Ekotizimda moddalar aylanishi - Ekologiya - Referatlar

Ekotizimda moddalar aylanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

348 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1 Global aylanish 2 Katta aylanish 3 Kichik aylanish 4 Biogeokimyoviy davr 5 Uglerodning aylanishi 6 Azotning aylanishi 7 Kislorodning aylanishi 8 Vodorodning aylanishi 9 Boshqa elementlarning aylanishi

www.arxiv.uz Tayanch iboralsr: aftotroflar, olmos, aminokislotalar, ammiak, antraksolit, antratsit, appatit, berilliy, biofilli element, bitumlar, bor, gipoktsiya, grafitizatsiya, diatolit, dissotsiya, izotoplar, indol, kaltsit, karbomil, kerogen, litiy, metomorfik tog’ jinslari, metomorfizm, marmar, nitratlar, nitritlar, oksigemoglobin, organogenli tog’ jinslari, cho’kindi tog’ jinslari, radionuklid,siderit, spongolit, slantslar, strontsiy, superfosfat, trepel, fossilizatsiya, fosfatlar, tseziy, endo, enzimlar, yuvinel suvlar, yashma. 1 Global aylanish. Yerdagi moddalar hamma materiya kabi harakatda bo’ladi. Bu harakatning tavsifli xususiyati uning davriyligidir. Davr yerdagi moddalarning elementar aylanishini tashkil etuvchisi hisoblanadi. Aylanishlarning katta (geologik, abiotik) va kichik (biologik, biogen, biotik) turlari hamda ayrim elementlar va ularning birikmalarini aylanishlariga bo’linadi. Aylanishni harakatlantiruvchi kuch Quyosh energiyasi va qisman Yerning ichki issiqligi hisoblanadi. 2 Katta aylanish. Bu aylanish quyidagilardan iborat, yer usti va yer ustiga yaqin magmatik tog’ jinslari havo va suv agentlari (xuddi shunday bular ham aylanish tarkibiy qismi hisoblanadi) ta‘sirida nurashga duchor bo’ladi, yemirilgan mahsulotlar, shuningdek suvda eriydiganlari Jahon okeani va boshqa suv havzalariga chiqib, har xil cho’kindi tog’ jinslarini tashkil etadi. Tektonik harakatlar natijasida va yangidan qoplangan barcha cho’kindilar katta bosim va harorat zonasiga tushadi (Yerning chuqurlikdagi issiqligi hisobiga) va metamorfik tog’ jinsiga aylanadi (masalan, qumlar kvartsitga, glinlar kristall slantslarga aylanadi va boshq.) Keyinchalik bu jinslar magmatik tog’ jinslariga aylanishi mumkin (masalan granitlarda). Katta geotektonik harakatlar natijasida barcha genetik jins turlari yana yuzaga chiqib qoladi, nurashga duchor bo’ladi, ya‘ni dastlabki holatiga qaytadi. Butun geologik davrning uzoqligi yuz minglab va millionlab yillar bilan o’lchanadi.

www.arxiv.uz Shunday qilib, moddalarning katta aylanishi asosida, planeta miqyosida va davriy tavsifga ega bo’lgan, fazo va vaqtda gaz, suyuq va qattiq shakldagi moddalarga o’tish jarayoni yotadi. Boshqacha aytganda, moddalarnng katta aylanishi, bu - Yer po’stining qattiq va suyuq gazlar o’rtasidagi massa almashinishi jarayonidir (atmosfera, gidrosfera va litosfera). Shuning uchun ba‘zida maxsus adabiyotlarda gaz shaklidagi moddalarning aylanishi, suvda va litosferada (cho’kindi va boshq.) mustaqil deb qaraladi. Bizni katta aylanishda organizmlar va minerallashgan organik moddalarning qatnashishi qiziqtirdi. Organizmlar moddalarning katta aylanishida (aniqrog’i, geologik davrda) boshlang’ich tugun bo’lib hisoblanadi. Organizm qoldiqlari yoki ularning hayot faoliyati mahsulotlari keyingi bosqich aylanishida ham saqlanadi. Shunday qilib, ko’milgan fitomassalar bo’r va toshli ko’mirlar hosil qiladi, organogenli ohaktoshlar yuqori harorat va bosimli metamorfizm bosqichida marmarga aylanadi, organogenli kremniyli jinslar (diatomit, trepel, stongolit, radiolyarit va boshq.) kvartsit va yashmaga aylanadi, kazilma ko’mirlar grafitlanadi va boshq. 3 Kichik aylanish. Bu aylanish moddalarning katta aylanishining bir qismi hisoblanadi va uning asosida vujudga keladi. Kichik (biologik) aylanish uzluksiz va davriy, biroq organik birikmalarning sintez jarayonida qatnashuvchi va keyinchalik uning yemirilishini fazo va vaqtda elementlarning notekis aylanma harakatini ifodalaydi. Kichik aylanish, katta aylanishning qismi hisoblansa ham, bir qator xususiyatlari bilan farq qiladi. Birinchidan, agar katta aylanishda deyarli barcha tabiiy elementlar va ularning izotoplari qatnashsa, kichik aylanishda – biogenlar deb ataladigan organizmlarning hayot faoliyati uchun zarur (ular 40 ga yaqin) hisoblanganlar qatnashadi; asosiy

