Tuproqning organik moddalar - Ekologiya - Referatlar

Tuproqning organik moddalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB

Ko'chirib olish

Tuproqning organik moddalari REJA: 1. Tuproq chirindisining paydo bo‘lishi va ahamiyati. 2. Turli organik va kimyoviy birikmalarning tuproqda parchalanishi. 3. Chirindi moddalarining tarkibi va xossalari. 4. Chirindi kislotalari. 5. Gumus va uning klassifikatsiyasi.

Tuproqdagi organik moddalar manbai . Tuproqning organik qismi turli xildagi va tarkibidagi organik moddalardan tashkil topgan. Bu organik moddalar o‘simliklar., jonivorlar va mikroorganizimlarning har xil darajada chirigan qoldiqlaridan hamda tuproqning o‘ziga xos moddasi-gumus yig‘indisidan iborat. GUMUS- murakkab kimyoviy tarkibli azot saqlovchi yuqori molekulyar modda kompleksi bo‘lib, odatda qoramtir tusli va tuproqqa tekis singib ketgan hamda mineral qismi bilan juda mustahkam birikkan holatdadir. Tuproqning organik moddalari tarkibida doim turli organizmlarning tirik xo‘jayralari va tuproq faunasi (jonivorlari) ham ishtirok etadi. Tuproqning yuzasi va butun profilida to‘planadigan barcha o‘simlik va hayvon qoldiqlari organik moddalarning potensial manbai hisoblanadi hamda tuproq paydo bo‘lish jarayonlarida aktiv qatnashadi. Tuproqdagi biomassa zahirasi, uning strukturasi, dinamikasi va tarkibi turli tabiiy zonalarda bir xil emas. Ayniqsa yashil o‘simliklar eng ko‘p biomassa to‘plash imkoniyatiga ega. Ularning har yili to‘playdigan biomassasi umurtqasiz hayvonlar va mikroorganizmlarga nisbatan esa bir necha ming marotaba ko‘p. Shuning uchun ham tuproqdagi organik moddalarning asosiy qismi yashil o‘simliklarning yer yuzasiga tushadigan qoldiqlari va ildizlari hisobiga bo‘ladi. Ammo jonivorlar va mikroorganizmlar qoldiqlarining tarkibida oqsil moddalarning ko‘p bo‘lishi, tuproqda azotga boy organik moddalarning to‘planishida muhim rol o‘ynaydi. Turli o‘simliklar formatsiyasi qoldiradigan, har yili to‘planadigan organik modda (biomassasi) bir xil emas va gektariga o‘rtacha 3,4-13,7 tonnani, nam subtropik o‘rmonlarda esa hatto 30-35 tonnani tashkil etadi. Turli tabiiy tuproq zonalarida quyidagi miqdorda o‘simliklarning qoldiqlari to‘planishi mumkin.

Tundra zonasida fitomassa zahirasi 150 dan 2500 g/m 2 gacha o‘zgarib, ildizlar massasi yer yuzasidagiga nisbatan 3-4 marta ko‘p bo‘ladi. Mikroorganizimlar biomassasi 10-15 g/m 2 , umurtqalilarniki (yer yuzasida) 0,01 g/m 2 ni tashkil etadi. O‘rmon –tayga zonasining yuqori bonitetli o‘rmonlarda fitomassa miqdori 25-40 ming g/m 2 gacha ko‘payadi. Ammo ildizlari hisobida to‘planadigani 3-4 marta kam, o‘rmon tuproqlarida mikroorganizmlar biomassasi 30 g/m 2 ga yetadi; ular orasida zamburug‘lar asosiy rol o‘ynaydi. Umirtqasizlar biomassasi (g/m 2 ): podzol tuproqlarda 2-3, chimli podzolda 7-12, o‘rmon sur tuproqlarida 90 g/m 2 gacha yetadi. Dasht zonasi o‘tsimon o‘simliklari o‘rmonlarga nisbatan kamroq biomassa (1200-2500 g/m 2 ) to‘playdi, ammo ildiz massasi 3-6 marta ko‘p bo‘ladi. Dasht tuproqlarining mikrofaunasi turlari ko‘p va tarkibi xilma-xil: bunda zamburug‘lar kamayib (12-16 g/m 2 ), ular orasida yomg‘ir chuvalchanglari ancha yaxshi faoliyat ko‘rsatadi. Umirtqasiz hayvonlar bu zonada umumiy zoomassaning 98 foizini tashkil etadi. Cho‘l zonasida fitomassa zahirasi keskin kamayadi, ammo ildizmassasi ko‘payadi va yer yuzasidagi organik moddalar hamda ildiz massasining nisbati 1:8-1:9ga barobardir. Tuproqning biologik aktivligi ancha past bo‘lsada, nam yetarli bo‘lgan bahor vaqtlarida kuayadi. Tuproqda to‘planadigan organik qoldiqlar (Sa, Mg, K, P, Si, S, Fe singari), uglevodlar, oqsillar, lignin, lipidlar, mumlar, smolalar, oshlovchi moddalar va boshqa organik birikmalar bo‘ladi. Demak, tuproqdagi organik moddalar tarkibining murakkabligiga va xilma- xilligi organik qoldiqlarning turlicha bo‘lishiga hamda keyinchalik o‘zgarish sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi. Turli organik va kimyoviy birikmalarning tuproqda parchalanishi.

