To’lqinlar va zarralar - Fizika - Referatlar

To’lqinlar va zarralar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

690.5 KB

Ko'chirib olish

To’lqinlar va zarralar Reja: 1. Fotoeffekt 2. Ko m pton effekt 3. De —Broyl gipotezasi 4. De — Broyl to’lqin xossalari 5. De — Broyl to’lqin i ning statistik talqini 6. Noaniqlik munosabati

Yorug ’ lik tabiatining to’lqin aspekti namoyon bo’ladigan interferensiya va difraksiya hodisalari optikadan ma’lum. Bu aspekt spektrning uzun to’lqini qismida yaxshi namoyon bo’ladi. Spektrning qisqa to’lqin qismida esa yorug’likning korpuskulyar tabiati ko’proq namoyon bo’ladi. Yorug’likning korpuskulyar xossasi namoyon bo’ladigan hodisalar qatoriga fotoeffekt va Kompton effekt hodisalari kiradi. Yorug’lik ta’sirida metallardan elektronlar chiqarishi fotoeffekt hodisasidir. 1888 yilda dastlab, G. Gers razryadnik rux sharchalaridan biri ultrabinafsha nurlar bilan yoritilsa, ular orasida uchqun chiqishi osonlashishini sezdi. Bu hodisa A.Stoletov tomonidan mukammal o’rganildi va metall sirtidan yorug’lik ta’sirida elektronni ajratib olishga asoslangani aniqlandi. Fotoeffektni to’lqin nuqtai nazaridan quyidagicha tushuntirish mumkin: tushuvchi elektromagnit to’lqin elektronlarni majburiy tebratadi. Elektronning xususiy tebranish davri tushuvchi nur tebranish davriga teng bo’lganda elektronning rezonans tebranishi sodir bo’ladi va natijada u metall sirtidan uzilib chiqib ketadi. Bu holda ajralib chiqqan elektron tezligi tushuvchi to’lqin intensivligiga bog’liq bo’lishi kerak. Lekin yorug’lik intensivligining oshirilishi elektronlar tezligini emas, balki ular sonining oshishiga olib keladi. Fotoelektronlar tezligi esa tushuvchi yorug’lik chastotosigina bog’liq bo’lib, chastota oshishi bilan tezlik oshishi kuzatiladi. Agar yorug’likni h kattalikdagi fotonlar oqimi deb qaralsa, bu hodisani tushuntirish mumkinligini Eynshteyn ko’rsatadi: foton yutilib o’z energiyasini elektronga beradi. Agar bu energiya uni ushlab turgan bog’lardan ozod qilishga ye tsa u metall sirtidan ajralib chiqadi. Har bir ozod qilingan elektronga bitta foton to’g’ri keladi, lekin teskari o’rinli emas, ya’ni har bir yutilgan foton elektronni ozod qilavermaydi. Shu sababli fotoelektronlar soni yorug’lik intensivligiga proporsional bo’lishi kerak. Biroq fotoelektron energiyasi yorug’lik intensivligiga bog’liq emas u faqat foton energiyasiga bog’liqdir. Foton yutilishidagi energetik balans tenglamasi, quyidagiga teng: eUPPh  21  bu yerda: 1P - atomdan elektronning uzilib chiqish energiyasi, 2P - elektronning jism sirtidan tashqariga