www.arxiv.uz biogen elementlar uglerod, vodorod kislorod va azot (ular makroelementlar deb ataladi) hisoblanadi, kam miqdorda fosfor va kaliy zarur; boshqa elementlar (mikroelementlar) kam yoki juda kam miqdorda kerak. Ikkinchi xususiyati – energetika miqyosida. Yer Quyoshdan tushayotgan 28% ga yakin energiyani qaytaradi va taxminan 46% issiqlikka aylanadi. Energiyaning qolgan eng katta qismi katta aylanishga to’g’ri keladi: suvning bug’lanishiga va yog’ingarchilikka 24%, shamol, to’lqin va oqim energiyasining paydo bo’lishiga 1% (boshqa ma‘lumotlar bo’yicha 0,2% ga yaqin) sarflanadi. Kichik aylanishga (fotosintez) bor-yo’g’i 0,8 –1,0 % qoladi. Shunday bo’lsada, bu ko’pmi yoki oz? Taqqoslash uchun ko’rsatib o’tamizki, Yerga tushayotgan energiya 10 -4 yillik quyosh radiatsiyasidan oshmaydi. Biroq oddiy tropik tsiklon mavjud bo’lganda, 10 kun ichida ajraladigan energiya miqdori AQSh kabi davlatni 600 yil (Prox, 1983) elektroenergiyaga bo’lgan talabini qondirish uchun yetishi mumkin. Yerda har yili 100 ga yaqin shunday tsiklonlar bo’ladi. Shunday qilib, 1%-bu yetarli darajadan ko’p. Biroq ushbu foizning 99% dan ko’prog’i trofik zanjirlarda «yo’lda» yo’qoladi, ya‘ni trofik zanjirlardan o’tishda va avtotroflarga energiyaning qaytishi, dastlabki miqdoriga nisbatan 0,25% dan oshmaydi. Demak, mavjud moddiy aylanishlarni to’liq ta‘minlashga erishganligi uchun energetik aylanishlar bo’lmaydi. Uchinchi xususiyat – kichik aylanishda moddalar yo’qotilishi. Biosferadagi bu minimal yo’qolish, biogeotsenozlar doirasida juda muhim bo’lgan moddalarning asosiy qismi, uning chegarasidan tashqariga chiqariladi. Kichik aylanish Yerda hayot mavjud bo’lish uchun zarur sharoit hisoblanadi. Agarda moddalar aylanish xususiyatiga ega bulmaganda, tirik organizmlar biosferadagi mavjud Yer resurslarini yuz millionlab yil oldin qachonlardir tugatgan bo’lardi, chunki har qanday elementning zahirasi tugaydi. Zahirasi tugaydigan xususiyatini tugamaydigan holatga o’tkazishning birdan-bir usuli V.R. Vilyams