Organik birikmalarning tuproqda parchalanishi murakkab va uzoq kechadigan jarayon bo‘lib, unda mexanik, fizik, biologik va biokimyoviy omillar natijasida juda murakkab o‘zgarishlar ro‘y beradi. Mukammal tuzilgan strukturali organik birikmalar oddiy shakldagi birikmalargacha , jumladan to‘liq minerallashgan (SO 2 , NH 3 , N 2 O kabi) mahsulotlarga qadarli parchalanadi va qisman gumus moddalari to‘planadi.tuproqdagi organik moddalarning qayta o‘zgarishida turli organizmlar (bakteriyalar, lishayniklar, zamburug‘lar, suv o‘tlari, umurtqali va umurtqasiz jonivorlar)ning roli katta. Mikroorganizmlar bilan bir qatorda, organik moddalarning qayta o‘zgarishi va parchalanishida hamda gumusli moddalarning hosil bo‘lishida fermentlarning ham ahamiyati katta. F ye r m ye n t l a r tabiati bilan oqsil moddalarning eng yirik va o‘ziga xos sinfi hisoblanadi. Fermentlarning asosiy manbai tuproqda yashovchi tirik organizmlar: bakteriyalar, aktinomitsetlar, umurtqasiz jonivor vao‘simliklar hisoblanadi. Tuproq fermentlari organik qoldiqlarning qayta o‘zgarishida aktiv qatnashadi. Ular katalizatorlar sifatida organik moddalarning parchalanish va sintez jarayonlarini million marotabacha tezlashtiradi. Tuproqdagi barcha fermentlar kompleksi tuproqning fermentativ aktivligini belgilaydi. Bu aktivlik ayniqsa tuproqning yuza qismlarida yuqori bo‘ladi va tuproqning biologik aktivligiga bog‘liqdir. Tuproqdagi fermentlarning bir qismi parchalanadi, boshqasi tuproq minerallari va organik moddalari bilan birikib, barqaror holatga o‘tadi. Kimyoviy kompanentlarning tuproqda parchalanishi va o‘zgarishi. Tuproqda turli kimyoviy birikmalarning parchalanishi va murakkab o‘zgarishi ro‘y beradi. O q s i l l a r n i n g p a r ch a l a n i sh i. Mikroorganizmlarning jonivorlar va o‘simliklar tarkibidagi oqsillar proteaza fermentlari ishtirokida aminakislotalargacha parchalanadi. Uning bir qismi mikroorganizmlar tomonidan

