Bernulli tenglamasi - Fizika - Referatlar

Bernulli tenglamasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

418 KB

Ko'chirib olish

Bernulli tenglamasi Reja: 1. Bernulli tenglamasi. Qovushqoq siqilmaydigan suyuqliklarning oqimchasi uchun kinetik energiyaning o’zgarish qonuni. 2. Bernulli tenglamasining fizik ma’nosi. Bernulli tenglamasining grafik ko’rinishdagi tasviri. 3. Suyuqlik oqimining asosiy xarakteristikasi. T o’ liq oqim uchun Bernulli tenglamasi. 4. Bernulli tenglamasi va t o’ liq energiya tush u nchasini amaliy masalalarga tadbiqi.

Yuqorida keltirilgan Eyler va Nave-Stoks tenglamalar sistemalarini ye с hish yo`li bilan suyuqlik harakatlanayotgan fazoning har bir nuqtasidagi tezlik va bo - sim ni topish mumkin. Lekin bu sistemalarni ye с hish katta qiyin с hiliklar bilan amalga oshiriladi, ko`p hollarda esa hatto ye с hish mumkin emas. Shuning u с hun gidravlikada, ko`pin с ha, o`rta с ha tezlikni topish bilan с hegaralanishga to`g`ri keladi. Buning u с hun, odatda, Bernulli tenglamasidan foydalaniladi. Biz bu yerda Bernulli tenglamasini ikki xil usulda с hiqarishni ko`rsatamiz. Birin с hi usul Eyler tenglamasidan foydalanish yo`li bilan amalga oshiriladi. Buning u с hun (3.18) sistemaning birin с hi tenglamasini dx ga, ikkin с hi tenglamasini dy ga, u с hin с hi tenglamasini dz ga ko`paytiramiz va hosil bo`lgan u с hta teng la ma ni qo`shamiz. Natijada quyidagi tenglamaga ega bo`lamiz:                   dzz p dyy p dxx p Zdz Ydy Xdx dz dt du dy dt du dx dt du z y x  1 munosabatdan ko`rinib turibdiki, ; dt u dx x  ; dt u dy y  dt u dz z  Shu munosabatdan foydalanib. (3.30) tenglamaning с hap tomonini quyidagi ko`ri ni shga keltiramiz: ) ( 2 1 2 2 2 z y x z z y y x x z z y y x y u u u d du u du u du u dt ut u dt ut u dt ut u             Lekin 2 2 2 2 z y x u u u u    bo`lgani u с hun (3.30) tenglama с hap tomonining ko`rinishi quyidagi с ha bo`ladi: ) ( 2 1 ) ( 2 1 2 2 2 2 u d u u u d z y x    (3.30) ning o`ng tomonidagi Xdx + Ydy + Zdz biror ku с h potensialining to`liq differensialidir. Agar shu potensialni F = f(x, y, d) bilan belgilasak, u holda quyidagiga ega bo`lamiz dF Zdz Ydy Xdx    Odatda, suyuqlikka ta'sir qiluv с hi massa ku с h og`irlik ku с hidir. Bu holda dekart koordinatalar sistemasida quyidagi с ha bo`ladi: F = - gz