chiqish ishi, eU — ozod elektronning kinetik energiyasi. Bu Eynshteyn tenglamasi deyiladi. Metallarda ko’p miqdorda erkin elektronlar bo’lishi sababli 0 1 P deb olish mumkin. Metall ichida uning maydoni P 2 sababli elektronlar yashikka qamalgandek bo’lishadi va bu maydonni yengishga sarflanadigan ish, chiqish ishi bo’ladi. Shu sababli metallar uchun Eyneshteyn tenglamasi eU P h   2  . Agar 2P h   bo’lsa elektronlar metall sirtidan chiqib keta olmaydi. Shu sababli fotoeffektni vujudga keltiradigan minimal chastota mavjudligi kelib chiqadi, 2 0 P h   , bu yerda 0 - fotoeffektning qizil chegarasi deyiladi. Chiqish ishini bilgan holda fotoeffekt qizil chegarasi 0 to’lqin uzunligini topish mumkin: 0 0 2   hc h P   , bu yerda 0 — fotoeffekt qizil chegarsining to’lqin uzunligi. Fotoeffekt hodisasidan tashqari, elektromagnit nurlarining korpuskulyar tabiatini namoyon qiluvchi yana bir hodisa, bu rentgen nurlarining noelastik sochilishidir. Rentgen nurlari sochilishida chastotasining o’zgarishi ularning korpuskulyar tabiati bilan tushuntiriladi. Sochilishidagi qutblanish va intensivligining o’zgarishi esa to’lqin nuqtai nazaridan oson tushuntiriladi. Kuzatishalarda sochilgan rentgen nuri chastotasining o’zgarishi aniqlandi , ya’ni b unda y sochilish natijasida ular ning chastotasi kamayadi. 1922 yili Kompton bu hodisa bevosita sochilish mexanizmi bilan bog’liqligini ko’rsatdi. Tajriba sxemasi quyidagicha (2 —rasm): molibden antikatodli T rentgen trubkaning nurlanish R grafit parchasida sochiladi. Sochilgan rentgen nuri qator sistema orqali o’tib spektrografikning kristaliga tushadi. Sochilish burchagi  — ni o’zgartirish mumkin. Sochilgan rentgen nurlar intensivligini ionizatsion kamera bilan o’lchanadi, va quyidagi intensivlik taqsimlanishi olingan (3 —rasm)

2 —rasm.

3 — расм. A – rasmda K —molibden chizig’i  =0,712605 bo’lib, A,B,S,D, rasm larda har xil sochilish burchagida gi intensivliklar ko’rsatilgan . Kuzatishlarda u quyidagilarni aniqladi: 1 . Sochilgan nurlanishda, boshlang’ich nurlanish to’lqin uzunligi bilan birga uzun to’lqinlar tomonga siljigan to’lqin uzunliklar ham mavjud. Siljish kattaligi sochilish burchagiga bog’liq va burchak ortishi bilan ortadi. 2 . Sochilish burchagi kattal a shishi bilan siljigan chiziq intensivligi ortadi. Turli xil sochuvchi moddalarda kuzatilganda siljish kattaligi sochuvchi moddaga bog’liq emas va uning atom nomeri ortishi bilan siljimagan chiziq intensivligi kamayadi. Kompton effektni korpuskulyar nuqtai—nazardan quyidagicha tushuntirish mumkin. Foton c tezlik bilan harakatlangani uchun nisbiylik nazariyasi qonunlariga bo’ysunadi: 2 2 2 0 1 1       m c m m , c    . Foton c  bilan harakatlanganligi uchun    0 ;1 0m m  dan tinchlikdagi foton massasi nolga tengligi kelib chiqadi. Foton impulsi: 22 22 0 20 1 1 cE c c m m P           dan (1) C E P  bo’ladi va h E  dan foton uchun (2) c h P   bo’ladi. Elektron foton bilan to’qnashguncha tinch turgan bo’lsin, c h 0 - fotonning boshlang’ich impulsi, to’qnashuvdan keyingi elektron m impuls olsin. Energiyaning saqlanish qonuniga asosan: 2 20 20 0 1 mc h c m h c m h          