o‘zlashtiriladi, qolgan qismi parchalanib, amin shaklida yo‘qoladi. Nobud bo‘lgan organizmlarning oqmillar tuproqdagi azotning asosiy manbaidir. M o n o d i s a x r i d l a r n i n g o‘ z a r i sh i. Tirik o‘simlik materiallari, ularning qoldiqlari va to‘shamalarida mono va disaxaridlarning miqdori 4 foizdan, foizning o‘ndan bir ulushiga qadarli o‘zgarib turadi. Odatda disaxaridlar monosaxaridlarga nisbatan ko‘proq bo‘ladi. Bijg‘ituvchi va boshqa mikroorganizmlar qand moddalarini ko‘p o‘zlashtirishi natijasida uning mqdori ham keskin o‘zgaradi. Oqsil va qand moddalari tuproqda tez parchalanadi. K r a x m a l gidrolizi amilaza fermentlari ishtirokida boradi. O‘simlik qoldiqlarining qayta o‘zgarishi bilan kraxmal miqdori tez va keskin kamayishi mumkin. S ye l l yu l o z a n i n g faqatgina 5 foizi sellyuloza fermentlarini sintezlaydigan mikroorganizmlar tomonidan parchalanadi, chunki sellyuloza molekulalari pektin va mum qobig‘i bilan o‘ralgani uchun uning parchalanishi susayadi. L i p i d l a r oqsillar, qand va kraxmalga nisbatan sekinroq parchalanadi. Vaqt o‘tishi bilan umuman o‘simlik qoldig‘iga nisbatan, ularning o‘zgarishi sekinlashadi. Organik qoldiqlarni parchalaydigan zamburug‘larning hujayralarida 20 foizgacha lipidlar bo‘lganligidan, ular biomassasining ko‘payishi bilan lipidlar miqdori ham oshadi. A r o m a t i k b i r i k m a l a r asosan zamburug‘lar ishtirokida parchalanadi. Masalan, ligninning tarkibiy qismlarga parchalanishi oksidoreduktaza, liaza, ekteraza, laktaza kabi fermentlar ta'sirida boradi.Lignin strukturali birikishiga ko‘ra, parchalanishiga ancha chidamli bo‘lganidan, chiriyotgan qoldiqlarda nisbatan ko‘proq to‘planadi.

Tuproqdagi organik moddalar o‘zining tabiati va tuproq paydo bo‘lish jarayonlaridagi roliga ko‘ra ikki gruppaga bo‘linadi. B i r i n ch i g r u p a g a o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lmagan organik moddalar kiradi va uning tarkibida organik ximiyada ma'lum bo‘lgan turli azot saqlovchi va azotsiz organik moddalar mavjud. Bu gruppaga o‘simlik qoldiqlarining parchalanishidan hosil bo‘ladigan organik mahsulotlar; mikrob tanalari va organik qoldiqlar parchalanishining oxirgi mahsulotlari sintezidan iborat moddalar kiradi.Ana shu gruppa tuproq organik moddalarning 10-15 foizini tashkil etadi. I k k i n ch i g r u p p a O‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan organik moddalar- tuproq gumusi yoki chirindisidan iborat. Gumus organik moddalar sintezidan hosil bo‘lgan yuqori molekulyar birikmadir va tuproqdagi organik moddalarning 85-90 foizini tashkil etadi. Organik moddalarning parchalanishi natijasida nisbatan oddiy moddalar, sintezlanganda esa juda murakkab birikmalar hosil bo‘ladi. Shunday qilib, har qanday tuproqda bir vaqtning o‘zida ikki jarayon; 1.M i n ye r a l l a n i sh – murakkab organik birikmalarning oddiy moddalar (CO 2 , H 2 O, NH 3 kabi) gacha parchalanishi va 2.G u m u sning hosil bo‘lishi (gumifikatsiya) jarayonlari ro‘y beradi. Tuproq gumusining tarkibi va xossalari. Gumusning kimyoviy tarkibini o‘rganishga doir dastlabki tadqiqotlar shved olimi Ya. Berselius tomonidan olib borildi. U 1836 yilda tuproq chirindi moddalarini tekshirib qator o‘ziga xos organik birikmalar kren, apokren, gumin, ulmin kabi to‘rtta gumus kislotalarini ajratdi. Bu kislotalarning tarkibi keyinchalik V.R.Vilyams va boshqa qator olimlar tomonidan batafsil o‘rganildi.