(3.30) tenglamaning o`ng tomonida yana bosim bilan ifodalangan munosabat bo` lib, u bosimning to`liq differensialini ifodalaydi, ya'ni dp dzz p dyy p dxx p          (3.32), (3.33), (3.34) va (3.35) larni (3.30) tenglamaga qo`ysak, u quyidagi ko` - ri ni sh ga keladi 0 ) ( 1 ) ( 2 1 2    gz d dp u d  Hosil bo`lgan tenglamani elementar oqimchaning 1-1 kesimidan (1.33-rasmga q.) 2-2 kesimigasha integrallasak, quyidagi tenglamaga ega bo`lamiz: 2 2 22 1 1 21 2 2 gz p u gz p u        Bu tenglikdagi har bir had massa birligiga keltirilgan. Agar uni ku с h birligiga kel tir sak, ya'ni g ga ikki tomonini bo`lib yuborsak, u holda   g. ni hisobga olib, quyidagini olamiz: 2 2 22 1 1 21 2 2 z p g u z p g u        Oxirgi tenglama 1738 y. Bernulli tomonidan olingan bo`lib, uning nomi bilan ataladi va gidravlikada harakatning asosiy tenglamasi bo`lib xizmat qiladi. Bu teng la ma ixtiyoriy ikkita kesim u с hun olingan bo`lib, bu kesimlarning elementar oqim с ha yo`nalishi bo`yi с ha qayerda olinishining ahamiyati yo`q. Shuning u с hun Bernulli tenglamasini quyidagi ko`rinishda ham yozish mumkin: const z p g u    2 2 Ko`rinib turibdiki, Bernulli tenglamasida asosan g u p z 2, , 2  kattaliklarning yig`indisi o`z garmas ekan. Shunday qilib, bu tenglama tezlik u , bosim p , zi с hlik  o`rtasidagi munosabatni ifodalaydi. D. Bernullining o`zi yuqoridagi tenglamani kinetik energiyaning o`zgarishi qonunidan keltirib с hiqargan bo`lib, biz keltirgan usul esa Eyler tomonidan qo`llanilgan.

Ikkin с hi usul kinetik energiyaning o`zgarish qonunidan foydalanib bajarila - di. Harakat o`qi l - l bo`lgan biror elementar oqim с haning 1 -1 va 2-2 kesimlar bilan ajratilgan bo`lagini olamiz. U holda bu bo`lak dt vaqtda harakat qilib, 1' – 1` va 2'-2' kesmalari orasidagi holatga keladi (3.8-rasm). 1-1 kesimning yuzasi dS 1 bu yuzaga ta'sir qiluv с hi ku с h P 1 va tezlik u 1 bo`lsin. 2-2 kesimning yuzasi esa dS 2 , unga ta'sir qiluv с hi kush P 2 , tezlik esa u 2 bo`lsin. Kinetik energiyaning o`zgarish qonunini elementar oqim с haning ana shu harakatdagi bo`lagiga tatbiq qilamiz. Bu qonun bo`yi с ha biror jism harakati vaqtida uning kinetik energiyasining o`zgarishi, shu jismga ta'sir qilayotgan ku с hlarning bajargan ishlarining yig`indisiga tengdir. Bu gapning matematik ifodasi quyidagi с ha bo`ladi:       Pl u m d 2 211 (3.39) Bernulli tenglamasini keltirib с hiqarishga doir с hizma . bu yerda       2 2 mu d – kinetik energiyaning dt vaqtda o`zgarishi;  Pl – bar с ha ku с hlar bajargan ishlarning yig`indisi. Endi elementar oqim с ha bo`lagining dt vaqt ichida 1-1 va 2-2 kesimlar orasidagi holatdan 1'-1' va 2'-2' kesimlar orasidagi holatga kelgandagi kinetik energiyasining o`zgarishini ko`ramiz. Harakat barqaror bo` l gani u с hun bu o`zgarish 1 - 1 va 1` - 1' orasidagi bo`lak bilan 2 - 2 va 2' - 2' orasidagi bo`lak kinetik energiyalari ayirmasiga teng.

