Tuproqdagi kremniy birikmalari va ularning tuproq paydo bo‘lishidagi ahamiyati - Ekologiya - Referatlar

Tuproqdagi kremniy birikmalari va ularning tuproq paydo bo‘lishidagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87 KB

Ko'chirib olish

Tuproqdagi kremniy birikmalari va ularning tuproq paydo bo‘lishidagi ahamiyati REJA: 1. Tuprokda IV gurux elementlari. 2.Tuproqdagi kremniy miqdori va uning tarqalishi. 3. Tuproqdagi kremniy birikmalari va alyumosilikatlar. 4. Kremniy kislotasi, kremniy birikmalarining migratsiyasi.

Tuprokda IV gurux elementlari. Uglerod va kremniy makroelementlar bulib, biosferada va t uprok xosil bulish jarayonida aloxida rol uynaydi. IV gurux elementlarining kolganlari mikroelementlar katoridan joy oladi.Vinogradov ma'lumotlariga kura, bu gurux elementlari tuprok usimlik va litosferada kuyidagi mikdorlarda tarkalgan. 29 – Jadval IV gurux elementlarning mikdori, % Eleme nt Litosfera Tuprok Usimlik kuli Element Litosfera Tuprok Usimlik kuli S 0,023 1,40 - Sn 2,5 x 10 - 4 1 x 10 - 3 5 x 10 Si 29,5 33,0 15,0 Pb 2,6 x 10 - 3 1 x 10 - 3 1 x 10 Ge 1,5.10 - 4 1,10 - 4 - - - - Germaniy uzining ba'zi xossalariga kura kremniyni eslatadi. Uning tuzlari usimlik va inson uchun unchalik zaxarli emas.Bu gurux elementlaridan kurgoshin nisbatan zaxarli, ya'ni kuchli zaxar xususiyatiga ega. Kurgoshin tuprokda, usimlikda, inson va xayvon organizmida tuplanishi mumkin.Bunda u odatda Ca 3 (PO 4 ) 2 dagi kalsiy urnini egallaydi.Bu xodisa inson va xayvon organizmidagi cuyakda xam sodir buladi, ya'ni cuyakdagi kalsiy urnini Pb egallaydi.Natijada cuyaklar murtlashadi va sinishga moyilligi ortadi. Kalay chukindi jinslar va granit katlamiga xos element bulib, uning klarki 2,5 x 10 -4 foiz.Granitlar, pegmatitlar kalayga boy buladi.Bu element gidroterma tizimlarda konsentratsiyalanadi.Kalayning barcha minerallari A.I.Perelman (1990) ma'lumotlariga kura yukori xaroratda va bosimda paydo buladi.Kalayli minerallar

soni 24 tani tashkil kiladi.Eng reg tarkalgan kalayli mineral kassiterit (Sr O 2 ) xisoblanadi. Biosferada ayniksa tuprokda kalay juda kam urganilgan bulib, uning kuchsiz konsentratsiyalanishi gillarda kuzatiladi.Suvda usuvchi kalayni tuplovchi usimliklar aniklangan. Germaniy XV asrda norvegiyalik olim Foxt fikriga kura nodir element xisoblangan bulib, uning yer pustidagi klarki n x 10 -10 foiz, bulishiga karamasdan asosiy dikkat e'tiborda bulgan.Keyinchalik bu elementning klark mikdori ancha kata ekanligi, xozirda esa 1,5 x 10 -4 foiz ligi isbot kilingan. Germaniy uzining kupchilik birikmalarida kremniy kabi 4 valentli bulib, tipik litofil element. Germaniy sulfidlar bilan birga, torflarda tuplanadi.Ammo germaniy kumirli kazilma boyliklar ichidan olinadi. Kremniy bilan uglerod davriy sistemada yakin turadi, shuning uchun ularning kupchilik xossalari xam yakin.Ulardagi elektronlar taksimoti xam uzaro yakin. C S 2 2 s 2 2 p 2 Si S 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 2 Uglerod va kremniy uzlarining yukori valentliklarida, ya'ni +4 valentli buladi.Ular bir xil tipdagi oksidlarni CO 2 va SiO 2 xosil kiladi.Ularning bu oksidlari tabiatda keng tarkalgan.Xar ikala element xam galogenlar va vodorod bilan birikmalar xosil kiladi. Kremniy IV oksid xox u amorf xolatda, xox alyumosilikatlar tarkibida bulsin HF bilan reaksiyaga kirishadi. SiO 2 + 6HF_____ H 2 SiF 6 + 2H 2 O

