Ekotizim evolyutsiyasi - Ekologiya - Referatlar

Ekotizim evolyutsiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

204 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Yerdagi hayot tasodifiymi? 2. Dunyoning moddiy birligi 3. Koinot evolyutsiyasi 4. Evolyutsiyaning omillari 5. Nurlanish va maydon 6. Zilzila va vulkanizm 7. Yerga meteoritlarning qulashi 8. Evolyutsiya va iqlim 9. Evolyutsiyaning tashqi omillarini ba‘zi bir umumiy qonuniyatlari 10.Evolyutsiyaning yo’nalishi 11.Ekogenez 12.Ekotizim evolyutsiyasining tarkibiy qismi 13.Keskin davr 14.Fitotsenozlarning jadallashgan evolyutsiyasi 15.Yuqori gradientli davr 16.Evolyutsiya to’lqinlari

www.arxiv.uz 7.1 Yerdagi hayot tasodifiymi? Har qanday ekotizimga evolyutsiya tirik organizmlarning paydo bo’lishidan boshlanadi. Umuman hayot har qanday ekotizimda borgan sari ko’proq har qanday boshqa «qadimgi» ekotizimga kirib boradi. Butun biosferachi? Qanday qilib Yerda hayot paydo bo’ldi? Bu savolga V.I.Vernadskiy Yerda hayot paydo bo’lishining uchta yo’li bo’lishi mumkin deb ko’rsatib o’tgan: hayot har doim mavjud bo’lgan (umuman materiya va boshq.); hayot ma‘lum sharoitda planetaning geologik tarixi davrigacha paydo bo’lgan; Yerga hayot kosmos orqali keltirilgan. Birinchi taxminga ko’ra, V.I.Vernadskiy biz hayot izlari (qoldiqlari) bo’lmagan geologik bosqichlarni bilmaymiz deb ta‘kidlagan (hozirgi paytda eng sodda organizmlar, bakteriya qoldiqlari va suv o’tlari qazilmalarda, cho’kindi hamda metamorfik tog’ jinslarida uchraydi, ularning yoshi 3,8-4,0 mlr.yil deb baholangan). Organik moddalarning abiogen sinteziga ko’ra V.I.Vernadskiy bir qator keyingi ishlarida Yerning uzoq o’tmishda jonli va jonsizlarning paydo bo’lish imkoniyatlari to’g’risida ta‘kidlab o’tgan. Darhaqiqat, bir qator olimlar tomonidan vodorod aralashmasidan aminokislota, elektr zaryadlari ta‘sirida va ultarbinafsha radiatsiyasidan ammiak va metan kabi murakkab moddalar olindi. Biroq biosfera shakllangan sharoitda «Barcha tiriklar tirikdandir» printsipiga amal qilinadi. Bu printsipga florentsiyalik vrach Franchesko Redi tomonidan 1668 yil ta‘rif berilgan edi. Ehtimol biosfera sharoitida mavjud har qanday hayot shakllari yana paydo bo’ladigan hayot shakllariga dushmanlik qiladi (yoki uning biogen pushti) va uning imkoniyatlarini cheklashga harakat qiladi. Kosmik gepotezaga kelganda, shu narsa ma‘lumki, quyosh tizimi va uning yo’ldoshlarida (Venera, Mars, Luna) hech qanday hayot izlari yo’k. Shu bilan birgalikda meteorit moddalar tadqiqoti paytida Antarktida muzliklarida aminokislota va murakkab nukliotidlar borligi aniqlangan. Shunday qilib yerda hayot tasodifiymi? degan savolga qanday javob bersa bo’ladi? Balki Yer va uning biosferasi Katta xayot kosmosda qandaydir istisno tariqasidagi paydo bulgandir. Bu va boshqa savollarga to’liq javob berishga harakat qilamiz.

