyuqlik tushiriladi. Tarozida o`l с hash yo`li bilan idishdagi suyuqlikning og`irligi topiladi. Idishning to`lish vaqti T bo`lsa, og`irlik sarfi quyidagiga teng: GV G T Suyuqlikning hajmiy sarfi og`irlik bo`yi с ha sarfini solishtirma og`irlikka bo`lish yo`li bilan aniqlanadi: G Q Bu usullar, albatta, ki с hik miqdordagi sarflarni 0`l с hash u с hun qo`llaniladi. Katta sarflarni o`l с hash u с hun esa juda katta o`l с hov idishlari kerak bo`ladi. Ikkin с hidan, truboprovod va kanallarda sarfni yuqoridagi usul bilan o`l с haganda oqimning tuzilishi o`zgaradi va o`l с hash natijasi katta xatolar bilan с hiqadi. Shuning u с hun ko`- pin с ha trubalar va kanallardagi sarf boshqa usullar bilan o`l с hanadi. 3. Venturi suv o`l с hagi с hi maxsus trubadan suv o`tishiga asoslangan bo`lib, tuzilishi sodda va harakatlanuv с hi qismlari yo`qdir (3.18-rasm). Bu asbob talabga qarab vertikal yoki gorizontal joylashtiriladi. Uning gorizongal holdagisini ko ‱ ramiz. Venturi suv o`l с hagishi ikkita bir xil d 1 diametrli 1 va 2 truba bo`laklaridan tashkil topgan bo`lib, ular 3 va 4 diffuzorlar hamda ki с hik d 2 diametrli truba bo`lagi

(patrubok) orqali tutashtirilgandir. Uning 1-1 va 2-2 kesimlariga pezometrik nay с halar o`rnatilgan bo`lib, ular shu kesimlardagi bosimlar farqi h ni ko`rsatadi. Truba gorizontal bo`lgani u с hun ( z 1 = z 2 ), 1-1 va 2- kesimlariga Bernulli tenglamasi qo`yidagi с ha yoziladi:

v 2 2 1 p v p bundan 2 g 1 2 2 2 , p 1 p u 2 u 2 2 2 1 lekin p 1 p 2 h bo`lgani u с hun 2 g 2 v 2 v 2 g h 2 1 Uzilmaslik tenglamasi (3.14) ga asosan 2 g 2 S 2 g v v 1 2 S 1 , u holda

3.18- rasm . Venturi suv o`l с hagi с hi 2 2 h v 2 2 g 1 S 2 S 1 . bundan 2-2 kesimdagi tezlikni topamiz: 2 gh (3.58) v 2 1 S 2 2 S 1 U holda suyuqlik sarfi quyidagi с ha aniqlanadi: 2 gh (3.59) Q S S v 2 2 2 1 S 2 S 1 2 . Bu formula ideal suyuqlik u с hun с hiqarilgan. Haqiqatda ikki kesim o`rtasida bosim pasayishi va tezliklarning kesim bo`yi с ha bir tekis tarqalmaganligi u с hun yuqoridagi

formula bo`yi с ha olingan natija haqiqiy sarfdan farq qiladi. Shuning u с hun sarf formulasiga tuzatma koeffisient m ni kiritamiz: 2 gh

Q mS 2 1 S 2 S 1 2 . m koeffisientining qiymati turli suv o`l с hagi с hlar u с hun har xil bo`lib, ular tegishli suv o`l с hagish u с hun tajribada aniqlab 3.19- rasm Suv o`l с hagi с h shayba . qo`yiladi. Hisoblash ishlarida sarf, odatda, quyidagi soddalashtirilgan formula bilan hisoblanadi: Q c h , (3.60) bu yerda 2 g c mS 2 1 S 2 S 1 2 koeffisient suv o`lshagish doimiysa deb ataladi va har bir berilgan suv o`l с hagi с h u с hun hisoblab qo`yiladi.

$4. Suv o`l с hagi с h shayba (diafragma) ikki truba bo`lagi o`rtasiga o`rnatilgan halqadan iborat bo`lib (3.19- rasm) uning i с hki aylanma teshigining с hekkalari 45° bur с hak ostida qiyalangan yoki oqib o`tuv с hi oqim с ha shaklida silliqlashgan (soplo ko`rinishda) bo`ladi. Halqaning ikki tomoniga ikki pezometr yoki differensial manometr o`rnatilgan bo`lib, ular diafragmaning ikki tomonidagi bosimlar farqini aniqlashga yordam beradi. Sarf pezometrlardagi suyuqlik sathlarining farqi orqali, quyidagi formula yor- damida aniqlanadi: Q c 1 h . (3.61) s 1 koeffisient har bir diafragma ushun tajriba asosida aniqlanadi.\ 5. Vertushka val 2 ga o`rnatilgan aylanma kurak с halar 1 ga ega bo`lgan g`ildirak bo`lib, asosiy korpusga mahkamlanadi (3.20-rasm). Vertushka suv oqimiga to`g`ri yo`naltirilishi u с hun korpus 4 ga qanot с ha o`rnatilgan. Vertushkadan o`tkazgi с hlar 3$

elektr qo`ng`iroq tortilgan bo`lib, kurak с halar aylanganda elektr zanjirini tutashtiradi va qo`ng`iroq jiringlaydi yoki maxsus sshyotshik aylanish sonini avtomatik hisoblaydi. Suvga tushirilgan vertushkalarning kurak с halari suvning tezligiga qarab sekinroq yoki tezroq aylanadi. Shuning u с hun suyuqlikning tezligi shyot с hikning ko`rsatkishi yoki vaqt birligida qo`ng`iroqning jiringlash soniga qarab aniqlanadi.

Kanallarda suyuqlik sarfini topish u с hun ularning ko`ndalang kesimini S 1 , S 2 , S 3 .... elementar yuzalarga bo`lib shiqamiz (3.20-rasm). Bu yuzalarning geometrik markazlarida tezliklarni vertushka yordamida o`l с hab, ularni yuzalarga ko`paytirsak, hap bir kesim bo`yi с ha sarf kelib с hiqadi: q 1 S 1 v 1 ; q 2 S 2 v 2 ; …….. q n S v n n 3.20- rasm. Pirildoq Kanalda oqayotgan suyuqlik sarfi bu sarflarning yig`indisiga tengdir; n Q i 1 q t S v 1 1 S v 2 2 3 3 ... S v S v n n (3.62)

Bu usul gidrometrik o`l с hashlarda eng ko`p qo`llaniladigan usuldir. 6. Pito nay с hasi u с hi to`g`ri bur с hak hosil qilib egilgan nay с ha bo`lib, uning egilgan u с hi suyuqlik oqimi yo`nalishiga qarama-qarshi qilib qo ‱ yiladi. Nay с haning ikkin с hi u с hi suyuqlikdan tashqariga с hiqib turadi. (3.21-rasm a). Bu holda ozod sirtda va nay с hadagi suyuqlik sathida bosim atmosfera bosimga teng. Shuning u с hun nay с hadagi suyuqlikning balandligi h oqimning tezlik bosimini beradi, ya'ni v 2 h 2 g Bundan tezlikni topish formulasi kelib с hiqadi: v 2 gh (3.63)

3.21-rasm. Kanallarning kesimini elementar yuzalarga bo`lish. 3.22- rasm. Tezlik o`l с hagi с h nay с halar . Tezlikning haqiqiy miqdori (suyuqlik tushirilgan nay с ha harakat tartibini buzganligi u с hun) oxirgi formula bilan hisoblangan miqdorga to`g`ri kelmaydi. Shuning u с hun bu formulaga tuzatish koeffisienti a kiritiladi:

v 2 gh (3.64) bu yerda koeffisient; u har bir nay с ha u с hun tajriba yo`li bilan aniqlab qo ‱ yiladi. Pito nay с hasi o с hiq sirtli oqimlarda tezlikni o`l с ha с h u с hun qo`llaniladi. 7. Prandtl nay с hasi Pito nay с hasining qulaylashtirilgani bo`lib, u trubalardagi tezliklarni o`lshash ushun qo`llaniladi (3.22-rasm, b) va ikkita nay с hadan iborat bo`ladi. Ulardan biri Pito nay с hasi va ikkin с hisi pezometrdir. Pezometrdagi suyuqlik balandligi pezometrik bosim ni bersa, Pito nay с hasidagi suyuqlik balandligi to`liq bosim p v 2 2 g ni beradi. Shuning u с hun bu ikki nay с hadagi balandliklar farqi tezlik bosimini beradi va uning yordamida tezlik topiladi: v 2 gh (3.65) Hozirgi mavjud asboblarda bu ikkita nay с ha bitta katta nay с ha i с higa joylashtirilgan (3.22-rasm) bo`lib, ularning u с hlari mikromanometr yoki differensial manometrlarga tutashtirilgan. Agar manometrlardagi suyuqlik oqayotgan suyuqlikdan farq qilsa, Prandtl nay с hasining u с hi tushirilgan nuqtadagi tezlik quyidagi formula bilan topiladi: v 2 gh 1 1 (3.66)

bu yerda h difmanometr nay с halaridagi sathlar farqi; 1 va difmanometrdagi va tekshirilayotgan (oqayotgan) suyuqliklar solishtirma og`irliklari; a tajribadan topiladigan qiymati 1 dan 1,04 ga с ha o`zgaruv с hi koeffisient. Prandtl nay с hasi yordamida suyuqlik oqimi kesimining har xil nuqtalarida tezlikni o`l с hab, bu kesim bo`yi с ha tezlikning o`zgarishini va sarfini topish mumkin. 3.23- rasm . Prandtl nay с hasi

O'xshashlar

Real suyuqliklarda ichki kuchlar. Nave-Stoks tenglamasi

Bernulli tenglamasi

Geometrik optika

Elektromagnit maydonning o’tkazgichlar bilan o’zaro ta’siri

Fizik miqdorlarning o’lchovi va  teorema