4 —rasm. Impuls saqlanish qonunidan (4—rasm):       cos 2 0 2 ' 2 20 2 2 2 2 h h h c m    ,       m c h c h  0      cos 2 20 2 2 2 202 2 2 c h c h c h m    (4) ga kelamiz. Energiyaning saqlanish qonunidan ya’ni 2 20 0 mc h c m h      , 2 0 0 2 ) ( c m h mc      dan (3) ) ( 2 1 0 2 0 4 20 0 2 2 2 202 2 2            c hm c m h h h c m (5) . (5) va (4) dan ) ( 2 ) cos 1( 2 ) 1( 0 2 0 0 2 4 20 2 2 4 2             h c m h c m c c m , bunda 20 2 2 ) 1( m m   dan 0 ) cos 1( 2 ) ( 2 0 2 0 2 0          h h c m , ) cos 1( ) ( 0 0 0         c m h c , ) cos 1( 0 0       c m h c c , ) cos 1( 0 0       c m h bo’ladi. 2 sin 2 2 0   c m h   Bu formula Kompton effektida to’lqin uzunligining o’zgarishini ifodalaydi.   c m h 0 -kompton to’lqin uzunligi deyiladi. Bunda sm c m h 11 0 10 86,3     . Ko’rinuvchi spektrda  asosiy to’lqin uzunlikning ulushini, rentgen nurlarida 10%,  — nurlarda esa  1000 1 tartibida bo’ladi.

Spektrda siljimagan chiziqlarning kuzatilishi elektronlarning atomda kuchli bog’langanligi bilan tushuntiriladi. Shu sababli yorug’lik spektriningda ko’rinadigan kompton effekti deyarli kuzatilmaydi, chunki foton energiyasi kamligi uchun. Yorug’lik tabiatini o’rganishdagi «to’lqin—zarracha» dualizmini bevosita zarralar tabiatiga ham daxldordir degan g’oyani 1924 yilda Lui de Broyl ilgari surdi. U moddiy zarrachalar korpuskulyar xossalarga ham ega bo’ladi deb faraz qildi.  — tezlik bilan tekis harakatlanayotgan m massali moddiy zarracha e bo’lsin. Korpuskulyar manzarada zarracha E energiya va P impuls bilan harakatlanadi. To’lqin manzarada esa chastota va to’lqin  uzunligi bilan ishlaymiz. Bu holda bu ikki manzara kattaliklari orasidagi bog’lanish (1) h E  .  h P  (2). (2) dan moddiy zarrachaga mos keluvchi to’lqin uzunlik p h   bo’ladi. Tinchlikdagi massasi nolga teng bo’lmagan zarralar uchun   m h  bo’ladi. Agar K   1 to’lqin vektorni kiritsak, moddiy zarracha harakatini quyidagi yassi to’lqin xarakterlaydi: ) (2 ) (2 ) (2 i Z y X Z k k i ZP yP xP hi Zk yk xk i rk i Ae Ae Ae                   bu yerda T 1   chiziqli chastota,   2 — burchak chastota, va bunda Z Z Y Y X X hK P hK P hK P Kh P     ; ; ;  . Endi bu to’lqinlarning xossalarini qaraymiz. Agar eng sodda monoxramatik yassi to’lqinni U=asos      ) ( 2 kx i desak bunda U — to’lqin tarzida tarqaluvchi kattalik a — to’lqin amplitudasi. Muayyan fazaning ko’chish tezligi to’lqinlarning fazoviy tezligi deyiladi. U to’lqin fazasining doimiylik shartidan kelib chiqadi. const kx i    ni differensiallasak 0  dt dxk  . Fazoviy tezlikni ' C deb belgilasak k dt dx C  ' dan 'C bo’ladi. Endi muayyan amplitudali to’lqinning ko’chish tezligini topamiz. Bu tezlik butun gruppaning ko’chish tezligiga mos kelgani uchun gruppaviy tezlik deyiladi. Uni amplitudaning doimiylik shartidan topamiz ya’ni:

const xk t    2 2  dan k dt dx     dan dk d g   - gruppaviy tezlik deyiladi. 0  k dagi limiti. Endi de Broyl to’lqinlariga qaytsak, fazoviy tezlik     22 ' c m mc P E hk h k C      va c bo’lgani uchun de Broyl to’lqinlarining fazoviy tezligi c dan kattadir. Chunki fazoviy tezlik signal yoki energiya harakati tezligini ifodalamaydi va u c dan katta yoki kichik bo’lishi mumkin. Gruppaviy tezlik esa dP dE hk d h d dk d g    ) ( ) (  bo’ladi. Lekin dP dt dS dP dS dt dP FdS gE     dan      dP dP dP dE g . Demak de Broyl to’lqinlarining gruppaviy tezligi zarracha tezligiga tengdir. Endi de Broyl to’lqinlari chastotasi bilan to’lqin vektori orasidagi munosabatini (dispersiya qonunini) topamiz. Energiya va impuls orasidagi bog’lanish ) ( 2 2 2 220 2 220 2 2 Z y x P P P c m P c m c E        dan  va K orasidagi munosabatni topamiz. h E  ,dan ; ; ; Z Z y y X X hk P hk P hk P    ) ( 2 2 2 2 2 220 2 2 Z Y Y X k k k k h c m c       , bu erda 0 2 0  h c m belgilash orqali izlangan relyativistik munosabatga kelamiz : ) ( 2 2 2 2 20 2 2 Z Y X k k k c c      bundan foton uchun ) ( 2 2 2 2 2 Z Y X k k k c     ifodaga kelamiz. Nihoyat de Broyl to’lqininyng yana bir xossasi bilan tanishamiz. Doiraviy orbitalarni kvantlash sharti   2 h n a m  dan   m h n a 2 bo’ladi. Bunda    m h de Broyl to’lqini uzunligidan   n a 2 kelib chiqadi. Demak statsionar orbita uzunligi de Broyl to’lqinlarining butun soniga teng ekan. Borning elliptik orbitalari uchun ham   n dS  (n=1,2,…) o’rinli, ya’ni orbita uzunligiga butun sonli de Broyl to’lqinlari joylashishi kerak. Boshqacha aytganda elektron harakatini ifodalovchi

to’lqin funksiyasi bir qiymatli bo’lishi kerak. De Broyl gipotezasi tez orada tajribada tasdiqlandi. 1927 yilda Devisson va Jermer elektronlarning nikel monokristalidagi sochilishini kuzatishdi. Tajribada elektronlarining monoenergetik dastasi monokristalning (111) sirtiga yo’naltirildi. Qaytgan elektronlar toki galvonometr (G) ko’rsatishi bilan aniqlandi. Elektronlarning turli tezlik va  ning har xil qiymatlarida qaytgan elektronlar o’rganildi. Tezlatuvchi potensial qiymati 54B bo’lganda tok kuchi eng katta qiymatga erishgan. Kristal sirtlari orasidagi masofa d ni bilgan holda berilgan  da va 54 V тезлатувчи кучланишда   m h    orqali o’lchangan to’lqin uzunlik 0 67,1 A ga teng bo’ldi. Optikadagi Vulf — Breg formulasi   n d  sin 2 ga ko’ra esa 0 650,1 A   ga teng bo’ladi ya’ni  , ,d orasidagi ma’lum munosabatdagina to’la qaytish sodir bo’ldi. Shu topilgan moslik de Broyl g’oyasining to’g’riligini ko’rsatadi. Shu yili Tomson va undan mustaqil ravishda Tartakovskiy elektronlarning metal folgadan o’tishdagi difraksion manzarasini ham kuzatishdi. Tajribada bir necha kV kuchlanish yordamida tezlashtirilgan elektronlar dastasi yupqa metall folgadan o’tib, fotoplastinkaga tushirildi. Elektron fotoplastinkaga foton kabi ta’sir qilishi natijasida difraksion manzara h osil bo’ldi. Keyinchalik shunga o’xigash manzara atomlar va molekulalar dastasi bilan o’tkazilgan tajribalarda ham kuzatildi. Bu difraksion manzaralar (*) formula bilan ifodalanadigan to’lqin uzunlikka mos kelishi aniqlanadi. Yassi to’lqinlarning superpozitsiyasi orqali amplitudaning fazoning kichik qismda nolga teng bo’lmaydigan qolgan qismida esa nolga teng bo’ladigan to’lqin protsessni to’lqin paketlar sifatida o’rganishga ham urinib ko’rildi. Lekin to’lqin paketlarning vaqt mobaynida yoyilib va yo’qolib ketishi bunga yo’l qo’ymadi. Bundan tashqari to’lqinlar bo’linmaslik xossasiga ega emas. Ular ikki muhit chegarasida qaytgan va singan to’lqinlarga, kristal orqali o’tganda esa difraksion dastalarga ajraladi. Zarrachalar esa bo’linmaslik xossasiga ega. Endi faraz qilamiz sinish, qaytish va difraksiya hodisalarida zarrachalar butunligi saqlanadi. Masalan, sirtga tushgan zarracha yo qaytadi yoki ikkinchi —