Kremniy vodorod bilan birikmalari xam uglerod birikmalariga uxshaydi, ya'ni CH 4 va SiH 4. Bu birikmaga (SiH 4 ) silan deyiladi. Bu rangsiz, xidsiz, gaz bulib, xavoda uz-uzidan yonadi. SiH 4 + O 2 ____ SiO 2 + 2H 2 O Uglerodlardan uzlarining turgunligi past, ya'ni kamligi bilan fark kiladigan disilan Si 2 H 6 va trisilan Si 3 H 8 kabi kremniyli birikmalar mavjud.Agar uglevodorodlarga C - H boglanishdagi energiya 413 kdj. Mol. – 1 bulsa, Si - H xolatdagi energiya 225 kdj. Mol. -1 shuning uchun xam silanlar txatto uy sharoitida xam Si - Si - Si zanjir xosil kiladi, lekin kush bog, uchlamchi boglarni xosil kilmaydi.Bu kremniyni ugleroddan keskin farklaridan biri, bunga sabab Si dagi elektronlar sonining kupligidir. Si - Si boglanish energiyasi C - C boglanish energiyasidan 2 barobar kichik.Lekin Si - O va C - O boglardagi energiya uzaro yakin, ya'ni 369 va 351 kdj. Mol. – 1 ni tashkil kiladi.Shu sabablarga kura Si uzun zanjirlarni xosil kiladi, C - xam buni bemalol xosil kilaoladi. Si uchun kislorod kuprigi orkali zanjir xosil kilish xarakterli bulib, ularga siloksanlar deyiladi.Bularga misol tarikasida metasiloksanni keltirishimiz mumkin. CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 - Si - O - Si - O - Si - O - Si - CH 3 CH 3 CH 3 CH 3

Siloksan kimyoviy jixatdan enert, murakkab moda.Kremniy xamma valent boglari kislorod bilan tuyingan bulsa, u xolda kremniy – kislorodli tetraedr xosil buladi.Tetraedrlar silikatlarning asosini tashkil kiladi. Tuprok tarkibidagi silikatlar mikdori ularni xosil kiluvchi jinslar bilan boglik bulib, tuprokni paydo bulishi jarayonida transformatsiyalanadi.Bunga karama-karshi tuprokdagi organik moda manbayi rolini xilma-xil usimlik va xayvonot dunyosi olami bajaradi. Tuprokdagi Si va C ikki omil, ya'ni ona jins xamda usimlik va xayvonot dunyosining xolatini anglatadi.Yana shuni aloxida ta'kidlash kerakki, tuproklarning ayrim katlamlarida organik moddalar 95-99 % gacha bulishi mumkin.Aynan shunday mikdorlarda kremniyli moddalar xam mavjud bula oladi. Masalan, uglerodli organik birikmalar urmon tushamasi katlamida 95-99 % tuprok massasini tashkil kiladi. Torfli va boshka organogen tuproklarda xam bunday xolatni kursatish mumkin.Buning aksicha podzol tuproklarning A 2 katlamida esa organik moddalar juda kam 0,01% gacha xatto undan xam oz bulib, kremniyli birikmalar mikdori esa keskin oshadi.Kumli tuproklarda esa SiO 2 uning mikdori 99-100 % ga yakinlashadi. Uzbekistondagi och va tuk tusli buz tuproklarda 69,5-74,7 % (Ismatov J.R. 1989) mikdorlarda SiO 2 tarkalgan bulib, uning bu kursatkichlari tuprokning ustki katlamlarida kisbatan kamrok bulib, ichki katlamlar, ya'ni keyingi genetik katlamlari tomon ortib boradi. Togli jigarrang tuproklarda xam SiO 2 mikdori reg bulib, 67-74 % ni tashkil kiladi.Kremniy turt oksidining oz kismi, ya'ni 67 % atrofidagi kursatkichlari ustki katlamlarga tugri keladi.Genetik katlamlar uzgarishi bilan SiO 2 mikdori chukurlashgan sayin ortib boradi.Kremniyli birikmalar bilan organik moddalar urtasidagi uzaro ta'sir natijasida Yangi gili-gumusli birikmalar xosil buladi.Bu tuprok xosil bulish jarayoninig xarakterli xususiyatlaridan biriga tugri keladi.