www.arxiv.uz aytib o’tganidek,- uni yopiq egri chizik bo’yicha aylanishga majbur etish, ya‘ni uni aylanishga jalb qilish kerak. Shunday cheksizlikni filosof Gegel «yaramas» deb atagan; shunday bo’lsada, u tabiatda haqiqiy mavjud bo’ladi va Yerda hayot so’nmaydi. 4 Biogeokimyoviy davr . Kichik aylanishning asosini biogeokimyoviy davr tashkil etadi. Biogeokimyoviy davr to’g’risidagi zamonaviy tushunchaga V.I. Vernadskiy XX asrning 20-30 yillarda biosfera to’g’risidagi ta‘limotni rivojlantirib asos solgan. Hozirgi paytda davr deganda, noorganik tabiatda o’simliklar va tirik organizmlar orqali quyosh energiyasi va kimyoviy reaktsiyalar energiyasidan foydalanish hisobiga kimyoviy moddalarning noorganik moddalarga aylanishi tushuniladi. A.M.Ivlyov bo’yicha (1986), biogeokimyoviy davr moddalar almashinishining tirik va o’lik turlarini o’z ichiga oladi. Tirik tur juda xilma-xil va yashab turgan muhitdan kimyoviy elementlarning organik birikmalarini, tirik organizmlarning shakllanishi, usishi va rivojlanishi uchun sintez qiladi hamda uning bir qismini muhitga (enzimlar, chiqindi ko’rinishida va boshq.) qaytaradi. Organizm va organik birikmalarning parchalanishi va kimyoviy elementlarning tabiatga qaytishi o’lik turga kiradi. Biroq moddalar almashinishining bunday ajralish turi juda shartlidir, har qanday turkum uchun moddalarning uzluksiz migratsiyasi va bir paytda ¢lik hamda tirik turlarning almashinish mavjudligi xarakterli hisoblanadi. Almashinish jadalligi va moddalar tarkibining elementlari bo’yicha ikkita bir taraflama yo’nalgan tarmoqqa – zahiradagi va almashuvchi fondlarga ajraladi. Zahirali fond moddalar harakatlanishining asosiy massasini bildiradi. Bu nobiologik tarmoqqa nisbatan ustun hisoblanadi. Almashuvchi fond massasi bo’yicha kam, ammo uning harakati zahirali fondga nisbatan birmuncha jadallashgan.

www.arxiv.uz Gaz shaklidagi moddalar aylanishining zahirali fondi atmosfera va gidrosferada (ularning qismi), qattiq moddalarning zahirali fondi esa litosferada namoyon bo’ladi. 5 Uglerodning aylanishi. Tabiatda erkin holdagi uglerod grafit va olmos ko’rinishida uchraydi, deyarli erkin holda – antratsitlar, perantratsitlar ko’rinishida (tarkibi C 98,0-99,3%) va ba‘zi naftidlar, masalan antraksolitlar (C 92,0-97,0%) ko’rinishida bo’ladi. Uglerod katta miqdorda birikmalar ko’rinishida tarqalgan (organik moddalar, karbonatlar CO 2 , CN 4 va boshqa uglevodorodli gazlar). Biosferada uglerodning aylanishi asosan atmosferaga CO 2 ning kirib kelishi va uning sarf bo’lishiga asoslangan. Yer atmosferasida CO 2 tarkibi hozirgi davrda 0,03% ga yaqin. Uglerodning tabiatda umumlashgan sxemasi 1–rasmda keltirilgan.

www.arxiv.uz 1-rasm. Tabiatda uglerod aylanishining umumlashgan sxemasi. Atmosferada hozirgi sharoitda karbonat angidridli gazlarning hosil bo’lish manbai quyidagi jarayonlar hisoblanadi: global karbonat kislotali karbonat tarkibli jinslarning metamorfizm hisobiga nafas olishi; vulqonlar va gaz shaklidagi mahsulotlarning otilib chiqishi (er tagida otilib chiqqan bug’lar va CO 2 ); organizmlarning nafas olishi; organik moddalarning minerallashuvi; tabiiy yer osti gazlarining bakterial oksidlanishi; antropogen faoliyat (yoqilg’ini yoqish) va tabiiy yong’inlar. Karbonat angidridli gaz, asosan fotosintez jarayonida, okean va dengizlarda karbonat angidridli cho’kindilar hosil bo’lishida hamda tog’ jinslarining nurashida yutiladi. Atmosferaning gaz tarkibini o’ziga xos boshqaruvchisi bo’lgan yashil o’simliklar va okeanlar, atmosferadagi CO 2 miqdorini boshqarib turadi.. Atmosfera, quruqlik va okeanlar o’rtasidagi CO 2 muvozanati bir tomondan atmosferaga qo’shimcha gaz tarkibining chiqishi (yoqilg’i yoqish, avtomobil transportlari, salbiy jarayonlarda CO 2 ning ajralib chiqish va boshq.), boshqa