Rus olimlari I.V.Tyurin, M..Kononova, S.S.Dragunov, V.V.Ponomarev, L.N.aleksandrova va boshqalarning ko‘rsatishicha, gumusning tarkibi asosan quyidagi uch gruppa organik moddalardan iborat. 1.Hali chirimagan o‘simlik va hayvon qoldiqlari tarkibidagi dastlabki moddalar (oqsillar, uglevodlar, ligninlar, yog‘lar va boshqalar). 2.Gumusga aylanayotgan oraliq mahsulotlar (aminokislota-oksikislota, fenol, monosaxarid kabilar. 3.Gumus moddalari, chirindining o‘ziga xos asosiy spetsifik qismi bo‘lib, barcha gumus tarkibining 85-90 foizini tashkil etadi.Gumusning o‘ziga xos bo‘lmagan qismi hisoblangan birinchi va ikkinchi gruppa organik moddalar gumusning 10-15 foizini tashkil etadi.) Gumus tarkibida o‘simliklarga nisbatan uglerod va azot miqdori ko‘payib, kislorod va vodorod aksincha kamayadi. Olingan ma'lumotlarga ko‘ra hozirgi vaqtda gumus moddalari tarkibi: gumin kislotalari, fulvokislotalar va gumin (gidrolizlanmaydigan) moddalardan iborat. B'zan alohida gimatomelan kislotasi ham ajratiladi. Gumin kislotalari Siklik tuzilishga ega bo‘lgan azot saqlaydigan yuqori molekulyar organik kislota bo‘lib, suvda kam eriydi, mineral kislotalarda esa erimaydi. Gumin kislotalari ishqorlarda eriydi, ular eritmasi qoramtir rangda bo‘lib, to‘q jigarrangdan qoragacha o‘zgarib turadi. Gumin kislotalarning elementlar tarkibi turli tuproqlarda bir xil emas. Qora tuproqlardagi gumin kislotada uglerod eng ko‘p bo‘lib, chimli podzol tuproqlarda vodorod ko‘payadi. Bo‘z tuproqlarda bu nisbatan azotning ko‘pligi bilan farqlanadi. Gumin kislotalar tarkibida kul elementlari 1-10 foiz atrofida o‘zgarib, ular molekulalarining doimiy komponentlari emas.

Gumin kislotalari molekulasining muhim qismi karboksil, fenol –gidroksil, metoksil, karbonil va amidlar kabi funksional gruppalridan tashkil topgan. Kislotali xususiyati, singdirish sig‘imi va gumat tuzlarning hosil bo‘lishi ana shu funiksional gruppa miqdoriga bog‘liq. Jumladan, funiksional gruppadagi vodorodning dissotsilanishi rN miqdoriga bog‘liq bo‘lib, ishqoriy muhitda ko‘proqdir. Shu sharoitda almashinish qobiliyati 100g gumin kislotasida 700mg.ekv.ni tashkil etadi. Tuproqdagi gumin kislotalari asosan gel holatida bo‘ladi. Mineral kislotalar ta'sirida kam gidrolizlanadi, ishqorlar ta'sirida eritmaga o‘tadi. Gumin kislotalari tuproqning mineral qismi bilan o‘zaro ta'sirlashib uning tuzlari (gumatlar)ni hosil qiladi. Gumtlar murakkab organik-mineral koipleks bo‘lib, gilli minerallar yuzasida mustahkam yutilgan va barqaror bo‘lishi mumkin. Asosiy tuproqlardagi gumin va fulvokislotalar tarkibidagi kimyoviy elementlar tarkibi. Tuproq nomi, olingan namunalar chuqurligi,sm Kulsiz quruq moddaga nisbatan foiz hisobida S N O N