Shunday kilib bu ikki element uzaro ayrim xossalarga kura fark kilishiga karamay umumiy xossalarga xam ega. Kremniy va uning birikmalarining tuprokdagi rolini umumlashtiradigan bulsak ular kuyidagilarga tugri keladi. 1. Kremniyli birikmalar kupchilik tuprok katlamlari massasi asosini tashkil kiladi va muxim kimyoviy, fizikaviy rol uynaydi. 2. Kremniyning tuprokdagi mikdori unda kechadigan aloxida jarayonlarning kursatkichi bulib xizmat kiladi. SiO 2 : R 2 O 3 va SiO 2 : AlO 3 nisbatlari orkali esa nurash kobigi, tipi aniklanadi. 3. Kremniy birikmalari bilan tuprokning kupchilik muxim xossalari boglik.Alyumosilikatlar mikdoriga tuproklarning yopishkokligi, bukishi, kationlarning singdirish kobiliyati va boshkalar boglik.Bundan tashkari, ogir granulometrik tarkibga ega bulgan tuproklarda SiO 2 ijobiy rol uynaydi, ya'ni uning suv xavo utkazuvchanligini yaxshilaydi.Shuning uchun xam melioratsiya bikfhbybyu kupchiligida kumlash ishi bajariladi. 4. Kremniy usimliklar tarkibiga kiradi, ba'zi xollarda xosilga ta'sir kiladi.Usimlik kulida kremniy mikdori 0,5 dan 2,5 % gacha, ba'zi suv utlari, zamburuglari esa 30 % gacha bulishi mumkin. Kremniy donli usimliklar kulida xam nisbatan reg bulib, 18-20 % ni tashkil kiladi.Kupchilik organizmlarda kremniy birikmalari skelet rolini bajaradi.Ba'zi organizmlar uchun esa kremniy mikroelement tarikasida kerak buladi. Uzlashtiriladigan fosfatlar mikdori xisobiga kambagal tuproklarda kremniy xosil mikdorini oshiradi. Buyuk Britaniyadagi tajribalarda natriy silikati nitratli ugitlarga kushilganda arpa donining mikdorini gektariga 3,6 s/ga oshgan.Ma'lumotlarga kura kremniyli kislotalar tuprokka solingnada undagi fosforli birikmalarning erishi, xarakatchanligi oshadi.

Tuproklarda kremniy asosan SiO 2 va kremniy kislotalarining tuzlari xamda alyumosilikatlar shakllarida buladi.Tuprokdagi alyumosilikatlarga dala shpatlari, piroksenlar, amfibollar, olivinlar, gili minerallar kiradi va ular tuprokning kupchilik xosssalarini belgilaydi. Kremniy oksidlari va alyumosilikatlar. Kremniy dioksidi tuproklarda xar xil formalarda bulishi bilan birga xilma-xil mikdorlarni tashkil kiladi.Eruvchanlik va nurashga nisbatan chidamli kremniyli birikma bu kvars bulib, tuprokning yirik fraksiyalarda 40-90 foiz gacha bulishi mumkin.U suv bilan reaksiyaga kirib yangi moddalarni xosil kilishi fanda ma'lum. SiO 2 + 2H 2 O____ Si(OH) 4 SiO 2 ning konsentratsiyasi 140 mg/l dan kam bulgan suyuk eritmalarda ortokremniyli kislota (H 4 SiO 4 ) yoki SiO(OH 4 ) mavjud bulib undan yukori konsentratsiyalarida esa polikremniyli shaklida buladi. Ortokremniyli kislota juda kuchsiz xisoblanib, uning dissotsiatsiya konstantasi 9,9-13,7 atrofida buladi.Shuning uchun bulsa kerak xatto karbonat kislota xam kremniy kislotani uning birikmalardan sikib chikaradi. SiO 2 ning tuprokdagi eruvchanligi uning kup xossalariga boglik.Suvda SiO 2 eruvchanligi 2 x10 -4 mol/kg ni tashkil kiladi. Amorf SiO 2 ning suvda eruvchanligi kattik SiO 2 ga nisbatan 10 barobar kup buladi.Kremniy birikmalarining eruvchanligiga tuprokning rN ga ta'sir kiladi va ba'zi ma'lumotlarga kura rN ortishi bilan uning bu kursatkichi kupayadi.Masalan: rN=3 bulganda SiO 2 40 mg/l, rN=7, 10-11 bulganda esa 30-400 mg/l ga etish mumkin.