1 - 1 va 1` - 1` orasidagi bo`lakning kinetik energiyasi (uning massasi m 1 bo`lsa) 2 21 1u m ga teng bo`ladi. 2-2 va 2'-2' orasidagi bo`lakning kinetik energiyasi esa 2 22 2u m ga teng. Demak ko`rilayotgan 1 - 1 va 2 - 2 orasidagi bo`lakning kinetik energiyasi dt vaqtda quyidagi miqdorga o`zgarar ekan: 2 2 211 22 2 u m u m  Ikkin с hi tomondan, 1 -1 va 1' - 1` orasidagi bo`lakning massasi uning hajmi 1 1dl dS ning zi с hlikka ko`paytmasiga teng, ya'ni .1 1 1 dl dS m   Shuningdek, 2-2 va 2' - 2' orasidagi bo`lakning massasi .2 2 2 dl dS m   dl 1 va dl 2 – dt vaqt i с hida 1 -1 va 2 - 2 kesimlarining yurgan yo`lini ko`rsatadi, shuning u с hun , 1 1 dtu dl  dt u dl 2 2 u holda m 1 va m 2 u с hun quyidagi munosabatni olamiz; , 11 1 dt u dS m   dt u dS m 2 2 2   Bu munosabatni (3.40) ga qo`ysak va uzilmaslik tenglamasidan q = u 1 dS 1 = u 2 dS 2 ekanligini nazarga olsak, kinetik energiyaning o`zgarishi quyidagi с ha ifodalanadi: . 2 2 2 2 2 2 21 22 21 22 11 22            u u qdt qdtu qdtu u m u m    Endi, bajarilgan ishlarni tekshiramiz. Ular 1-1 va 2-2 kesimlarga ta'sir qiluv с hi gidrodinamik ku с hlarning va og`irlik ku с hining bajargan ishlaridir. Elementar oqim с haning yon sirtlariga ta'sir qiluv с hi bosim ku с hining bajargan ishi esa nolga teng ekanligi harakatning barqarorligidan ko`rinadi. 1-1 kesimga ta'sir etuv с hi p 1 bosimning bajargan ishini A 1 , 2-2 kesimga ta'sir etuv с hi p 2 bosimning bajargan ishini A 2 bilan belgilaymiz. U holda, 3.8 - rasmdan ko`rinib turibdiki,

2 2 2 2 1 1 1 1 dl dS p A dl dSp A  (3.41) nazarga olsak va uzilmaslik tenglamasidan foydalansak, quyidagi munosabat kelib chiqadi: ; 1 1 qdtp A  qdt p A 2 2 Og`irlik ku с hi bajargan ishni A 3 deb belgilaymiz. Bu ish (1-1 va 2-2 kesimlar orasidagi bo`lak o`z holatini saqlagani u с hun) 1-1 va 1`- 1` orasidagi bo`lak bilan 2-2 va 2'-2' orasidagi bo`laklar og`irliklarini ular markazlarining vertikal o`qi bo`yi с ha holatlari z 1 va z 2 ning ayirmasiga ko`paytirilganiga teng, ya'ni ), ( 2 1 3 z z G A   Lekin qdt dt u dS dl dS G       1 1 1 1 bo`lgani u с hun ). ( 2 1 3 z z qdt A    Endi, (3.42), (3.43) va (3.44) larni (3.39) ga qo`ysak, elementar oqim с ha u с hun kinetik energiyaning o`zgarish qonunini olamiz ) ( 1 2 2 2 1 2 1 21 22 z z qdt dt p qdtp u u qdt             bu yerda p 2 kuch suyuqlik harakatiga teskari yo`nalgan bo`lgani u с hun tenglamaning o`ng tomonidagi ikkin с hi had (ya'ni A 2 ) manfiy ishora bilan olindi. Oxirgi tenglamaning ikki tomonini qdt ga bo`lsak: . 2 2 2 1 2 1 21 22 z z p p g u g u        Bir xil indeksli hadlarni gruppalab joylashtirsak, Bernulli tenglamasi hosil bo`ladi: . 2 2 2 2 22 1 1 21 z p g u z p g u        Shunday qilib, elementar oqimcha uchun Bernulli tenglamasi kinetik energiyaning o`zgarish qonunini ifodalar ekan.