G u m i n k i s l o t a l a r Chimli podzol tuproq ; O‘rmon osti, 2 - 12 56.2 4.8 34.8 4.2 Haydalma yer, 0 - 10 56.8 4.6 34.3 4.3 Ishqorsizlangan qora tuproq : Qo‘riq 2 – 12 60.0 3.6 32.9 3.5 Haydalma yer 0 - 10 60.8 304 32.3 3.5 Och tusli bo‘z tuproq : Haydalma yer 0 – 20 61.9 3.9 29.5 4.7 Qizil tuproq 0 - 20 59.6 4.4 31.5 4.5 F u l v o k i s l o t a l a r Chimli podzol tuproq: O‘rmon osti , 2 - 12 48.4 5.1 43.8 2.7 Haydalma yer 0 - 10 46.9 4.9 45.9 2.3 Ishqorsizlangan qora tuproq: Qo‘riq 2 – 12 45.3 4.3 47.2 3.2 Haydalma yer 0 - 10 44.7 3.8 47.3 4.2 Och tusli bo‘z tuproq : Haydalma yer 0 – 20 45.8 4.3 46.0 3.9 Qizil tuproq 0 - 20 49.8 3.4 44.3 2.5 Natiriy. Kaliy, ammoniy ishqorlarning gumatlari suvda yaxshi eriydi hamda haqiqiy va kolloid eritmalar hosil qiladi. Kolloid shakldagi gumatlar tuproqning illyuvial qatlamlarigacha yuvilib, cho‘ktirilishi mumkin. Bu jarayon ko‘proq biroz sho‘rtob va sho‘rtob tuproqlarda yaxshi ifodalangan. Kalsiy va magniy gumatlarisuvda erimaydi va tuproqda gel holida ushlanib, mustahkamlanadi. Gel mexanik element zarrachalarini biriktirib, sementlab ayniqsa qora, o‘tloq-qora va bo‘z tuproqlarda suvga chidamli struktura hosil qiladi. Gumin kislotalarning silikatsiz temir va alyuminiy oksidlari bilan ta'sirlashishidan murakkab organik mineral birikmalar yuzaga keladi. Temir gumin kislotalari bilan mustahkam birikadi va almashinuv reaksiyasiga kirmaydi; alyuminiy bilan hosil bo‘lgan kompleksda esa qisman ana shunday almashinish borishi mumkin. Funksional gruppa metallari bilan birikkanda gumin kislotalarining almashinish qobiliyati pasayadi. Gumin-temirli birikmalar rN 4-9,

gumin –alyuminiy kompleksi esa rN 4-8 bo‘lganda barqaror bo‘ladi. rN bu ko‘rsatkichlardan oshganda gidrolitik yo‘l bilan parchalanadi. Tuproqdagi gumin kislotalarning kompleks birikmalari ularning mustahkam birikishiga olib keladi. Fulvokislotalar. Shved olimi S. Oden (1919,1922) dastlab bu kislotani torf suvidan ajratib olgan. Past konsentratsiyada och sariq, yuqori konsentratsiyada jigarrang sariq bo‘lganidan fulvokislota (lotincha fulvos -sariq) deb atagan. Fulvokislotalar tarkibi jihatdan Ya. Berselius ajratgan kren va apokren kslotalariga to‘g‘ri keladi. Fulvokislotalarning elementar tarkibida S – 41-46. N-4- 5, N-2-4 foiz bo‘lib, kislorod uglerod miqdoriga bog‘liq va gumin kislotasiga nisbatan ko‘p (40-48 foiz). Fulvokislotalari ham gumin kislotalari kabi azot saqlovchi yuqori molekulyar organik kislotalar jumlasiga kiradi. Ammo gumin kmslotalaridan och rangli bo‘lishi, uglerodni ancha kam, kislorodni ko‘proq saqlashi, suvda kislotalar va ishqorlarda erishi bilan farq qiladi. Suvli eritmasi kuchli kislotali (rN 2.2-2.8) xususiyatga ega. Ishqoriy va ishqoriy yer metallarining fulvat tuzlar (fulvatlar) suvda yaxshi eriydi. Fultvatlarning temir, alyuminiy bilan birikkan kompleksi ham qisman eriydi. Ularning birikmalari metallar bilan to‘yingach, erimaydigan holga o‘tadi va cho‘kmaga tushadi. Fulvakislotalar kuchli kislotali bo‘lishi sababli, tuproq minerallarining kimyoviy nurash jarayonlari aktivlashadi. Fulvakislotalar juda harakatchan bo‘lgandan tuproq tarkibidagi organik va mineral moddalarning tez yuvilib ketishiga olib keladi. Bu hodisa ayniqsa podzol va chimli podzol tuproqlar hosil bo‘lish jarayonlarida yaxshi rivojlangan. Tuproq gumusida gumin kislotalari ko‘payganda fulvakislotalarning kimyoviy aktivligi pasayadi. Gumin moddalar. Gumisning ishqorlarda erimaydigan qismi bo‘lib, qisman minerallar bilan mustahkam birikkan gumin kislotalari va qiyin eriydigan organik qoldiqlar (masalan xitin) dan iborat.