Tuprokning kattik fazasi tomonidan kremniy kislotalarini adsorobtsiyasi xam uni eruvchanligiga ta'sir kiladi.Freyndlix formasi kremniy kislotalarini adsorbtsiyasini tugri tushuntira oladi.Y= a Cn Y – adsorbtsiyalangan kremniy kislota mikdori, S – uning muvozanati eritmadagi konsentratsiyasi, a v an Lar konstanta. Si kislotalarini adsorbtsiyasi xam rN ga boglik bulib, rN=6,5-10 gacha oshib boradi, sung yana kamayadi.Shuni aloxida kayd kilish kerakki, tuprok Bilan kremniy kislota orasidagi adsorbtsiya mexanizmining rN ga boglikligi Tula urganilmagan. Masalan, Genderson- Xasselbax ma'lumotiga kura eritmada H 4 SiO 4 bilan H 3 SiO 4 mikdori teng buladi.Bu xodisa ayniksa rN=9,9 bulganda kuzatiladi.Bu uzgarishlar rN mikdori, adsorbentsifati va uning yuzasi kabi kattaliklarga xam boglik. Yukori valentli elementlarning gidoksidlari kremniy kislotani aktiv adsorbtsiyalaydi. Kristalli minerallar, temir oksidlar SiO 2 xam adsorbtsiyalaydi.Bu borada karbonatlar va gumus birikmalari nisbatan inert. SiO 3 mikdorda SiO (OH 4 ) kvars tomonidan adsorbtsiyalanadi.Adsorbtsiyaga karama- karshi xodisalar xam tuprokda kuzatiladi. Kremniy kislotasining tuprok silikatlarda ajralib chikishi xodisasiga desilikatsiya deyiladi.Bunda xosil bulgan kislota alyuminiy oksidlari bilan chukib allofanlarni xosil kiladi.Yuvuvchi suv rejimida, ferralitizatsiya jarayonlarida desilikatsiya jarayoni tezlashadi.Tuprokning yirik fraksiyalarini, xamda gilli fraksiyalarining kup kismini alyumosilikatlar tashkil kiladi.Barcha silikatlarning negizini kremniy kislorodli tetraedr (SiO 4 ) tashkil kiladi.Silikatlarning 6 ta tipii fark ikladi:orolli, xalkali, zanjirli, lentali, katlam-katlamli va karkasli.