muhitga o’tadi. Bunday holda zarralar va to’lqinlar orasidagi bog’lanish faqat statistik ravishda talqin qilinishi mumkin: to’lqin intensivligining o’lchovi bo’lgan amplituda kvadratining ma’lum joyidagi qiymati zarrachaning shu joyda topilish ehtimoli o’lchovi bo’ladi. Shu nuqtai nazardan de Broyl to’lqinlarini talqin qilishda to’lqin paketlarni saqlab qolish mumkin. Elektronni fazoning biror nuqtasidagi to’lqin paket desak, u holda uning keyingi t vaqtdagi shaklini topsak, unda uning amplitudasi kvadrati elektronni shu joyda topish extimolligiga proporsional bo’ladi. Shu kabi difraksion manzaradagi oq joylarda elektronlarni topish ehtimolligi maksimal, qora joylarda esa nolga teng bo’ladi. Klassik mexanikada makroskopik zarralarning muhim xususiyati shundan iboratki, bir vaqtning o’zida ularning koordinata va tezligini aniq belgilab olish mumkin. Mikrozarrachalarda to’lqin xususiyatining namoyon bo’lishi esa ular h olatini bunday aniqlashga imkon bermaydi. Agar mikrozarralarning X o’qidagi o’rni biror X noaniqlik bilan ma’lum bo’lsa, zarracha 0 X va X X 0 oraliqda turadi deyishimiz mumkin. To’lqin manzarada buni to’lqin funksiyasi amplitudasi X kesmada noldan farqli desak bo’ladi. Bunday to’lqin funksiyasi garmonik to’lqinlar qo’shilishidan hosil bo’lib, o’zi garmonik funksiyasi deb bo’lmaydi. Bunday fazoda cheklangan to’lqin funksiya to’lqin paket deyilishini bilamiz. Paketning kengligi X va unga mos to’lqin vektori farqi k uchun (*) 1    Xk X tengsizlikni yozishimiz mumkin. Ya’ni paketning o’lchovini aniq o’lchay olmasligimiz sababli shu tengsizlykni yozamiz. Bu (*) formulaning ikkala tomonini h ga ko’paytirsak ya’ni: h h k x X    . X X P h k    bo’lgani uchun h P x X    tengsizlikka kelamiz. Bu munosabatdan X va XP bir vaqtda aniq qiymatlarga ega bo’la olmasligi kelib chiqadi. Shu sababli oxirgi tengsizlikka noaniqlik prinsipi deyiladi.

ADABIYOTLAR 1. A.A.Detlaf, B.M.Yavorskiy. Kurs fiziki. M.: Visshaya shkola", 2000, gl. 46. 2. A.I.Naumov. Fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. M.: Prosveùeniya 1984, gl. VIII. 3. Fundamentalnaya struktura materii. M.: "Mir", 1984. 173-204. 4. I.V.Savelev. Kurs obshey fiziki, kniga 5. Kvantovaya optika, atomnaya fizika, fizika tverdogo tela, fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. 1998. 5. O.Axmadjonov. Fizika kursi. IIIq. T.1989, 6. R.Bekjonov. Yadro fizikasi. T. "O'qituvchi", 1975. IX bob, 213-260 b. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Zarralar va maydonlar

Elektromagnit to’lqinlar

Plazmada tarqaluvchi relyativistik to’lqinlar

Elementar zarralar Fazoviy juftlikning saqlanmaslik xususiyati

To’lqin jarayoni. Bo’ylama va ko’ndalang to’lqinlar. To’lqin tеnglamasi. Fazaviy va guruhli tеzliklar