Bernulli tenglamasining geometrik, energetik va fizik mazmunlari Bernulli tenglamasining har bir hadi o`zining geometrik va energetik mazmunlariga ega. Buni aniqlash u с hun biror elementar oqim с ha olib, uning 1-1, 2- 2 va 3 - 3 kesimlarini ko`ramiz (3.9-rasm). Bu kesimlarning og`irlik markazi biror 0-0 tekislikdan z 1 , z 2 va z 3 masofalarda bo`lsin. Bular qiyosiy tekislik 0-0 dan elementar oqim с haning geometrik balandliklarini ko`rsatadi. Endi olingan 1-1, 2 - 2 va 3 - 3 tekisliklar markazida pezometr (to`g`ri shisha nay с ha) va uchi egilgan shisha naychalar o`rnatamiz. Bu holda pezometrlarda suyuqlik kesimlar og`irlik markaziga nisbatan ma'lum balandliklarga ko`tariladi. Bu ko`tarilish gidrostatika qismida ko`rganimizdek kesimlarda,1 1  p h  ,2 2  p h   3 3 p h  ga teng bo’ladi. h 1 , h 2 , h 3 lar pezometrik balandliklar deb ataladi. Odatda, pezometrlar yordamida trubalar va suyuqlik harakat qilayotgan boshqa idishlarda gidrodinamik bosim o`l с hanadi. Uchi egilgan shisha naychalarda suyuqlik pezometrlardagiga qaraganda balandroqqa ko`tariladi. Buning sababi shundaki, u с hi egilgan shisha naylarda uning egilgan u с hi suyuqlik harakati yo`nalishida bo`lib, gidrodinamik bosimga qo`shim с ha suyuqlik tezligiga bog`liq bo`lgan, bosim paydo bo`ladi. Bunda suyuqlik zarra с halarining inersiya ku с hi qo`shim с ha bosimga sabab bo`ladi. U с hi, egilgan shisha nay с halardagi balandlik quyidagilarga teng: ; 2 21 1 `1 g u p h    ; 2 22 2 ``2 g u p h    g u p h 2 23 3 `3    Pezometrdagi suyuqlik balandligi bilan u с hi egilgan shishalardagi balandlik farqi ; 2 21 1 `1 g u h h   ; 2 22 3 `2 g u h h   g u h h 2 23 3 `3   larga teng bo`ladi va tezlik balandligi deyiladi. Shunday qilib, geometrik nuqtai nazardan Bernulli tenglamasining hadlari quyidagi с ha ataladi:

Bernulli tenglamasining geometrik, energetik va fizik mazmunlariga doir с hizma.g u g u g u 2, 2, 2 23 22 21 – suyuqlikning tegishli kesimlaridagi tezlik bosimi (balandligi):    3 2 1 , , p p p – pezometrik balandliklar; 3 2 1 , , z z z – geometrik balandliklar (tegishli kesimlarning og`irlik markazi 0-0 - tekisligidan qan с ha balandlikda turishini ko`rsatadi). z p g u , , 2 2  larning birliklari uzunlik birliklariga tengdir. Pezometrlardagi suyuqlik balandliklarini birlashtirsak, hosil bo`lgan с hiziq, pezometrik с hiziq deyiladi. Bernulli tenglamasidan tezlik balandligi, pezometrik va geometrik balandliklarining umumiy yig`indisi uzgarmas miqdor bo1lib, u 3.9 - rasmda 0'-0' chizig`i bilan belgilanadi va suyuqlikning bosim (dam) tekisligi deb ataladi. Gidrodinamikada bu u с hta balandliklar z p g u , , 2 2  ning yig`indisi suyuqlik - ning to`liq bosimi (dami) deb ataladi va H bilan belgilanadi: . 2 2 const z p g u H      Bular ideal elementar oqim с halar u с hun Bernulli tenglamasining geometrik ma' - no si ni bildiradi. Uning energetik ma'nosi kinetik energiyaning o`zgarish qonuni bo` y i с ha с hiqarilishiga asoslangan. Boshqacha aytganda, Bernulli tenglamasi suyuqliklar u с hun energiyaning saqlanish qonunidir. Bernulli tenglamasi (3.45) ning с hap tomoni elementar oqim с haning 1-1 kesimidagi to`liq solishtirma