Tuproklarda 6 ta tipning barchasini kuzatish mumkin.Kumli va yirik fraksiyalarda katlam-katlamidan boshka barcha silikatlar tiplari mavjud buladi.Bularga dala shpatlari, amfibollar, olivin, epidot va boshkalar kiradi.Yirik fraksiyalar tarkibidagi minerallar tuprokning singdirish sigimi, potensial kislotaligi, buferligi kabi xossalarga kam ta'sir kiladi. Tuprokning il va kalloid zarrachalari tarkibida katlam-katlamli minerallar kup bulib, ular tuprokni kationlar va anionlarga singdirish kobiliyatiga, yopishkokligi bukishi kabi xossalariga katta ta'sir kursatadi. Tuprok tarkibidagi alyumosilikatlardan montmorillonit, vermikulit, kaolinit, gidroslyudalar mavjud bulib, ular tuprokning kator kimyoviy va fizik-kimyoviy xossalariga ta'sir kursatadi. Alyumosilikatlarning asosiy guruxlari kremniy-kisloroddan iborat tetraedar va oktaedrik kristall panjaralarini xosil kiladi.Kremniy-kislorodli tetraedr markazida Si +4 joylashadi atrofida kislorod, shuning uchun bulsa kerak kislorod valentliklarining yarmi Si +4 bilan konpensatsiyalangan xolos, bu uz navbatida tetraedr formulasini (SiO 4 ) – 4 yozishni takozo kiladi. Odatda Si – O - Si li boglanish mustaxkam boglanish xisoblanadi va ularga silikatli boglanish xam deyiladi.Shu boglar orkali terraedrlar zanjirli boglanib geksagonal panjarani xosil kiladi.Bu kurinish Si 2 O 5 fragmentdagi formulaga tugri keladi. Tuprokdagi gilli minerallar uzlarining xususiyatlariga karab xar xil guruxlarga bulinadi. Masalan, kaolinit guruxiga kaolinit, dikkit, nakrit, gallauzit kiradi.Kaolinit bukish va kationlarni singdirish kobiliyatiga ega emas.Uning solishtirma yuzasi kata bulmasdan 5-7 dan 25-30 m 2 /g ga tugri keladi.Singdirish sigimi xam kichik 10 mg.ekv. 100 g atrofida. Montmorillonit guruxi.Bu guruxga smektitlar xam deyiladi.bularga bevosita montmorillonit va beydelit, nontronitlar kiradi.Nontronitda AI , Fe ga izomer almashinish xususiyatiga ega.Gilli minerallar tarkibida montmorillonit kup bulsa

ularga bentonitlar deyiladi.Montmorillonitning yuzasi 400-600 m 2 /g, kationlarni singdirish kobiliyati esa 100 mg/ekv. gacha yetadi montmorillonit xajmi shishish davrida montmorillonit xajmi 2-2,5 marotaba oshadi. Slyuda va gidroslyudalar kupincha birlamchi minerallar katoriga kiritiladi.Ba'zi mualliflar esa ikkilamchi katoriga kiritadilar.Slyuda va gidroslyudalar tuprok kaliysini asosiy manbayi sanaladi.Bunga sabab esa slyuda va gidroslyudalarda kaliy mikdori 9-10 % gacha yetadi.Vermikullitlar xam slyudasimon katlamlar xosil kiladi, vermikullitlar odatda magniyli alyumosilikatlar sanaladi. Vermakullit nomi lotincha «Vermikularis» suzidan olingan bulib, chuvalchangsimon degan ma'no anglatadi.Bunday nomlanishiga sabab isitilganda ularning xajmi 20-30 marotaba ortadi va chuvalchangsimon bukilib chuziladi. Silikatlarning analiz usullari. Analiz usullari ichida eng kup foydalaniladigani bu termik analiz usulidir.Termik analiz usulida endotermik va ekzotermik effektlar urganilib, shu asosda minerologik tarkibi aniklanadi.Infrakizil spektroskopiya usulida esa kuprok tuprokning organik moddalari urganiladi.Bulardan tashkari, elektron mikroskoplar yordamida xam tuproklarning minerologik tarkibi urganiladi. Tuprokda alyuminiy birikmalari. Tuprokda Al xar xil eruvchanlikka ega bulgan birikmalar tarkibiga kirgan bulib, gumid zona tuproklarida xususan, chimli podzol va podzol tuproklarda almashinuvchi tarzda buladi. Al tuprokda oksid, gidrooksid va oddiy tuz, kompleks birikma, alyuminiy kislotalari shaklida uchraydi.Uning kup tarkalgan birikmasi Al 2 O 3 ya'ni korund bulib suvda va kislotalarda erimaydi, ok rangli, lekin tabiatda Cr, Mn, Fe,Ti lar ta'sirida doimo buyalgan buladi. Korundni buyalgan formalari sapfir, rubin, topaz bulib bular kimmatbaxo toshlar sanaladi.