Guminlar gruppasiga , shuningdek, karbonlashgan uglerod zarrachalari va to‘liq gumusga aylangan organik qoldiqlar ham kiradi. Gumus tarkibida guminlar 15-20, ba'zi tuproqlarda 40-48 foizga yetadi. Keyingi ma'lumotlarga ko‘ra, (Motok, 1986) gumin ikki tipdagi organik moddalardan (gil-gumusli gumin) va qisman chirib anatomik tuzilishini yo‘qatgan o‘simlik qoldiqlarining ancha barqaror komponentlari, jumladan, lignin bilan boyigan (detritli gumin) moddalardan iborat. G ye m a t o m ye l a n k i s l o t a l a r i – fulvakislotalar va gumin kislotalar i har ikkisining oraliq xususiyatiga ega bo‘lgan gumus moddalari gruppasi hisoblanadi. Gematomelan kislotalari gumin kislotalaridan o‘zining organik erituvchilarda eruvchanligi va boshqa xususiyatlari bilan farq qiladi. Turli tuproqlarda gumus miqdori va uning sifat tarkibi . Tuproqlarda to‘planadigan gumus miqdori va uning sifat tarkibi qator omillar va sharoitlarga , jumladan, parchalanadigan biomassa miqdori va sifatiga, tuproqning kimyoviy tarkibiga. Suv-havo xossalari hamda issiqlik rejimlariga bog‘liq. Turli o‘simliklar formatsiyalari, ilgari aytilganidek, organik qoldiqlarning miqdori va kimyoviy tarkibi bilan farq qiladi. Yaxshi aeratsiyalangan, nam va issiqlik yetarli bo‘lgan eng qulay sharoitda o‘simlik, hayvonot qoldiqlari jadal parchalanadi. Ularning ancha qismi minerallashadi va gumusning kamayishiga olib keladi. Tuproq namligi yuqori, ammo harorati past bo‘lganda organik qoldiqlarning parchalanishi sekinlashadi va torf hamda yarim chirigan holda to‘planadi. Demak, o‘simlik va mikroorganizmlarning faoliyati uchun suv va issiqlik rejimlari qulay bo‘lgan sharoitda gumus hosil bo‘lishi sharoit yuzaga keladi. V.V. Dokuchaev gumus paydo bo‘lishining biologik tabiatini alohida ko‘rsatib, tuproqda gumusning to‘planishi geografik qonuniyatga ega ekanligiga

e'tiborni qaratgan edi. Gumus paydo bo‘lish jarayonlari gidrotermik jarayonlarga, ya'ni ob-havo va o‘simliklar qoplamiga bog‘liqdir. Turli tuproqlarda gumus miqdori jadvalda keltirilgan. Undan ko‘rinib turibdiki, o‘simliklarning o‘sishi va mikroorganizmlar faoliyati uchun tuproqning namlanishi va issiqlik bilan ta'minlanishi qulay bo‘lgan tipik (qalin qavatli) qora tuproqlar zonasida gumus ham, eng ko‘p to‘planadi va gektariga 709 tonnani tashkil etadi. Bu sharoitlar yetarli bo‘lmagan bo‘z tuproqlarda 82 t/ga dan oshmaydi. Namlik yuqori, lekin kislorod yetishmaydigan shimoliy rayonlarda va aksincha. Issiqlik ko‘p va qurg‘oqchilikning kuchayib, namlik yetarlicha to‘planmaydigan Janubiy rayonlarda gumus miqdori keskinkamayadi. Masalan, bo‘z tuproqlarda qora tuproqlardagi gumusning 11foizi, podzol tuproqlarda esa 13foizi to‘planadi, xolos. Tuproqdagi gumus zahirasi (I.V. Tyurin va M.M.Kononova bo‘yicha) Tuproqlar xili 0-20 sm Qatlamda, t/ga 0-100 sm qatlamda t/ga Maksimalga Nisbatan, % Podzol 53 99 13 O‘rmon-dasht podzollashgan tuproqlari 109 215 30 Qora tuproqlar: Ishqorsizlangan 192 549 70 Tipik 224 709 100 Oddiy 137 426 60 To‘q tusli kashtan 99 229 32 Bo‘z tuproqlar 37 82 11 Bo‘z tuproqlar zonasida organik qoldiqlar massasi kam bo‘lib, gidrotermik sharoitlarga ko‘ra tez parchalanib minerallashadi va kam gumus hosil bo‘ladi. Ammo boshqa tuproqlarga nisbatan azot va boshqa oziqa moddalarga boyligi bilan