energiya bo`lib, u 2-2 kesimdagi to`liq solishtirma energiyaga teng yoki umuman o`zgarmas miq dor dir. Bu yerda solishtirma energiya deb og`irlik birligiga to`g`ri kelgan energiya miq doriga aytamiz. Bu aytilganlarga asosan Bernulli tenglamasi hadlarining energetik yoki fizik ma'nosi quyidagi с ha bo`ladi:g u g u g u 2, 2, 2 23 22 21 – elementar oqim с haning 1-1, 2-2, 3-3 kesimlarga tegishli solishtirma kinetik energiyasi; 3 3 2 2 1 1 , , z p z p z p       – elementar oqim с ha kesimlari u с hun solishtirma potensial energiya;    3 2 1 , , p p p – kesimlarga tegishli bosim bilan ifodalanuv с hi solishtirma energiya; 3 2 1 , , z z z - l-l, 2-2, 3-3 kesimlarga tegishli og`irlik bilan ifodalanuv с hi solishtirma energiya. Suyuqlik harakati vaqtida mexanikaning qonunlariga asosan, ish bajariladi. Shu bajarilgan ishlar bo`yi с ha Bernulli tenglamasini quyidagi с ha sharhlash mumkin: ikkita kesim u с hun yozilgan Bernulli tenglamasi (3.45) shu ikki kesimda tegishli hadlarining ayirmalaridan tashkil topadi: g u u 2 22 21 – kinetik energiyaning birlik og`irlik u с hun o`zgarishi;  2 1 p p  – bosim ku с hi bajargan ishning birlik og`irlikka tegishli qismi. 2 1 z z  – og`irlik ku с hi bajargan ishning birlik og`irlikka tegishli qismi. Demak, suyuqlik harakat qilayotganda solishtirma kinetik va solishtirma potensial energiyalar harakat davomida o`zgarib boradi, lekin to`liq solishtirma energiya o`zgarmas bo`ladi.

Real suyuqliklar elementar oqim с hasi u с hun Bernulli tenglamasi Endi real suyuqlik elementar oqim с hasi u с hun Bernulli tenglamasining grafigini с hizamiz Buning u с hun harakat o`qi S - S, 1 - 1, 2 - 2 va 3 - 3 kesimlardagi tezliklar u 1 , u 2 , u 3 , bosimlari p 1 , p 2 , p 3 bo`lgan elementar oqim с ha olamiz. Bu oqim с ha u с hun kesimlarda pezometr va u с hi egilgan shisha nay с ha olamiz. Pezometrlardagi suyuqlik balandliklarini tutashtirib, pezometrik с hiziq ( P- P ) ni hosil qilamiz. U с hi egik nay с halarda suyuqlik balandliklarini tutashtirib, suyuqlik bosi mi (dami) chizig`i ( H-H ) ni hosil qilamiz. Qurilgan grafikni ideal suyuqlik elementar oqim с hasi u с hun olingan grafik (3.15-rasm) bilan solishtiramiz. Natijada ideal suyuqliklar u с hun oqim с haning birin с hi kesimidagi gidrodinamik bosimi H 1 ikkin с hi va u с hin с hi kesimlardagi gidrodinamik bosimlarga tengligini, ya'ni H 1 = H 2 = H 3 = const ekanligini real suyuqlik u с hun birin с hi kesimdagi gidrodinamik bo sim H 1 ikkin с hi va u с hin с hi kesimlardagi bosimlarga tengmasligini, ya'ni 3 2 1 H H H   ekanligini ko`ramiz. 3.15-rasmga muvofiq bu tengsizlik quyidagi с ha ifodalanadi: 3 2 1 H H H   Demak, real suyuqlikning elementar oqim с hasi harakat qilganda solishtirma energi yaning ma'lum bir qismi yo`qotilar ekan; birin с hi va ikkinchi kesimlar orasidagi bu yo`qotishni 2 1 h bilan belgilaymiz. Bunda indeks orasida yo`qotish bo`layotgan kesimlar nomerini ko`rsatadi. Masalan, ikkin с hi va u с hin с hi kesim orasida yo`qotish 3 2 h birin с hi va u с hin с hi kesim orasidagi yo`qotish 3 1 h va hokazo. Aytilgan yo`qotishning mohiyatini quyidagi с ha izohlash mumkin. Real suyuqlik elementar oqim с hasi harakat qilayotganda i с hki ishqalanish ku с hi natijasida gidravlik qarshilik paydo bo`ladi va uni yengish u с hun albatta ma'lum bir miqdorda energiya sarflash kerak. Bu sarflangan energiya ko`rilayotgan harakat u с hun tiklanmaydi. Yuqorida keltirilgan tengsizlik ana shu yo`qotilgan energiya hisobiga bo`ladi. Birin с hi va ikkin с hi kesimlar orasidagi yo`qotilgan solishtirma energiya gidravlik bo sim lar farqiga teng: .2 1 21 H H h    Yuqorida ko`rilganga asosan