Tuprokda gibbsit Ki gidroargillit nisbatan kup uchraydi, aktaedrik kristalli parjaraga ega. Tuprokda gibbsit bilan birga yoki mustakil, bemit - - AlON va diaspor - - AlON uchraydi.Bu minerallar kadimiy tropik tuproklar uchun xarakterli. Allofanlar shaklida xam tuprokda uchraydi.Allofanlar tarkibida Al 2 O 3 24-42 %, SiO 2 21-40 %, H 2 O 39-44 % buladi. Allofanlar uchun Si: Al=1:1 nisbati xarakterli.Allofan atamasi Shtromaer va Gausmanlar tomonidan kiritilgan bulib, ular amfoterlik xususiyatiga ega.Ular fosfatlarni va boshka aniolarni boglaydi.Kation singdirish sigimi 20-50, anion sigimi 50-30 mg.ekv/100g.Alyuminiy mikdori tuprok xususiyatlariga jiddiy ta'sir kursata oladi.Agar uning mikdori kup bulsa, tuprokning xajm massasi kamayadi, plastikligi, suv saklash kobiliyatlari ortadi. Tabiiy sharoitlarda ba'zan alyuminiyli mineral suvlar xam xosil buladi. Tuprok muxitda alyuminiyni xama mineral tuzlari xam turgun emas.Uning fosfatli birikmalari, uran kislotasi bilan va polisaxaridlar bilan xosil kilgan birikmalari kata axamiyatga ega. Tabiiy suvlarning buglanishi natijasida maxsus birikmalar KAl(SO 4 ) 2 x 12H 2 O kvarslar xosil buladi. Nordon jinslar katlamida oltingugurtli gazlar ta'sirida aluni xosil buladi.Bulardan tashkari, pegmatit va gneislarda kriolitlar (Na 3 AlF 6 ) uchraydi.Bu minerallar suvda xar xil mikdorda erib, boshka moddalar katorida alyuminiy oksidini xosil kiladi.Tabiatda unchalik oddiy bulmagan melit deb ataluvchi A 2 C 12 O 12 x 18H 2 O tarkibli mineral mavjud bulib, u miss ranga ega. Gumus kislotalarining oksidlanishidan melit kislota xam xosil bulishi aniklanganligi e'tiborga sazovordir. COOH

OOC HOOC COOH OOC COO + Al 2 O 3 ____ Al Al + 3H 2 O HOOC COOH OOC COO COOH COO Tuprokda turli silikatlar: sillimanit, disten, urta polisilikatlar, muskovit, epidot, mikrlin, ortoklaz, anortit va ularning oralik formalari mavjud. Tuprokning nozik fraksiyalarida Al oksidi v gidrooksididan tashkari gili minerallar xam uchraydi.Ularga kaolinit- Al 4 (OH) 8 [Si 4 O 10 ], montmorillionnit – Al 2 Si 4 O 10 (OH) 2 * nH 2 O, xlorit va boshkalarga kursatish mumkin. Xullas tuprok tarkibidagi Al – li birikmalarning xammasini, ular tarkibidagi alyuminiylarni aniklash, kata ilmiy va amaliy ish bulib, tuprokshunoslikda kata axamiyatga ega.Ammo xozirgi kunda ularni guruxlarga ajratib urganish maksadga muvofik bulib, bunda S.V.Zon tavsiyasidan foydalanish ma'kul. 1. Alyumosilikatlar panjarasiga kiruvchi silikatli alyuminiy. 2. Alyumosilikatlar kristall panjarasiga kirmaydigan erkin alyuminiy. Uz navbatida erkin alyuminiy guruxi kristallangan va amorf guruxlariga bulinadi.Alyuminiyning bu guruxlarini aniklashning turli yullari mavjud. Masalan, Dyushofurning bir usuli 1 n.NaOH yordamida yoki yana bir usuli esa 1 n.KCl eritmasida ajratish. Alyuminiy guruxlari xar xil tuproklarda va ularning profillarida xilma-xil mikdorda (27-jadval) tarkalgan.Buni S.V.Zon (1982) ma'lumotlarda kurishimiz mumkin.