www.arxiv.uz tomondan uning bog’lanish miqyosining pasayishi (asosan, o’rmonlarning kesilishi) inson tomonidan industrial davrda buzilgan. 1958 yil atmosfera tarkibida CO 2 0,0315% tashkil etgan (milliondan 315 qismi, 1980 y.-0,0335%, 1995 y. 0,0348% oshdi). Taxminlarga ko’ra, XXI asrning oxirida uning tarkibi 0,06% yaqinlashadi, bug’lanish effektining yuz berishi natijasida Yer sharining o’rtacha yillik harorati 1,5-4,5 0 S ko’tarilishi mumkin. Buning natijasida iqlimning halokatli o’zgarishi, hech bo’lmaganda halokatli oqibatlar (muzliklarning erishi, okeanlar sathining ko’tarilishi) sodir bo’lish ehtimoli mavjud. Atmosferada CO 2 ning aylanish tezligi 4 yilga yaqin. Atmosferada CO 2 bilan bir qatorda kam miqdorda ikkita gaz shaklidagi birikmalar – CO oksidi va metan CH 4 mavjud. Ularning aylanish tezligi (atmosferaga bo’lish vaqti) 0,1 va 3,6 yilga mos keladi. Atmosfera tarkibida CO ning oshib ketishiga xususan avtotransportdan chiqayotgan gazlar sabab bo’ladi. CO dan nafas olish konda oksigemoglabin tarkibini kamaytiradi va gipoksga bog’liq boshqa kasalliklarni (asosan, yurak qon- tomir) keltirib chiqaradi. Fotosintez davrida atmosferadagi karbonat kislotasi tarkibidagi uglerodni o’simliklar, quyosh radiatsiyasi orqali endotermik singdirishi natijasida hazm qiladi. Demak, fotosintezni quyosh energiyasining uglerod ko’rinishida to’planish jarayoni deyish mumkin (aniqrog’i, uglerodning murakkab birikmalari). Uglerodning keyinchalik oksidlanishi natijasida (uning birikmalari) organizm hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan energiyani oladi, bunda uglerodning bir qismi yana atmosferaga CO 2 ko’rinishda qaytadi. Organizmlar halok bo’lishi va fossilizatsiya davrida ugleroddan bo’shaydi (asosan CO 2 va CH 4 ko’rinishida). Organik moddalarning boshqa qismi minerallashadi; uglerodning uchmaydigan shakli (qazilma ko’mir, kerogen) hamda karbonatli minerallar (kaltsit, dolomit, siderit va boshq.) paydo bo’ladi. Qisman uglerod yuqorida qayd etilgandek, Yerning yuqori mantiyasi degazatsiyasiga bog’liq holda chuqurlikda (yuvenilli) paydo bo’ladi.

www.arxiv.uz Hisoblar bo’yicha, Yer po’stida tog’ jinslari (ohaktosh, dolomit va boshq.) ko’rinishida 2∙10 16 tonnaga yaqin uglerod borligi aniqlangan. Yoqilg’i qazilma boyliklari tarkibida (qazilma ko’mirlar, slants, bitum, torf, yer osti gazlari yoqilg’ilari) ham qisman uglerod mavjud bo’lib, uning zahirasi 10 13 tonnadan oshib ketadi (uglerod bo’yicha). Agar barcha uglerodga bog’liq bo’lgan moddalar CO 2 ga aylansa, Yer paleoatmosferasi juda zich (qattiq) bo’lardi, uning pastki chegarasidagi bosim 5 MPa ga yetib, tarkibi bo’yicha u Venera atmosferasi tarkibini eslatadi. 6 Azotning aylanishi. Yer po’stidagi, atmosfera va gidrosferada azotning tarkibi (massasi bo’yicha) 0,04% tashkil etadi. Azotning asosiy qismi tabiatda erkin holatda atmosfera havosi tarkibida bo’ladi, unda molekulyar azot ulushiga 78,2% to’g’ri keladi. Tabiatda azotning noorganik birikmalari oz miqdorda uchraydi (Chilining Tinch okeani qirg’oq bo’yida qalin qatlam hosil qiluvchi NaNO 3 natriyli selitradan tashqari). Tuproq kam miqdorda azotga ega, ko’proq azot kislotasi tuzlari NNO 3 ko’rinishida bo’ladi. Murakkab organik birikmalarning oqsil-azot ko’rinishi barcha tirik organizmlarda mavjud. Ko’pchilik tirik organizmlar, xususan o’simliklar atmosferadagi azotdan (molekulali) to’g’ridan-to’g’ri foydalana olmaydi, ular azotni tuproqdan faqat (ammiak, karbamid va azot kislota tuzi) birikmalar ko’rinishida iste‘mol qiladi. Gumus tarkibida azot ko’pincha 3-5%, kam holatlarda 10% gacha tashkil etadi. Azot birikmasi suvda oson eriydi, shuning uchun atmosfera yog’inlari va sizot suvlari uni tuproq tarkibidan yuvadi. Tuproqda azotning kamayib ketishining boshqa sababi, qishloq xo’jaligi ekinlari orqali chikib ketishidir. Shuning uchun tuproq tarkibiga doimiy azot tarkibli o’g’itlar kiritiladi. Insonning azotni yillik iste‘mol qilish me‘yori 5 kg teng, shuning uchun insonning normal ehtiyoji uchun xar yili 30-32 mln.t. azot talab etiladi. Azotning tabiiy aylanish sxemasi 2 rasmda ko’rsatilgan.

www.arxiv.uz 2-rasm. Tabiatda azot aylanishining soddalashgan sxemasi. Atmosferada azot denitrifikatsiya jaryonida (nitrat va nitritlarning molekulyarli azotgacha biokimyoviy qayta tiklanishi), vulqon gazlari va sanoat chiqindilaridan (tutun, chiqindi gazlar) paydo bo’ladi. Denitrifikatsiya asosan, Psendomonus and Micrococcus mikrooorganizmlar turi orqali amalga oshiriladi. Havodan azotni o’zlashtirish azotfiksatsiya jaryonida, bakteriyalar va suv o’tlari orqali (ko’k-yashil o’simliklar), atmosferada foto – va elektrofikatsiya (m: momaqaldiroq) va sanoatda ammiakini sintezlashda sodir bo’ladi. Azotfikatsiya, azotbakteriya deb nomlangan hayot faoliyatida amalga oshadi. Ba‘zi bir bakteriyalar o’simliklar ildiziga joylashib tavsifli tugunchalar hosil qilganligi uchun tuganak bakteriyalar nomini olgan. Azot birikmalarining o’simlik uchun foydalanish imkoniyati bor bo’lgan qismi oqsilning parchalanishidan hosil bo’ladi. Bu jarayon bir qancha bosqichlardan iborat. Birinchi bosqichda, mikroorganizmlar ishlab chiqadigan

www.arxiv.uz proteaz fermentlari ta‘sirida, oqsillar aminokislotagacha parchalanadi. Ikkinchi bosqichda, bakteriyalar ta‘siri ostida, aktinomitset va aminokislota qo’ziqorini parchalanishida ammiak hosil qiladi. Shuning uchun ushbu bosqich ammonifikatsiya deb nomlanadi. Ammonikatsiyada boshqa moddalar ham hosil bo’lib, ularning ko’pchilligi yoqimsiz hidga (sulfid kislotasi, indol, markaptan) ega bo’ladi, shuning uchun oksillarning parchalanishi ko’pincha chirish deb ataladi. Ajralib chiqqan ammiak ko’pincha o’simliklarni oziqlantirish uchun foydalaniladi, qolgan qismi bakteriyalar yordamida kislorod ishtirokida avval azotli kislotaga (yoki nitritlarga) keyin esa azotgacha (yoki nitratgacha) oksidlanadi. Bu bosqichda azotga aylanish nitrifikatsiya deb ataladi. Nitrifikatsiya reaktsiyasida energiya ajralib chiqadi va undan bakteriyalar o’zining hayot faoliyatida foydalanadi, ya‘ni ular xemoavtotroflardir. Nitrifikatsiyada nitrit va nitratlarning hosil bo’lishi anaerob sharoitida kislorodning potentsial manbai hisoblanadi. BMT huzuridagi YUNESKO FAO (Oziq-ovqat va qishlok xo’jaligi tashkiloti) ma‘lumotlari va boshqa manbalar bo’yicha, hozirgi vaqtda biosferada azotning yillik muvozanati barqaror (umumiysi 92 ∙10 6 t., xuddi shunday biologik fiksatsiya 54∙10 6 t., industrial fiksatsiya 30∙10 6 t., sarf bo’lishi 83∙10 6 t., koldig’i 9∙10 6 t.) hisoblanadi. Biroq, bir qancha holatlarda tabiiy denitrifikatsiya zahirasi (azotning umumiy muvozanatidan 20-25%) suv havzalari va tuproqlardagi ortiqcha nitrat va ammiaklarni yuqotolmaydi, natijada ularni ifloslanishiga va oqibatda inson va hayvonlarni og’ir kasalliklarga olib keladi. 7 Kislorodning aylanishi. Kislorod planetamizning asosiy anion elementi hisoblanadi va deyarli Yer po’sti massasining yarmini tashkil etadi. Yerdagi kislorodning eng ko’p qismi boshqa elementlar bilan – gidrosferada vodorod bilan, litosferada kremniy, metall, har xil silikatlar bilan va kam miqdorda, oksidlanish karbonatlar, sulfatlar, fosfat va boshqa kam tarqalgan birikmalar bilan kimyoviy bog’langan. Litosferada kimyoviy bog’langan kislorod amaliy jihatdan faol

www.arxiv.uz geokimyoviy aylanishdan chiqadi. Biologik aylanishda erkin kislorod suv - oksidlash va qatnashadi. Kislorodning biokimyoviy ahamiyati shundaki, u katta organizmlar nafas olishi uchun yetuk (massasi bo’yicha) biofil element hisoblanadi. Kislorodning aylanishi yuqorida ko’rib o’tkanimizdek, uglerodning biokimyoviy aylanishiga bog’liq. Erkin kislorod bundan tashqari nurash va oksidlanish jaryonlarida foydalaniladi. V.M. Goldshmidt bo’yicha, bu jarayonlar kislorodni qazilma holatda 40∙10 16 t. kamaytirdi; bu ko’rsatkich miqdori hozirgi Yer atmosferasidagidan ancha ko’pdir (1,5∙10 6 t). G.V.Voytkevich va V.V.Zakrutkin (1976) Ye.D.Xollendning erkin kislorod va uning butun Yer tarixi bo’yicha sarfi haqidagi quyidagi ma‘lumotlarini keltiradi (1 -jadval). 1 jadval Yerda kislorodning hosil bo’lishi va sarflanish (Xollend bo’yicha) muvozanati Muvozanat moddasi O 2 (10 20 g) % Umuman hosil b o ’ladigan kislorod - Fotosintez - H 2 O bu g ’lari fotodissotsiatsiyasi 181 1 99.5 0,5 Jami 182 100,0 Hozirgi kislorodning hosil b o ’lishi - Atmosferadagi erkin kislorod - C h ala oksidlangan temirning oksidlanishi Vulqon gazining oksidlanishi, shu jumladan 12 14 15 8 140 6,3 7,4 7,8 4,2 74,3

www.arxiv.uz reaktsiyaga kirishi b o ’yicha: CO+O → CO 2 CO 2 +O → CO 3 H 2 +O → H 2 O Jami: 189 100, 0 Shunday qilib, suvning umumlashgan ko’rinishi tirik organizmlar modeli hisoblanadi, kislorod atomining bir qismini esa boshqa biogen elementlar egallaydi. A.A. Beus (1972) Yerni evolyutsiya jarayonida vodorodning katta qismini yo’qotgan planetalar sinfiga kiritgan. Natijada, vodorod - kosmosda eng ko’p tarqalgan element – yer po’stlog’ining ikkinchi darajali elementi hisoblanadi (shunday bo’lsada ularning ba‘zilarini asosiy elementlar qatoriga kiritish mumkin, masalan gidrosfera va biosferadagi). Vodorodning biogen aylanishi asosiy sxemasi quyidagi ko’rinishda ifodalanishi mumkin: Suv → organik birikmalar → suv Bu sxemani elementlar ko’rinishida yozamiz: (H 2 O) → (C, O, H, N) → (H 2 O) Shunday qilib, vodorodning biogen aylanishi faqat bog’langan ko’rinishda amalga oshadi (kislorod, uglerod va kam miqdorda azot bilan). 9 Boshqa elementlarning aylanishlari. Kichik (biogen) aylanishda faqat asosiy emas, balki boshqa biogen elementlar (ikkinchi darajali), jumladan mikroelementlar ham qatnashadi. Ulardan ba‘zilari o’zining kimyoviy xususiyatlari o’xshashlik fazilatlariga ko’ra tirik organizmlarda yig’iladi (strontsiy xususiyati bo’yicha kaltsiyga o’xshash bo’lganligi uchun suyak to’qimalarida

www.arxiv.uz yig’ilishi mumkin, shuningdek radionuklid strontsiy – 90; tseziy va radioaktiv tseziy – 137 kaliy bilan birgalikda harakatlanadi va boshq.). Ba‘zi elementlar, masalan simob va boshqa og’ir metallar, biogen aylanishida antropogen faoliyatga ko’ra “majburan” jalb qilinadi. Yakka va tarqalgan elementlarni to’plovchi organizmlar mavjud. Shunday qilib, ba‘zi yerdagi gullaydigan o’simliklar litiy, berilliy, borning to’plovchisi bo’lishi mumkin. Brom va yodlar ba‘zi dengiz suv o’tlarida yig’iladi. Ruda konlaridagi o’simliklarda mis, tsink, qo’rg’oshin va boshqa mikroelementlar yig’ilishi mumkin. Asosiy biogen elementlarga (C, O, H, N) taqqoslash bo’yicha boshqa biogen elementlarning migratsiyasi, asosan suyuq va qattiq fazalarda, istisno tariqasida gaz va bug’ shaklida sodir bo’ladi, shuning uchun uning biogeokimyoviy davri juda oddiy hisoblanadi. Misol tariqasida fosfor, kaliy va temirning aylanishini qisqacha qarab chiqamiz. Klark litosferada fosforning (tarkibini) uncha yuqori bo’lmagan -9·10 -2 tirik organizmlarda uning miqdori bir muncha kamligi -7- 10 -2 %, shunday bo’lsada, ayni ular cho’kindi jinslarda (fosfaritlar qatlami ko’rinishida ustunligi) bu elementning katta miqdori, raqam bilan baholanganda 10 11 –10 12 t yig’ilgan. Fosforning birikmasi (kaltsiyli yoki fosforli birikma) suvda yomon yoki juda yomon eriydi, xususan ishqorli muhitda, shuning uchun tuproq zarrachalari ushlasada, biroq o’simliklar uchun erishib bo’lmaydigan bo’lib qoldi. Ishqorlanishi oshishi bilan fosfatning eruvchanligi o’sadi. Suvda ortofosforli kislota H 3 PO 4 juda yaxshi eriydi; xuddi shunday degidrofosfat suvda eriydi, masalan kaltsiy fosfati Ca (H 2 PO 4 ) 2 . Fosforning aylanish sabablari yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, tuproqda sekinlashgan (aylanish uzoqligi 200 yil) va suv muhitida tezlashgan (10 minutdan to bir necha soatgacha). Fosforning past erishi va migratsion qobiliyatiga

www.arxiv.uz qaramasdan, afzalligi shuki doimo quruqlikdan dengiz va okeanga, chidamli quyqa moddalar ko’rinishida bo’ladi. Biroq fosfor tirik organizmlar oqsil hosil qilish uchun hayotiy zarur element hisoblanadi. Shuning uchun uning tuproqdagi zahirasini doimo to’ldirib borishga to’g’ri keladi. Atrof muhitni fosfor tarkibi bilan oshirib borishga yo’naltirilgan inson faoliyatini V.A. Kovda quruqlikni fosfatizatsiyalash deb atagan (3 – rasm). Hozirgi paytda inson oddiy va ikkilamchi superfosfat ko’rinishidagi kaltsiy degidrofosfat tarkibli fosforli o’g’itlar ishlab chiqadi (apatit va fosforit minerallaridan); fosforga hisoblaganda, bu o’g’itni yillik ishlab chiqarish 30·10 6 t. ga yetadi. Fosforning katta miqdori (5·10 4 t.) baliqlar organizmida mavjud. Biroq haddan tashqari fosforli o’g’itlarni va fosfor tarkibli yuvuvchi vositalar muhitga sezilarli zarar keltirishi mumkin.

www.arxiv.uz 3-rasm. Biosferada fosforning aylanishi (P.Dyuvino, M.Tangu bo’yicha, 1973; V.I. Korobkin, L.V. Peredelskiy o’zgartirishlari bilan, 2001) Shunday qilib, suv havzalari tarkibida fosfor miqdori yuqori bo’lgan sanoat oqovalari va sug’oriladigan suvlarning tushishi baliqlar va suvda suzuvchi qushlarni halokatga olib keladi. Kaliy ham tirik organizmlarning muhim elementi hisoblanadi, ammo uning tarkibi jami 0,01-0,1 % ni tashkil etadi. Kaliy muskullarning qisqarishida, asab impulslarini yetkazuvchi sifatida qatnashadi. Kaliyning yetishmasligi fotosintezni buzadi, o’simlik barglari oqaradi va quriydi. Yer ustidagi o’simliklar kaliydan tuproq orqali oziqlanadi. Kaliyda gilli tuproqlar eng boy hisoblanib, sorbentli ionlar ko’rinishida ifodalanadi. Karbonatli tuproqlar kaliyga to’yinmagan. Shuning uchun kaliy ham zarur o’g’it sifatida foydalaniladi. Kaliyli o’g’it olish uchun muhim mineral, silvin KCl va karnallit MgCl KCl 6H 2 O hisoblanadi. Ular asosan yopiq suv havzalarida dengiz suvlarining bug’lanishida hosil bo’ladi. Muhim biogen element temir hisoblanadi. Yer po’stlog’ida uning tarkibi –3,3%, organizmlarda 10 -2 – 10 -3 %. Temir ko’pgina oksidlanish jarayonlarida kofaktor bo’lib hisoblanadi va gemoglobin tarkibiga kiradi. O’simliklar temirni tuproq eritmalaridan oladi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Karimov I . A . O ’ zbekiston XXI asr bo ’ sag ’ asida : xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari . - T .: « O ’ zbekiston », 1997.-110 b . 2. Alekseev G . N . Energoentropika .- M .: Znanie , 1983.-192 b . 3. Andersen Dj . M Ekologiya i nauki ob okrujayushey srede : biosfera , ekosistema , chelovek .- L .: Gidrometeoizdat , 1985.-166 b . 4. Burgin V . A ., Martsinkovskaya M . I . Selskoe xozyaystvo i ekologiya .- T .: Mehnat , 1990. - 168 b . 5. Bauer E . S . Teoriticheskaya biologiya .- M .- L .: izd - vo Vsesoyuzn . in - ta eksperim . medits ., 1935.-206 b 6. Beus A . A . Geoximiya litosfer . - M .: Nedra , 1972.-296 b . 7. Bruno D . Dialogi . - M .: Gospolitizdat . 1949. -552 b . 8. Barabanov V . F . Geoximiya – L .: Nedra , 1985.-423 b . 9. Valukonis G . Yu ., Muradov Sh . O . Osnovi ekologii - T . Obshaya ekologiya. Kn.1- T.: ”Mehnat”, 200-328 b. 10. Vernadskiy V.I. Jivoe veshestvo i biosfera. Bibiliog. trudov akad. V.I.Vernadskogo. –M.: Nauka, 1994.-672 b. 1 Vernadskiy V.I. Ocherki geoximii.-M.-L.: Gosizdat, 1927.-368 b. 12. Gorelov A.A. Ekologiya. Kurs lektsiy. -M.:izd-vo “Tsentr”, 1998.-240 b. 13. Dedyu I.I Ekologicheskiy entsiklopedicheskiy slovar-Kishinyov:izd- vo.MSE,1990 -406 b 14. Darvin Ch. Proisxojdenie vidov – M .: Gos. Izd-vo selxoz. lit., 1952.-333-340 b 15. Ivlev A.M. biogeoximiya. Uchebn.-M.: Vsshaya shkola, 1986.-127 b.

O'xshashlar

Ekotizimda moddalarning aylanishi

Biosfera, ekologik tizim va ekologik omillar

Tuproqning organik moddalar

Ekologik tizimlar

Ekotizim evolyutsiyasi