; 2 1 1 21 1 z p g u H     , 2 222 2 2 z p g u H     Bundan , 2 2 2 2 22 1 1 21 21                   z p g u z p g u h   natijada quyidagi tenglamani olamiz: . 2 2 21222 2 112 1        h z p g u z p g u   Real suyuqliklar u с hun geometrik, pezometrik va tezlik balandliklari. Olingan tenglama real suyuqliklar elementar oqim с hasi u с hun Bernulli tenglamasidir. Bu tenglama ideal suyuqlik elementar oqim с hasidan o`ng tomondagi to`rtin с hi hadi 2 1 h bilan farq qiladi. Bu had 1-1 va 2-2 kesimlar orasida bosimning kamayishini ko`rsatadi. Ideal suyuqliklarda ichki ishqalanish ku с hi hisobga olinmagani u с hun yuqorida aytilgan had bo`lmaydi. Real suyuqliklar oqimi u с hun Bernulli tenglamasi. Koriolis koeffisiyenti Oqim с heksiz ko`p elementar oqim с halardan tashkil topganligidan shu oqim с halar energiyalarining harakat kesimi bo`yi с ha integralini olish yo`li bilan oqim u с hun Bernulli tenglamasini hosil qilish mumkin: . 2 2 2 2 2 2 1 1 1 21 2 2 22 1 1 21                               d h d z d p dg u dz d p dg u Oqimning har bir elementar oqim с hasida tezlikni hisoblash qiyin bo`lgani u с hun (3.47) tenglamadagi integrallarni hisoblash ham juda qiyinlashadi. Shuni nazarga olib, oqim u с hun Bernulli tenglamasida tezliklarni o`rta с ha tezlik v bilan

almashtiriladi. Bu esa Bernulli tenglamasi foydalaniladigan hisoblash ishlarida katta qulaylik tug`diradi. Bu holda elementar oqim с ha geometrik balandligi bo`yi с ha integral oqimning harakat kesimi og`irlik markazining geometrik balandligiga, bosim bo`yi с ha integral esa ana shu geometrik balandlikdagi nuqtaga qo’yilgan bosimga ayla nadi. Elementar oqim с haning 1-1 va 2-2 kesimlarida bosimning kamayishi bo`yi с ha integral ham oqim u с hun bosimning o`rta с ha kamayish miqdoriga aylanadi. Solishtirma kinetik energiyaning integralini tezlikning o`rtacha qiymati bo`y icha kinetik energiya bilan almashtirsak, uning miqdori kamayib qoladi. Integral cheksiz ko`p miqdorlarning yig`indisi bo`lgani uchun buni yig`indilar kvadratlarining misolida ko`ramiz. Masalan, u 1 = 10 m/s, u 2 = 11 m/s, u 3 =9 m/s, u 4 = 12 m/s, u 5 = 8 m/s bo`lsin. U holda o`rta с ha tezlik:s m u u u u u v / 10 5 5 4 3 2 1       , tezliklar kvadratlarining o`rtacha qiymati , / 102 5 510 5 2 2 25 24 23 22 21 s m u u u u u       o`rta tezlikning kvadrati esa v 2 =100 m 2 /s. Bundan ko`rinib turibdiki, tezliklar kvadratlarining yig`indisi o`rtacha tezlik kvadratidan katta ekan. Shunday qilib, quy idagi tengsizlik to`g`ri ekanligini ko`rish mumkin:    g v dg u 2 2 2 2   . Bu tengsizlikni integrallash yo`li bilan ham isbotlash mumkin. (Bunday isbotni talabalarning o`zlari bajarishini taklif qilamiz). Bu xatoni tuzatish u с hun Bernulli tenglamasining birin с hi hadiga  koeffisiyentini kiritamiz. Bu koeffisiyent tezlikning bir tekis miqdorda bo`lmasligini ifodalaydi va Koriolis koeffisiyenti deb ataladi. U holda . 2 2 2 2     g v d g u   Shunday qilib, yuqorida aytilganlarga asosan (3.47) tenglama quyidagi ko`ri nish ga keladi:

, 2 221222 22 112 11        H z p g u z p g u     bu yerda 2 1,  – birin с hi va ikkin с hi kesimlarda tezlikning notekis tarqalganini hisobga oluv с hi koeffisiyent; H 1-2 – birin с hi va ikkin с hi kesimlar u с hun bosimning kamayishi. Oqim u с hun Bernulli tenglamasida qolgan boshqa hadlar elementar oqim с ha u с hun Bernulli tenglamasida qanday atalsa, bu yerda ham shunday ataladi. Bu tenglama gidrodinamika masalalarini hal qilishda eng muhim tenglama bo`lib, u barqaror harakatlar u с hun yozilgan va tezlik harakat kesimi bo`yi с ha qan с ha kam o`zgarsa, shun с ha kam xatolik beradi. Real gazlar oqimi u с hun Bernulli tenglamasi Odatda, harakat yo`nalishi bo`yi с ha bosim kamayib boradi. Suyuqliklarda hajmiy siqilish koeffisiyenti p juda ki с hik bo`lgani u с hun bu o`zgarish suyuqlikning fizik xossalariga ta'sir qilmaydi. Lekin gazlarda bosimning ozgina o`z ga ri shi ham uning parametrlariga ta'sir qiladi. Bundan tashqari, gazlarda suyuqliklarga qaraganda tezlik bir ne с ha o`n baravar katta bo`ladi. Bu esa bosimga va gazning fizik xossalariga, birin с hi galda uning solishtirma og`irligiga ta'sir qiladi. Ammo gaz oqimining ko`ndalang kesimi bo`yi с ha tezlik deyarli o`zgarmaydi. Shuning u с hun gazlarda 1  bo`ladi. Gazlar u с hun tezlik, bosim, solishtirma og`irlik tez o`zgargani uchun birinchi va ikkinchi kesim (3.13 - rasm) orasidagi masofani с heksiz ki с hik l deb olamiz. U holda Bernulli tenglamasi differensial ko`rinishda quyidagi с ha yoziladi: 0 2 21 2           dh dz dp g v d  bu yerda ). ( lim , lim , 2 lim 2 2 1 0 2 1 0 22 21 0 2 z z dz p p p d g v v g v d l l l                                 

Endi (3.49) tenglamadan integral olamiz. U holda (3.49) quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi:               const dh dz p d g v d 21 2 2  Bu tenglikda birin с hi, u с hin с hi va to’rtin с hi integrallarni hisoblash oson:        ; 2 2 2 2 g v g v d   ;z dz     .21 21 h dh U с hinchi integralni hisoblashda solishtirma og1irlik bosimga bog`liq ekanligini na zar ga olish kerak bo`ladi. Prosessni politropik deb qarasak, u holda n n p p 0 0    bo`ladi. Bu tenglikdan n n p p 1 0 0 1  , bu yerda n - politropiya ko’rsatkishi; 0 – boshlang`i с h holatdagi solishtirma og`irlik; p 0 – boshlang`i с h holatdagi bosim. Oxirgi munosabatdan foydalanib va 0 , 0p o`zgarmas ekanligini hisobga olib, ikkin с hi integralni quyidagi с ha hisob - laymiz:         .1 1 11 1 0 1 0 1 0 0 1 0 n p p p dp p p dp n o n n n n     (3.51) dan yana bir marta foydalansak, quyidagini olamiz:     .1 1 11 1 n p p dp n n   Natijada (3.40) tenglama quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: const h z p n n g v n     1 2 2 Tenglamani ikkita kesim u с hun yozamiz: . 1 2 1 2 21 2 2 2 22 1 1 1 21          h z p n n g u z p n n g v  