Ba'zi tuproklarda alyuminiy birikmalarining mikdori foiz (S.V.Zon 1982). Tuprok Chukurli k, sm Yalpi Yalpiga nisbatan,% larda Silikatlar tarkibida Erkin alyuminiy Jami Kristallangan Amorf Effuziv jinslar ustidagi kizil tuprok (Adjariya) 0-10 20-30 40-50 70-80 18,25 18,98 22,29 26,37 65,8 59,5 61,1 64,7 34,2 40,5 39,9 35,3 23,7 34,5 34,9 30,9 10,5 6,0 5,0 4,4 Ferralitli tuproklar (Kuba) 0-25 60-70 100-120 29,75 31,05 30,78 91,1 76,5 81,1 8,9 23,5 18,9 7,2 22,3 17,9 1,7 1,2 1,0 Torfli, illyuvial gumusli podzol 11-22 22-30 30-38 38-40 44-54 60-70 80-90 100-105 1,80 2,71 3,11 3,10 3,27 2,97 3,05 2,60 100 86,7 62,4 74,2 80,7 83,5 87,2 93,8 0 13,3 37,6 25,8 19,3 16,5 12,8 6,2 0 4,0 1,6 3,6 9,5 7,8 8,6 2,4 0 9,3 36,0 22,2 9,8 8,7 4,2 3,8 Gumus-gilli tuprok (Garbiy 0-10 60-80 19,95 18,99 92,7 90,0 7,3 10,0 5,4 8,7 1,9 1,3

Gruziya) Och tusli buz tuprok 0-6 6-16 35-45 157-220 7,89 7,73 7,32 7,16 - - - - - - - - - - - - - - - - Tipik buz tuprok 0-5 25-40 230-250 7,76 7,55 7,29 - - - - - - - - - - - - Tuk tusli buz tuproklar 0-5 5-22 48-95 175-235 7,73 7,79 7,71 7,66 - - - - - 1 - - - - - - - - - - Buz tuproklarda yalpi alyuminiy Ismatov J.R. ma'lumotlarga asolangan xolda xisoblangan. Uzbekiston tuproklarida yalpi alyuminiy mikdori 7,1-7,8 foiz atrofida bulib, profil buylab deyarli xar xil tarkalgan. Shuni aloxida kayd etish kerakki, tuprok unumdorligida va undagi fizik- kimyoviy jarayonlarning borishida alyuminiy tuprok eritmasidagi mikdori muxim rol uynaydi.Uning konsentratsiyasi va birikma shakli pN mikdori bilan uzviy boglik buladi. Alyuminiy gidrooksidi amfoter xususiyatiga ega.yetarli nordon sharoitda tuzlarni xosil kiladi va alyuminiy kation eritmada mavjud buladi Al(OH) 3 +

3RSd___ Al +3 + 3Cl - + 3H 2 O. Kezi kelganda shuni xam ta'kidlash kerakki, ishkori yer va ishkori elementlarning tuprok eritmasidagi konsentratsiyasi pN deyarli boglik emas, yoki juda oz mikdorda boglik. Ishkoriy muxitda alyuminatlar xosil buladi, agar ishkor mikdori kup bulsa, gidroksialyuminatlar eritmada paydo buladi. Al(OH) 3 + NaOH + Na[Al(OH) 4 ] Tuprok uchun xarakterli bulgan pN oraliklarda tuprok eritmasida Al +3 , AlOH +2 , Al(OH) + 2 , Al(OH) 0 , Al(OH) 4 - kurinishlarida uchraydi. Merioni (1976) eritmadagi alyuminiyning xar xil shakllari pN ga boglikligini kursatgan, ya'ni uning ma'lumotlariga kura, pN=4-5 bulganda Al +3 , pN=7,5-8 bulganda esa Al(OH) 3 mavjud buladi.Demak, bizning tuproklarimizda Al(OH) 3 shaklida xam bulishi mumkin. Podzol tuproklarda ferralitli tuproklarning eritmalarida erkin Al +3 mavjud buladi.Arid ulkalardagi pN 7-8 bulgan tuproklarda Al +3 (ion shaklida) bulmaydi.Lekin alyuminiy gidroksidi boshka alyuminiy birikmalarning pN ga boglik ravishda pogonali dissosatsiyalanishi xisoblanadi. Alyuminiyning tuprok profilidagi migratsiyasi uzok davom etgan tarixiy davrda sodir buladi, davom etadi.Alyuminiy tuprok profilidagi defferensiatsiyasi asosan lesivaj va koipleks birikmalari xarakati, kolloid zarrachalar xisobiga sodir buladi.