ajralib turadi. Gumusning to‘planishida tuproqning mexanik tarkibi, ona jinslar tarkibi va joyning relefi kabi omillar ham muhim rol o‘ynaydi. yengil mexanik tarkibli tuproqlarda aeratsiya va issiqlik yaxshi bo‘lganidan organik qoldiqlar tez minerallashib, gumus kam to‘planadi. Demak, mexanik tarkibi og‘ir tuproqlarda gumus ko‘p to‘planadi. Masalan, qumloq va qumli tuproqlarga nisbatan qumoq tuproqlarda gumus miqdori 1.1-1.9, og‘ir qumoq va soz tuproqlarda 1.6-2.6 marta ko‘payadi. Sho‘rlanmagan karbonatli tuproqlarda gumus ko‘p to‘planadi, chunki kalsiy gumus hosil qilgan kolloidli mahsulotlarni gellar holda mustahkamlab, yuvilishdan saqlaydi. Sho‘rlangan sharoitda ishqorli asoslar gumatlarni harakatchan shaklga aylantiradi va gumusning tuproqning pastki qismlariga yuvilib ketishiga sabab bo‘ladi. Dasht zonasidagi pastqam yerlarda nam ko‘p to‘planganidan o‘simliklar yaxshi o‘sib, ko‘p organik massa to‘playdi va gumusning to‘planishi uchun balandliklarga nisbatan qulay sharoit yaratiladi. Tuproqning gumusli holati. Tuproq gumusli holat ning asosiy ko‘rsatkichi, uning yuqori gorizontlaridagi organik moddalar miqdori bo‘lganidan, ko‘pincha tuproq unumdorligi ana shu belgisi asosida baholanadi: Gumussiz < 1 Juda kam gumusli 1-2 Kam gumusli 2-4 O‘rtacha gumusli 4-6 Eng yuqori gumusli 6-10

Chirindili 15-30 Torfli > 30 Tuproqlarning gumusli holati qator agronomik tadbirlarni olib borishda muhim ahamiyatga ega. Gumusning tuproq paydo bo‘lishidagi va unumdorligidagi ahamiyati. Tuproqdagi organik moddalar tuproqda kechadigan turli jarayonlarda, unumdorligida va o‘simliklarning oziqlanishida xilma xil rol o‘ynaydi. Gumus tarkibida o‘simliklar uchun zarur deyarli barcha elementlar S, O 2, azot, fosfor, kalsiy, magniy, oltingugurt, temir singarilar boligi ma'lum. O‘simlik va jonivorlarning nobud bo‘lgan qoldiqlarining parchalanish jarayonlarida ulardagi oziq moddalar asta-sekin ajralib chiqadi va shuning uchun ham ular yuvilib ketmay, tuproq qatlamlarida mustahkam ushlanib turiladi. Gumus tuproqning issiqlik va suv – fizik xossalariga ijobiy ta'sir etadi. Chirindi tuproqning mineral zarrachalarini bir-biriga mustahkam biriktirib, uni donador strukturali holatga keltiradi. Strukturali tuproqlar suvni yaxshi o‘tkazib, kam bug‘lantiradi, unda havo yetarli va temperatura rejimi ham qulay bo‘ladi. V.A. Kovda tuproqning gumusli qatlamini planetaning alohida energetik qobig‘i- gumosfera deb hisoblaydi. Uning ko‘rsatishicha, tuproqda to‘planadigan o‘simlik qoldiqlarining 1g quruq moddasida 17-21 kJ miqdorida energiya to‘plangan bo‘ladi. S.A.Aliev ma'lumoticha 1g gumin kislotasida 18-22 kJ., energiya to‘planadi. Organik moddalar 4-6 foiz va gumus zahirasi o‘rtacha (200-400 t/ga) bo‘lgan tuproqlarning g gektarida 20-30 t antratsitdagiga teng keladigan energiya saqlanadi. Bulg‘oriyali olimlar hisobicha, bu mamlakatdagi tabiiy energetik resurslarning deyarli barchasi gumosferada to‘plangan.