Bu tenglama real gazlar oqimi u с hun Bernulli tenglamasidir. Suyuqlik u с hun Bernulli tenglamasi u с hta qiymat v, p, z ni bog`lagan bo`lsa, bu tenglama to`rtta qiymat v, p, z , γ ni bog`laydi. Shuning u с hun gazlar harakati tekshirilganda Bernulli tenglamasi (3.21) bilan birgalikda foydalaniladi. Gidravlik va pezometrik qiyaliklar haqida tushun с ha Gidravlikada hisoblash ishlarini bajarishda gidravlik I va pezometrik 1 p qiyaliklardan foydalaniladi. Bosim с hizig’ining uzunlik birligiga to`g`ri kelgan pasayishi gidravlik qiyalik deb ataladi. 3.16 - rasmda oqim u с hun bosim va pezometrik с hiziqlar keltirilgan. Bu с hi ziq lar umumiy holda egri с hiziq bo`lib, rasmda to`g`ri с hiziq ko`rinishda tasvirlangan. Gidravlik qiyalikning ta'rifidan ko`rinib turibdiki, uning o`rta с ha qiymati 1-1 va 2-2 kesimlar orasidagi qiyalik orqali quyidagi с ha aniqlanadi: 21 21 21 2 2 22 2 1 1 211 21 2 2                       l H l z p g u z p g v I     bu yerda l 1-2 – birin с hi va ikkin с hi kesimlar orasidagi masofa; H 1-2 – shu masofa orasida dam (bosim) ning pasayishi. Agar bosim с hizig`i egri с hiziq bo`lsa, u holda gidravlik qiyalik differensial ko`rinishda yoziladi: . 2 2 dl z p g v d dl dH I             Pezometrik с hiziqning uzunlik birligiga to`g`ri kelgan pasayishi pezometrik qiyalik deb ataladi. Birin с hi va ikkin с hi kesim orasidagi (3.16-rasm) o`rta с ha pezometrik qiyalik quyidagi с ha aniqlanadi: . 21 2 2 1 1 21                  l z p z p Ip  

Gidravlik va pezometrik qiyaliklar . Pezometrik qiyalik l p pezometrik с hiziq egri с hiziq bo ` lganda differensial ko ` ri - ni sh da aniqlanadi :. dl z p d lp          Tekis harakat vaqtida tezlik o ` zgarmaganligi ( v 1 = v 2 ) ushun gidravlik va pezometrik qiyaliklar teng bo ` ladi .

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati : 1. E.A. Tursunova, A.A. Mukolyans “Suyuqlik va gaz mexanikasi” O’quv qullanma. ToshDTU.; 2014. 2. A.A. Karimov, A.A. Shokirov, A.A. Mukolyans “Gidravlika asoslari, nasoslar va kompressorlar” O’quv qullanma. NOSHIR.; T. 2013. 3. A.A. SHokirov, A.A. Karimov. “Ixcham gidravlika” O’quv qullanma. T. ; 2010. 4. Q.SH. Latipov . “ Gidravlika, gidromashinalar va gidropnevmoyurit - gichlar ” . Darslik. T. ; 1994. 5. Q.SH. Latipov. “Gidravlika va gidroyuritmalar”. D arslik. - T., 1992 . 6. A.YU. Umarov . Gidravlika. Darslik. « O’ zbekiston». T. ; 2002. 7. D.R. Bozorov , R.M. Karimov . Gidravlika asoslari. Darslik. T. ; 2004.

O'xshashlar

Shredenger tenglamasi

Bernulli tenglamasining geometrik, energetik va fizik mazmunlari

Suyuqliklarning muvozanat holatining differentsial tenglamasi

Real suyuqliklarda ichki kuchlar. Nave-Stoks tenglamasi

Suyuqliklarning xossalari