Tuprokda alyuminiyning kompleks birikmalari. Bu element odatda tuprokning organik moddalari bilan oson kompleks birikmalarni xosil kiladi, lekin bu formadagi birikmalar yetarli darajada urganilmagan. Ma'lumki alyuminiy oksalat ionlari, sulfat va boshka shu kabilar Bilan birikmalar xosil kiladi.Shu kabi reaksiyalar tuprokda xam xosil bulishi mumkin. Aleksandrova fikriga kura , alyuminiy gumus kislotalarni anion kismiga kirib, murakkab birikma xosil kiladi. Bu birikmalar kuyidagicha bulishi mumkin: ________ ________ __________ __________

_________ Bunday birikmalarni xosil bulishida gumin kislotalarning karboksil guruxlarning katnashishi Aleksandrova tomonidan aniklash orkali isbot kilingan.Uning fikricha, bunday birikmalar alyumogumin birikmalar katoriga kiradi. Alyumoguminlar tarkibidagi alyuminiyning bir kismi almashinish xususiyatiga ega emas, bir kismi esa neytral tuzlarning kationlari orkali sikib chikariladi.Bu alyumoguminli birikmalardagi alyuminiyning ikki xil rol uynashidan dalolat beradi.Bunda alyuminiyning bir kismi molekulaning ichki kismida, ikkinchi bir kismi esa, uning tashkarisida vodorod ionlari urnida joylashganligidan dalolat beradi.Uni kuyidagicha tasvirlash mumkin. __________ ___________ ___________ Natriy urnida xam alyuminiy bulishi mumkin.Aynan anna shunday joylardagi alyuminiy neyral tuzlarning kationi oson almashinadi.Ichki sferaga kirgan alyuminiy xarakatchanligi juda past bulib, ular tuprokning kimyoviy reaksiyalarida deyarli katnashmaydi.Bunday birikmalar bir necha kurinishda bulishi mumkin.

Alyuminiy gidrooksidini gili minerallar ustiga yutilishi kuzatilgan.Alyuminiy gidroksidi bilan gumus kislotalari orasidagi reaksiyaga xam kuchsiz eriydigan adsorbtsion komplekslar xosil bulishi mumkin. Fosfatlar tomonidan xam yutilishi sodir buladi.Bunda xosil bulgan fosfatlarning eruvchanligi juda past buladi.Fosfat ionlarning alyumosilikatlar tomonidan adsorbtsiyasini kuyidagi uch yunalishda kursatish mumkin: 1. Fosfat ionlarining gidroksilga aylanishi: = Al – OH] + + H 2 PO 4 - ____ = Al - H 2 PO 4 =] + OH - 2. Fosfat ionlar yordamida suvni sikib chikarish: = Al – OH 2 ] + + H 2 PO 4 - ____ = Al - H 2 PO 4 =] + + H 2 O Bu mexanizm xali Tula uz isbotini topmagan. 3. Fosfat ionlar bilan silikatlarning almashinishi: = Al – OH] + + H 2 PO 4 - ____ = Al - H 2 PO 4 =] + H 2 SiO 4 - Matson fikri ga kura, alyuminiy silikatlarga nisbatan fosfatlar bilan mustaxkam birikma xosil kiladi.Shuning uchun xam bunday reaksiya xayotda mavjud.Bulardan tashkari tuprokda:

TSK = Al + (NH 4 ) 3 PO 4 ____ TSK - NH 4 - NH 4 + AlPO 4 - NH 4 reaksiya sodir buladi. Gumin kislotalardagi krboksil guruxlari xam gel ustidagi Al(OH) 3 bilan reaksiyalarga kirib xar xil birikmalarni, ya'ni R – COOH + Al(OH) 3 _____ R – COOH + Al(OH) 2 H2O va boshkalarni xosil kiladi. Alyuminiyning tuprokdagi muxim xossalardan biri, u xam bulsa tuprok kislotaligini vujudga keltirish xisoblanada.Bu masala, ya'ni tuprokdagi kislotalikning vujudga kelishi alyuminiy rolini aniklash tuprok kimyosida kator munozaralarga sabab bulib kelmokda.

O'xshashlar

Tuproqdagi temir, marganets birikmalari

Tuproqdagi azot, fosfor va oltingugurt birikmalari

Tuproqdagi ishqoriy va ishqoriy yer metallarning birikmalari

Tuproqning organik moddalar

Qishloq xo`jalik ekologiyasi