Tuproqning organik moddalaridagi energiya mikroorganizmlar va har xil jonivorlarning faoliyatida, tuproqda kechadigan turli jarayonlar va umuman tuproq unumdorligini saqlab turish uchun sarflanadi. I.V.Kuznetsov ma'lumoticha chimli- podzol tuproqlarda gumus miqdorini 2.5-3dan 5-6 foizgacha ko‘paytirish natijasida haydalma qatlamdagi suvga chidamli struktura 50 foiz oshadi, umumiy kovakligi dastlabkisiga nisbatan 55-60 foiz, eng kam nam sig‘imi 43-44 foizga ortadi. Gumus miqdori ko‘p bo‘lgan tuproqlar tez yetiladi, mexanik haydashda kam kuch va energiya sarflanadi, tuproq zichligi kamayadi. Tuproqning fizik-kimyoviy xossalari (singdirish sig‘imi, buferligi) organik moddalar miqdoriga bevosita bog‘liq holda o‘zgaradi. Gumus birinchi galda azot manbai bo‘lib, o‘simlik o‘zi uchun zarur azotning 50 foizini tuproq zahirasidan oladi. Tuproqdagi organik moddalar mineral o‘g‘itlarning samaradorligini oshiradi. Organik moddalar muhim ekologik ahamiyatga ham ega bo‘lib, kimyoviy o‘g‘itlar qo‘llanilganda hosil bo‘ladigan ko‘pgina salbiy oqibatlarni kamaytiradi, ularning oshiqcha qismini ushlab qoladi va yuvilishdan saqlaydi, zararli birikmalarni neytrallaydi. Tuproqdagi biologik aktivligi undagi organik moddalar bilan bevosita bog‘liq. Gumusi ko‘p bo‘lgan tuproqlarda mikroorganizmlar va umurtqasiz jonivorlarning turlari nihoyatda xilma-xil. Tuproqning fermentativ aktivligi ham yuqori. Organik moddalar tuproq yuzasi havosi tarkibidagi karbonat angidridi miqdorini oshiradi. Bu o‘z navbatida fotosintez jarayonini kuchaytiradi. O‘zbekistonning bo‘z tuproqlarida uzoq vaqt davomida almashlab ekishning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmasligi va chopiq qilinadigan (g‘o‘za) ekinlarining muntazam yetishtirilishi oqibatida, ularda gumus miqdori juda kamayib ketdi. M.V. Muhammadjonovning ma'lumotlariga ko‘ra (1985) keyingi 30-40 yil ichida o‘zbekistonning ko‘pgina paxtakor paxtakor rayonlarida tuproqdagi chirindi miqdori 40-50 foiz kamaygan.

Oldindan sug‘orib kelinadigan aksariyat tuproqlarning 1 m qatlamida gumus miqdori tuproqning og‘irligiga nisbatan 0.6-0.7 foizdan oshmaydi. Tuproqda gumusni ko‘paytirishning eng samarali usuli g‘o‘za-beda almashlab ekishni joriy etishdir. I.S.Rabochevning ma'lumotiga (1983) ko‘ra, beda 3 yil ichida tuproqning 1m qatlamida chirindi miqdorini gektariga 8-15 t. hisobida ko‘paytiradi. Natijada tuproqning suv-fizik xossalari yaxshilanadi, biologik aktivligi oshadi va g‘o‘zaning hosildorligi 5-7 s/ga miqdorida ortadi. Bedazor haydab yuborilgandan so‘ng bedaning paxta hosiliga ta'siri 5-7 yil mobaynida davom etadi. Organik (mahalliy) o‘g‘itlar ham gumus balansini muozanatlab turishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi.

O'xshashlar

Ekotizimda moddalar aylanishi

Tuproq kolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati

Qishloq xo’jaligida organik chiqindilar biokonversiyasi

Tuproqning singdirish xususiyati va unga doir tajribalar

Tuproqlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish