logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Fizika
  4. Geometrik optika

Geometrik optika

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

210.5 KB
Ko'chirib olish
G eometrik optika Reja: 1. Kattalashtirish. Lagranj-Gelmgols teoremasi 2. Linzaning umumiy formulasini keltirib chiqarish 3. Linzalarda tasvir yasash (ko’zgularda ham) Geometrik optika Ko‘pchilik optik asboblar tuzilishi: Yorug‘lik nurlari bir jinsli muhitda to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqaladi va ikki muhit chegarasida qaytish hamda sinish xossasiga egadir degan tushunchaga asoslangandir. Optikaning bunday asboblar nazariyasi haqida baxs yurituvchi bo‘limi nurlar optikasidir. Kattalashtirish. Lagranj-Gelmgols teoremasi Yorug‘lanuvchi buyum sifatida o‘qqa perpendikulyar bo‘lgan А 1 В 1 chiziqni olamiz va uning А 2 В 2 tasvirini yasaymiz (13.1-rasm). (13.1-rasm) Tasvirning chiziqli o‘lchamlarining ( Y 2 =А 2 В 2 ) buyumning chiziqli o‘lchamlariga ( Y 1 =А 1 В 1 ) nisbati chiziqli kattalashtirish (yoki kundalangiga kattalashtirish) deyiladi. V= Y 2 / Y 1 odatda А 1 В 1 va А 2 В 2 larga ishora berib, tasvir to‘g‘ri bo‘lganda kattalashtirishni musbat deb,tasvir tunkarilgan bo‘lganda kattalashtirishni manfiy deb hisoblaymiz. А 1 В 1 S ва А 2 В 2 S uchburchaklardantgr a Y tgi a Y   2 2 1 1 А 1 В 1 va А 2 В 2 larning o‘lchami juda kichik bo‘lganda 1 2 sin sin n n r i tgr tgi   ya’ni2 2 2 1 1 1 a Y n a Yn  yoki 1 2 2 1 1 2 a a n n V Y Y    (13.1) Cindiruvchi sistema uchun n 1 va n 2 hamisha musbat bo‘ladi, shuning uchun V ning ishorasi а 2 /а 1 nisbatning ishorasiga qarab aniqlanadi. Tasvir haqiqiy bo‘ladigan holga oid sxemalarda (1-rasmga qarang) a 1 va а 2 ninг ishorasi har xil bo‘ladi, ya’ni V manfiy va tasvir tunkarilgan bo‘ladi; tasvir mavhum bo‘lganda esa aksincha. Kuzgularda 1 2 1   n n , ya’ni 1 2 a a V  . Tasvir haqiqiy bo‘lganda 1a va 2a ning ishorasi bir xil bo‘ladi, ya’ni V =0 va tasvir tunkarilgan, tasvir mavhum bo‘lganda 1a va 2a ning ishorasi turlicha bo‘ladi, V > 0 , tasvir to‘g‘ri. Yassi kuzguda 1a = 2a  bulib, V =1 bo‘ladi, ya’ni buyumning o‘lchamlariga teng bo‘lgan to‘g‘ri tasvir hosil bo‘ladi. Paraksial nurlar bilan ish kurgand а A 1 P≈A 1 S= 1a ва PA 2 ≈SA 2 = 2a bo‘ladi, shuning uchun 2 2 2 1 1 1 a SP tgU U a SP tgU U     (13.1) ga asosan 1 2 2 2 1 1 1 2 2 1 Y Y V Un Un a n an    (13.2) 1 2 2 1 a a U U  yoki 2 2 2 1 1 1 U n Y Un Y  Bu munosabat Lagranj-Gelmgols teoremasi deyiladi. Bu munasabat paraksial nurlar sohasida to‘g‘ridir. Aperturasi kattaroq bo‘lgan dastalar bilan ish kurilganda 2 2 2 1 1 1 sin sin U n Y U n Y  (13.3) shart bajarilgan holdagina aniq tasvirlar olish mumkin (Abbening sinuslar sharti). Markazlashtirilgan optik sistema Bitta sferik sirtda sinish holi kamdan-kam bo‘ladi. Sindiruvchi real sistemalarning ko‘pchiligida kamida ikkita sindiruvchi sirt (linza) yoki undan ham ko‘prok sirtlar bo‘ladi. Agar barcha sferik sirtlarning markazlari bir to‘g‘ri chiziqda yotsa bunday sferik sirtlar sistemasi markazlashtirilgan sistema deb yuritiladi, markazlar yotgan to‘g‘ri chiziq esa sistemaning bosh optik o‘qi deyiladi. Xuddi shuningdek, Lagranj-Gelmgols teoremasi ham sirtlarning markazlashtirilgan sistemasi uchun o‘z kuchida qoladi, ya’ni (13.2-rasm). Y 1 n 1 U 1 = Y 2 n 2 U 2 = Y 3 n 3 U 3 =... (13.2-rasm) Nurning linzada sinishi. Linzaning umumiy formulasi Markazlashtirilgan sistemaning optik ikkita sferik sirtdan iborat bo‘lgan eng oddiy holi katta ahamiyatga ega; bu ikki sirt yorug‘likni yaxshi sindiruvchi biror shaffof materialni (shishani) atrofdagi havodan chegaralab turadi. Ravshanki, bunday sistema odatdagi linzadir. Agar linzaning ikkala uchi ustmag‘ust tushadi deb hisoblash mumkin bo‘lsa, ya‘ni linzaning d qalinligi chegaralovchi sirtlarning R 1 va R 2 egrilik radiuslariga nisbatan juda kichik bo‘lsa, linza yupqa linza deyiladi. (13.3-rasm) 13.3-rasmda tushunarli bo‘lishi uchun linza qalin qilinib chizilgan. Bundan buyon qilinadigan hisoblarda S 1 va S 2 nuqtalar ustma- ust tushadi, deb faraz qilib, ularni S harfi bilan belgilaymiz. Hamma masofalarni S 1 va S 2 bilan deyarli ustma- ust tushadigan S nuqtadan boshlab hisoblaymiz. S nuqta linzaning optik markazi deb aytiladi. S dan o‘tuvchi har qanday paraktsiol nur sinmaydi desak bo‘ladi. Haqiqatdan ham, linzaning bunday nurlar o‘tayotgan joydagi ikkala sirtini (qismini) parallel deb hisoblash mumkin, shu sababli bu qismlardan o‘tganda nur o‘z yo‘nalishini o‘zgartirmaydi. Optik markazdan o‘tadigan nurni biz linzaning optik o‘qi deb ataymiz. O‘qlarning ikkala sirt markazlaridan o‘tadigani bosh o‘q deb, qolganlari yordamchi o‘qlar deyiladi. Nurning ikkinchi sferik sirtda sinishi sindirish ko‘rsatkichi n bo‘lgan yaxlit shishada sirt uchidan SC=a masofada (13.3-rasm) S tasvir hosil qilgan bo‘lar edi, shu sababli 1 1 1 1 R n n n n     tenglik o‘rinli bo‘lar edi. Bu yerda ,1 1 SA а  R 1 -linzaning birinchi sirtining egrilik radiusi. Ikkinchi sirt uchun S tasvir mavhum yorug‘lik manbaidek bo‘ladi. Nur linzaning ikkinchi sirtida singandan keyin bu manbaning tasviri linzadan SB a 2 masofada joylashgan B no‘qtaga tushadi. Bu yerda yana 2 2 2 2 R n n a n a n    formula qo‘llaniladi. R 2 -ikkinchi sirt radiusi. n 1 =n 2 bo‘lgani (linzaning ikkala tomonida havo bo‘lgani) sababli qo‘yidagi tenglamalar o‘rinli.2 2 2 2 1 1 1 1 ; R n n a n a n R n n a n a n       ikkinchi tenglamani birinchiga qo‘shamiz.                  2 1 1 1 2 1 1 1 1 1 R R n n a a n 1n n N  ё ki nisbiy sindirish ko‘rsatkichidan foydalansak             2 1 1 2 1 1 1 1 1 R R N a a (13.4) Manba har qanday joylashgan va fokus shunga yarasha joylashgan har qanday holda linzaning bu umumiy formulasi qavariq va botiq linzalar uchun yaraydi. Yupqa linzaning fokus masofalari. Linzaning optik kuchi. Linzalarda tasvir yasash Bosh optik o’qqa parallel bo’lgan nurlarning linzadan o’tgandan keyin kesishish no’qtasi linzaning fokusi deyiladi . Linzadan fokusgacha bo’lgan oraliqdagi masofa linzaning fokus masofasidir. Fokusdan bosh optik o’qqa perpendikulyar ravishda o’tadigan tekislik fokal tekislik deyiladi . Bu nuqta F harifi bilan belgilanadi. Linzada ikkita bosh fokus bo’ladi. Bir jinsli muhitda bu fokuslar linzaning ikki tomonida bir xil masofada joyda bu masofalar linzaning fokus masofalari deyiladi. Fokusning bosh optik o’qqa perpendikulyar ravishda o’tadigan tekislik fokal tekislik deyiladi. Yupqa linzani tekshirganimizda ob‘ektgacha va tasvirga bo’lgan masofalarni а 1 va а 2 bilan belgilaylik unda linzaning umumiy formulasi.            2 1 1 2 1 1 1 1 1 R R n а а Linza sirtining egrilik radiuslari va linza yasalgan moddaning sindirish koeffitsienti berilgan bo’ladi. Shu tufayli tenglikning o’ng tomonida linzaning optik kuchi deb atalgan kattalik turadi.              2 1 1 2 1 1 1 1 1 R R n а а D Fokus masofaga teskari bo’lgan kattalik linzaning optik kuchi deb ataladi. Linzaning optik kuchi D harfi bilan belgilanadi. F D 1  Linzaning fokuslari linzaga qanchalik yaqin bo’lsa linza nurlarini yig’ib yoki sochib shunchalik kuchli sindiradi va linzaning optik kuchining absolyut qiymati shunchalik katta bo’ladi. Linzaning optik kuchi “Dioptriya” (dptr) bilan ifodalanadi. Fokus masofasi 1m bo’lgan linzaning optik kuchi 1 dptr bo’ladi. Yupqa linzaning optik kuchi uning har ikki sindiruvchi sirtlari optik kuchlarning yig’indisiga teng. D=D 1 +D 2 . Hamma vaqt n>1 , demak D optik kuchning ishorasi        2 1 1 1 R R miqdorning ishorasiga qarab musbat yoki manfiy bo’ladi. Agar D (+) bo’lsa unda linza yig’uvchi linza bo’ladi, ya‘ni yorug’likning parallel shu‘lasi linzaning sinib o’tgandan so’ng linzaning ikkinchi bosh fokusida yig’iladi (13.4a-rasm). Agar D manfiy bo’lsa, linza sochuvchi linza bo’ladi, ya‘ni yorug’likning parallel shu‘lasi linzadan sinib o’tgandan so’ng bir–biridan uzoqlashib taraluvchi nurlar shu‘lasini hosil qiladi va u nurlarning teskari davomlari ikkinchi bosh fokusda kesishadi (13.4b- rasm). 13.4- rasm Linzalarda tasvir yasashni qaraylik. 13.5- rasm 13.6- rasm Uchta kattalikni: buyumdan linzagacha bo’lgan d masofani, tasvirdan linzagacha bo’lgan f masofani va fokus masofa F ni bir-biriga bog’lovchi formulani qaraylik.F f d 1 1 1   (13.5) yoki D f d   1 1 (13.6) bu munosabatni yupqa linza formulasi deb atash qabul qilingan. d, f, D kattaliklar musbat bo’lishi ham, manfiy bo’lishi ham mumkin. Isbotsiz shuni ta‘kidlab o’tamizki, linza formulasi tadbiq etilar ekan, hadlar oldiga qoyidagi qoida asosida ishoralar qoyish lozim. Agar linza yig’uvchi bo’lsa, uning fokusi haqiqiy bo’ladi va F 1 had oldiga “plyus” ishora qoyiladi. Linza sochuvchi bo’lganda F  0 bo’ladi va (13.5) formulaning o’ng qismida manfiy F 1  kattalik turadi. Agar tasvir haqiqiy bo’lsa, f 1 had oldiga “plyus” ishora, agar tasvir mavhum bo’lsa “minus” ishora qoyiladi. Nihoyat, yorug’lik chiqaruvchi no’qta haqiqiy bo’lsa, d 1 had oldiga “plyus” ishora, agar u mavhum bo’lsa (ya‘ni linzaga davomlari bir no’qtada kesishuvchi yaqinlashuvchi nurlar dastasi tushsa) “minus” ishora qoyiladi. Ammo fokus masofani yoki linzadan tasvirgacha yoxud manbagacha bo’lgan masofani hisoblab topish natijasida manfiy kattalik chiqsa, demak, fokus, tasvir yoki manba mavhum bo’lgan bo’ladi.

O'xshashlar

Geometrik optika qonunlari vauning qo’llanilishi
Optika
Optika bo'imini o'qitish uslublari
Lazerlar va nochiziqli optika
Optikaga oid umumiy ma’lumotlar. Optika sohasidagi nazariyalar taraqqiyotidagi bosh davrlar