www.arxiv.uz 7.2 Dunyoning moddiy birligi . Yer organizmlari tarkibida to’rtta element: uglerod; kislorod; vodorod va azot yetakchi ahamiyatga ega. Aynan shu elementlar quyosh tarkibining ko’pchiligini tashkil etadi (atomli nisbatda 3,7(10-4 : 6,8(10-4 : 1:1,1(10-4 D.Greya ma‘lumotlari, 1980). Galaktikaning kosmik energiya bilan nurlanish tarkibi kuchliroq 2,5(10-9 ev proton : (vodorod yadrosi) –92%, (-zarrachalari –7%, S,N, O, va F yig’indisi –0,5%; boshqa barcha elemetnlarga 0,5% gacha to’g’ri keladi (Barabanov 1985). Yulduzlarni evolyutsiyaning dastlabki bosqichidagi radioastronomik kuzatuvlar (yulduzlarga qarshi deb nomlanadigan) ko’rsatdiki, ajoyib tabiiy lazerli qatlam ochiq gidroksil qatorni (ON), to’lqinlar uzunligi esa –1,35 sm – undan ham ochiqroq bo’lgan suv bug’lari qatorini nurlantiradi (Fradkin 1983). Ko’pgina yulduzlar va gazli tumanlarda uglerod va azotning borligi aniqlangan. Shunday qilib, dunyoning moddiy birligi mavjud. Koinotning har bir qadamida biz hayotni qatlamlardan tuzilganligini ko’ramiz. Biroq dunyoning moddiy birligi nafaqat uning moddiy tarkibida namoyon bo’ladi balki uning rivojlanishida fizik jarayonlarning birligi ham muhim sanaladi. Bu jihatdan 1922-1924 y.y. A.A.Fridman tomonidan birinchi marotaba asoslangan katta portlash nazariyasiga to’xtalib o’tamiz. Koinotning bir jinsligi va izotropligi sharoitlaridan kelib chiqib va o’zining nisbiylik nazariyasi matematik tenglamasi modelidan foydalanib, A.A.Fredman bunday koinotda moddalar tinch turolmaydi, yaxlit holatda siqilishi yoki kengayish zarur deb uyladi. 1929 yil amerikalik astronom E.X.Xabbl, uzoq galaktikadagi spektrlarni o’rgana borib, o’sha spektrda qizil aralashmani kuzatdi. Bu aralashma Doppler effektiga asoslangan bo’lib, yorug’lik tezligida galaktikaning bir-biridan uzoqlashishini tushuntirgan. E‘tiboringizni «medalning» yana bir tomoniga- dunyoning strukturali birligiga qaratamiz. Bizning galaktika somon yo’li, 100 mlrd.ga yaqin yulduzlarni birlashtirib, Andromedlar tumanligi va uchta o’nlik va uncha katta bo’lmagan mahalliy galaktika guruhlarini tashkil etadi. Bu guruh ajralmagan holda mavjud bo’lib, Deva yulduzi yo’nalishining markazida bir muncha yirikroq holatda to’planadi.

www.arxiv.uz Devada to’planish mahalliy yuqori to’planish va boshqalar uchun yadro bo’lib xizmat qiladi. Koinotning kuzatilayotgan qismini radiusi taxminan 10-15 mlrd. yorug’lik yiliga teng bo’lib, astronomiyada metogalaktika nomini olgan. Metogalaktika yacheykali tuzilishga, galaktik to’planishiga ega bo’lib, yacheykasining o’lchami 100-300 mln. yorug’lik yiliga teng (CHernin 1987). SHunday qilib, dunyo nafaqat moddiy munosabatda, balki uning rivojlanishini boshqaradigan o’zining tuzilishi va qonunlari bilan ham birdir. Bu nuqtai nazardan qaraganda hayotni kosmik qonuniyat sifatida qarashga to’g’ri keladi. U aniq moddiy vaqtinchalik fazoviy- sharoitlarda amalga oshadi. 7.3 Koinot evolyutsiyasi. Hozirgi vaqtda ko’pgina fiziklar va umuman tabiatni kuzatuvchi olimlar katta portlash va koinotning kegayishi kontseptsiyasini hech bo’lmaganda metogalaktika doirasida tan olishadi. Energetik jihatdan uning tutgan o’rnida entropiya jarayoni ustun turadi. Biroq 4- bobda aytib o’tilganidek, dunyoning haqiqiy voqeligida nafaqat entropiya, balki antientropiya qonunlari amalga oshadi. Xususan antientropiya mexanizmi tirik organizmlarda harakat qiladi. Yuqorida ta‘kidlanganlardan kelib chiqqan holda Koinotning yopiq kosmogonik davr ko’rinishidagi evolyutsiya modeli taklif etildi (Sedov, 1982, 7.1 -rasm). Davr, Koinotning har xil vaqtda har xil qismida o’tadigan to’rtta asosiy bosqichdan tuzilgan.

www.arxiv.uz 7.1-rasm. Koinot evolyutsiyasining davriy modeli (Sedov, 1982) Bizning metogalaktika, Quyosh tizimidagi Somon yo’li aylananing IV – sektorida turadi va Quyosh atrofidagi fazoga energiya beradi. Entropiya Koinotning ushbu qismida doimo o’sib boradi. Hamma energiya zahirasini sarf qilgan quyosh so’nadi, butun quyosh tizimi kosmik changa aylanadi. Koinotning bizga tegishli qismi birinchi sektorda sodir bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan kosmik changlardan quyuq materiya hosil bo’la boshlaydi. (II-sektor) shundan keyin III- sektorga to’g’ri keladigan jarayonlar boshlanadi: juda katta portlashlar yulduz va planeta tizimlarning hosil bo’lishiga sabab bo’ladi, yana hayot paydo bo’ladi. SHunday qilib, Koinotning issiqlik halokatidan keyin gravitatsion, elektromagnitli va yadroviy maydonlar hisobiga asta-sekin paydo bo’la boshlaydi. 7.4 Evolyutsiyaning omillari. Evolyutsiyaning ichki omillari tirik materiya, Ch.Darvin asoslagan ishlardan boshlanib, hozirgi genetika yutuqlari bilan tugaydi. Evolyutsiyaning tashqi omillariga juda kam ahamiyat berilgan va berilmoqda, shunday bo’lsada, yuqorida ta‘kidlanganlardan bir xil mazmundagi xulosa kelib chiqadi, ya‘ni Koinotdagi hayotning o’zi faqat uning aniq rivojlanish davrida paydo bo’lishi mumkin. Umuman aytganda, hayot Koinot evolyutsiyasining farzandidir.

www.arxiv.uz Dunyodagi barcha narsalar, xuddi shunday organizmlar, ekotizimlar, Yer biosferasi va umuman barcha materiya ham jonli, ham jonsiz fazo va vaqtda mavjud. Bu – qandaydir muqarrar dalilga o’xshaydi, qandaydir aksiomaga yaqinroq, biroq shunday bo’lsada, aynan fazo va vaqtning kontinumini evolyutsiyaning muhim tashqi omili deb hisoblash mumkin. Fazoni vaqtdan, vaqtni fazodan tashqari tushunish mumkin emas. Bundan tashqari, fazo vaqtdan, vaqt fazodan tashqarida mavjud emas. Shuning uchun klassik fizikada fazo va vaqtni birlashtiruvchi substantsiya harakatdir; darhaqiqat, har qanday jismning harakatini koordinatalarda ifodalash mumkin, «koordina - vaqtning bosib o’tgan yo’li» degan ma‘noni anglatadi. Evolyutsiya – materiyaning fazo va vaqtdagi alohida harakat shaklidir. Koinotning uz tuzilishi asosiga kura sodda, moddiy fazoda bir jinsli va izotropli xisoblanadi. Blez Paskal (1623-1662) dunyoning bu aylanasi bulib uning, markazi hamma joyda, aylanasini hech qaerda topa olmaysiz deb aytgan edi. Koinotning vaqtinchalik xususiyatlarini hisobga olib, mutlaqo statik emas, balki dinamik va rivojlanib boruvchi ekanligi ma‘lum bo’ldi. Fazoning uch o’lchamligi va vaqtning bir o’lchamligi - haqiqiy dunyoning muhim xususiyatlaridan biridir. Fizik-nazariyotchi P.Erenfest XX asrning 20 - yillarida fazoning uch o’lchamligi - bu dunyoning mavjud bo’lishi uchun muhim ekanligini ta‘kidlagan edi. Agar fazoviy o’zgaruvchanlik uchta emas, to’rtta bo’lganda planeta orbitasi yopiq bo’lmas edi, Quyosh sistemasi xam bo’lmas edi. Xuddi shunday fizik nazariyotchilar va L.E.Gurevich, V.M.Mostepanenko bunday holatda atomlarda elektronlarning yopiq orbitasi, ya‘ni moddalarning atom tuzilishi mavjud bo’lmasligi to’g’risidagi xulosaga kelishgan. Zamonaviy fanda vaqt, materiyada hodisa va holatlarni ketma-ket almashinish shakli sifatida qaraladi. Shunday qilib, agar materiya bo’lmasa,

www.arxiv.uz vaqt ham bo’lmaydi. Bu fikr Aristotelning fizika kitobida keltirilgan qarashlaridan unchalik uzoq emas; qadimiy filosof taxminan shunday mulohaza yuritgan: o’tgan o’tib ketdi, kelajak hali kelgani yo’q, hozirgi davomiylikka ega emas - hali vaqtdan orqada qolmoqda. Zamonaviy fan ko’pgina narsalarni endigina yoritib berdi. Kvant nazariyasiga ko’ra, ham fazo, ham vaqt kvantlangan, ya‘ni uzluksiz – uzlukli. Hatto bironta oddiy zarrachani tarixini olsak, qaysi voqea ilgari, qaysisi keyin ekanliginining aniqligi yo’qoladi. Angliyalik fizik va astronom A.Edingtonning qat‘iyat bilan yozgan gepotezasini eslatib o’tamiz, vaqtning bir o’lchamligi bu atigi bizga dunyoning yaqin qismining xususiyatlaridir; vaqtning bizdan uzoq qismida bir o’lchamli emas, masalan ikki o’lchamli bo’lishi mumkin. Hozirgi paytgacha juda oddiy savolga ishonchsiz javob berilmoqda: nima uchun vaqt o’tib bormoqda? Bu yerda qanday qilib yaqinda Sankt-Peterburgda topilgan I.Kantning «Fazo va vaqt faqat katta miqdorning bir qismi sifatida mavjud bo’lishi mumkin» deb yozgan so’zlarini eslash mumkin emas. A.A.Fridmanning nazariyasiga asosan, Koinot dastlab bir nuqtaga siqilgan bo’lib, uning moddalar zichligi esa cheklanmagan katta, cheksiz miqdorga ega. Bu бошланђич ќолат космологик сингулярлик ( хусусияти ) деб ном олган . Бу vaqt bizdan taxminan 15-20 mlrd. yil orqada kolmokda. Kuyosh sistemasi va Yerning yoshi 4,5-5 mlrd. yilga teng. Kosmik hayot hali juda yosh hisoblanadi. Hozirgi tushunchalar bo’yicha singulyarlik nuqtasidagi xajm 10-35 metr atrofida o’lchamga ega; bu miqdor uchta fizik konstant kombinatsiyadan olingan- bo’shliqdagi yorug’lik tezligi, doimiy Plank va nyutonli gravitatsion doimiylikdan olingan. Yuqoridagi fikrlarga bog’liq holda, dunyoning tuzilishida fizik vakuum va uning ahamiyati to’g’risida bir nechta fikrlar aytish mumkin. Fizik vakuum hozirgi fikrlar bo’yicha bo’shliq emas. Hatto unda na zarracha, na maydon bo’lmasada, unda doimo murakkab fizik aylanishlar mavjud, masalan, elektromagnit maydonning alohida turdagi vakuumli tebranishlar; vakuumdan qutilib chiqa olmaydi va yoyilib ham ketmaydi. Tortishish maydonining

www.arxiv.uz «vakuumli ildiz» gravitatsion maydoni (CHernin,1987)da vakuumli tebranish mavjud. Vakuumdagi tebranish maydonidan tashqari, bir juft zarrachalar va anti zarrachalar paydo bo’ladi va yo’q bo’ladi. Ular ham o’z-o’zidan vakuumdan qutilib chiqolmaydi va mustaqil mavjud bo’la olmaydi. Paydo bo’lgan zarrachalar vakuumdagi energiyadan foydalanadi va o’sha zahotiyoq qaytarishlari shart. Biroq yuqori energiyada zarrachalarni vakuumdan ozod etish mumkin. Vakuum fizikasining kvantli asosi ana shunday. Koinotning boshlang’ich holati, o’lchami va fe‘l atvori unga xos kvant qonuniyatlari, mikrodunyo ob‘ektini eslatadi. Agar shunday bo’lsa, u vakuumdan paydo bo’lmaydi. Ana shunday farazni P.I.Fomen (Rossiya), E Trayon (AKSH) va boshq. aytib o’tgan. Vakuumda energiyaning katta zahirasi to’plangan. Yadroviy enregiyadan million marta ortiq. Aynan vakuum kosmik vodorodning katta massasini hosil qiladi degan gepoteza mavjud. Ekologiya va paleekologiya nuktai nazaridan hodislarning bir vaqtning o’zida sodir bo’lishi muammolari muhim ahamiyatga ega. Umuman aytganda, vaqtning nisbiy nazariyasi absolyut emas, balki nisbiyligi ma‘lum bo’ldi. Shuning uchun bir vaqtning o’zida sodir bo’lish degan tushuncha va uning absolyut ma‘nosi yo’qoladi (vaqt mavzusiga harakat tezligi va ortilish kuchi ta‘sir etadi). Klassik mexanikada yorug’lik tezligidan uzoqroq uzib ketuvchi bir vaqtning o’zida sodir bo’ladigan muammolar oson yechiladi. N.P.Gerasimov va K.K.Markov 1939 yilda qadimgi muzlik davrining metaxronniligi to’g’risidagi kontseptsiyasini ilgari surdi. Keyinroq K.K.Markov tabiatning umumiy ritmli va umumiy yo’nalish o’zgarishi bilan bir katorda, Yer sharining turli xududlarida, tabiiy mukim rivojlanishning mintaqaviy xususiyatlari muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatdi. Bu mahalliy farqlanishni, u tabiat rivojlanishining metaxronligi yoki fazodagi vaqtning rivojlanishi deb atashni taklif etdi. SHunga bog’liq holda, N.A.Xotinskiy (1981) «Paleogeografik muammo», «fazo-vaqt», agar har bir aniq holatda predmet, ham fazoviy, ham vaqt doirasida aniqlanmasa, munozara uzoq vaqt yechilmay qoladi. Aks holda, bahs

www.arxiv.uz cheksiz bo’lishi mumkin. Madomiki, har bir tomon tabiiy jarayonlar rivojlanishining senxronli yoki metaxronli misollarini ko’plab keltirish mumkin, ular haqiqatdan o’zining fazo vaqt miqyosida taqqoslab bo’lmaydigan miqdoriga ega. Bitta misolga to’xtalib o’tamiz. Yerning cho’llanish gepotezasi tarafdorlari oxirgi 10 ming yilda Saxarani, paleolitda yashil va gullab yashnagan, jo’shqin daryolari va xilma-xil faunali, ibtidoiy jamiyatda ovchi, rassomlarning bir nechta rasmlarida ifodalanganligini misol keltiradi. G’arbiy Sibirning yalanglanish tarixi masalalari bilan shug’ullanuvchi M.I.Neyshtadt (1976) ta‘kidlaydiki, botqoqlik bu yerda 10 ming yil oralig’ida katta o’rmon daraxtlarini yo’qotib, uzoq quruqlikdagi o’rmonlarga ham yetib boradi. Oxirgi 6 ming yilda botqoqlikning o’rtacha yillik tezligi 110 kv km ni tashkil etadi. Shunday qilib, bir vaqtning o’zida har xil fazo sharoitlarda ikkita tendentsiya cho’llanish va botqoqlanish mavjud (7.2-a rasm). Boshka tomoni 5 bobda aytib o’tilganidek, issiq va quruq subareal davrda torfning chegara qatlami har xil yoshda hosil bo’lgan deb aytib o’tilgan (7.2, b-rasm). a – galotsenada chullanish va botkoklanish sinxronligi; b – torf katlami chegarasining metaxronligi 7.5 Nurlanish va maydon. Har xil turdagi nurlanish va fizik maydonlar evolyutsion jarayonlarga ta‘sir etadigan muhim tashqi omillardan hisoblanadi. Ulardan ko’pchiligi elektromagnitli tabiatga ega. Barcha nurlanishlar ionlashtiruvchi va ionlashtirmaydiganlarga bo’linadi. Ionlashtiruvchi nurlanishlar rentgen, gamma- va kosmik nurlanishdan iborat. Bu ko’rinishdagi nurlar energiyaga ega bo’lib, u atomlarning ionlarga aylanishi elektronlarni bo’shashi uchun yetarli, bu esa organizm ho’jayralarida kuchli o’zgarishga olib keladi. Radioaktiv elementlar yadrosining parchalanishi -(, (- va ( nurlaridan tuzilgan ionlashtiruvchi nurlar hosil qiladi. Uzun to’lqinlar ta‘siri (yakin ultrabinafshadan radioto’lqingacha) ionlashtirmaydigan nurlanish deb ataladi. Ulardan ba‘zilari to’qimalarda issiqlikdan shikastlanishga olib kelishi (mikrotulqinlar), ho’jayralarni buzishi va rak kasalligini keltirib chiqarishi mumkin (ultrabinafsha nurlar).

www.arxiv.uz 7.2-rasm. Tabiiy hodisalarning sinxronligi va metaxronligi: a - galotsenada cho’llanish va botqoqlanish sinxronligi; b -torf qatlami chegarasining metaxronligi Quyosh kosmik energiyaning asosiy manbai bo’lib, undan Yerga zararlangan zarrachalar va elektromagnit to’lqinlar kelib tushadi («quyosh shamoli»). Quyosh plazmasida protonlar tarkibi 91,3%, alfa –zarrachalari (ikki marta geliyning ionlashgan atomi) –8,6% va geliyning ionlashgan atomi –0,1% tashkil etadi. Quyosh elektromagnit nurlanishning spektriga gamma, rentgenli, ultrabinafsha, ko’rish yorug’ligi, infraqizil va uzun to’lqinlarga mos keluvchi 0,1 A0, 0,1-100 A0, 100-3900 A0, 3900-7600 A0, 7600 -3(107 A0 kam va 0,3 sm (3(107 A0) yuqori bo’lgan nurlar kiradi. Katta energiyaga ega bo’lgan va organik molekulalar uchun halokatli hisoblangan qisqa 2900 A0 dan kichik to’lqinli radiatsiya kvantlari ((-nurlanish, uzoqqa boradigan rentgenli va ultrabinafsha) nurlar, Yer atmosferasining yuqori qatlamlarida butunlay yutiladi. SHuning uchun Yerning uzoq o’tmishida, uning gaz qobig’i bo’lmagan paytda (planetaning evolyutsiya modeli imkoniyatlaridan biri), uning yuzasida hayot paydo bo’lishi ehtimoldan uzoq bo’lardi. Shu sababdan Protoerga kosmik hayotni olib kirish muammo hisoblanadi. Qisqa to’lqinli nurlanishlarning jaryonlarga ta‘siri, atmosferaning yuqorisida termosferada

www.arxiv.uz favqulodda katta. Ular bilan suv bug’larining fotodissotsiatsiyasi, kislorod, azot, vodorodning ionlashishi, havo haroratining 18000S qizishi jarayonlariga bog’liq. 55 km balandlikdan boshlanadigan ozon qatlami uzunroq to’lqinli nurlanishlarni (ultrabinafsha) yutilishida yetakchi ahamiyatga ega. Ozonning maksimal tarkibi 20-30 km balandlikka to’g’ri keladi; ozon Quyosh radiatsiyasi energiyasining 4% ga yaqinini yutadi. Taxmin qilinishicha, Yerda kislorodli atmosfera va ozonli ekran shakllanguncha quruqlikda hayot paydo bo’lishi mumkin bo’lmagan, halokatli nurlarni yutuvchi faqat chuqur suv qatlamlarida hayot paydo bo’lgan va rivojlangan bo’lishi mumkin. Quruqlikda hayotning paydo bo’lishi yuqori paleozoy o’rtalarida ro’y bergan (400-500 mln. yil avval). Yer Quyosh nurlanishidan tashqari, galaktik fazodan keladigan kosmik nurlanishga ham duchor bo’ladi. Birinchi marta V.Gyoss tomonidan 1912 yilda aniqlangan kosmik nurlanish tashkil topgan zarrachalarining (proton, alfa-zarrachalar va boshq.), ulkan energiyasiga ega bo’lib, bir necha marta quyosh energiyasining kosmik nurlanishidan (109 ev) va yerdagi zarrachalarni tezlashtirgich (1012 ev) energiyasidan ortiq bo’lib; metagalaktik nurlanishning maksimal energiyasi 1021 ev gacha yetadi. Biroq, Yer Quyoshdan umumiy galaktik kosmik nurlanishga taqqoslaganda 1020 marta ko’proq energiya oladi. Bundan tashqari, quyosh faolligi davrining o’zgarishi xususan, qisqa to’lqinli nurlanish oqimining kuchayishiga ta‘sir etadi. Shunday qilib, quyosh faolligi vaqtida 8 A0 dan qisqa to’lqinlarni 600 marta, 44-60 A0 to’lqinlarning esa, faqat 7 marta (Semenenko, 1983) oshishi kuzatiladi. Xromosferali charaqlashda quyoshning kosmik nurlanishi galaktik kosmik nurlanish oqimidan yuz martalab oshib ketadi. SHularga bog’liq holda V.F.Barabanov (1985) Yerning uzoq gelogik o’tmishida ana shunday charaqlab ketishi planetaning organik hayoti tuzilishida chuqur o’zgarishlarga olib keladi, bitta hayot shakli boshqasiga almashtiriladi deb ta‘kidlagan. Masalan, o’rtacha kembriy arxeotsitning to’satdan sirli qirilib ketish hodisasi va ularning o’rniga trilobitlarning paydo

www.arxiv.uz bo’lishi; keyinchalik quyi silurda trilobit va graptolitlarning qirilib ketishi va shu bilan birgalikda birinchi baliqlarning paydo bo’lishi; quyi devonda trilobitlarning butunlay qirilib ketishi va goniatitlarning taraqqiy etishi; quyi permda amfibiyalarning so’nishi va ularning urniga kelgan reptiliyning taraqqiy etishi va boshqa hodisalar. Zamonaviy genetika kuchli radiatsiya okibatida turlarning tezkor o’zgarishiga sabab bo’ladi degan bir hil mazmundagi xulosaga keldi. N.P.Dubinin fikri bo’yicha (Populyatsiya evolyutsiyasi va radiatsiyasi, 1966), bu holatda radiouglerod S14 alohida ahamiyatga ega bo’lib, yarim parchalanish davrida (5570+30 yil) uzoq vaqt oralig’ida organizmlarni nurlantiradi, genli mutatsiya va xromosomali qayta qurilish chorlaydi. Moskva shahrida 1974 yilda «Kosmik omillar va organik dunyoning evolyutsiyasi» muammosi bo’yicha bo’lib o’tgan kengash qatnashchilari kosmik jarayonlar organizmlar evolyutsiyasi tahlilida deyarli e‘tiborga olinmaydi deb ta‘kidlaganlari bejiz emas. Bu jarayonlar vaqt bo’yicha o’zgarmas deb hisoblanganligi, haqiqatdan chuqur yanglishishga olib kelganligi ma‘lum bo’ldi. Bunga yaqqol misol –Yerning magnitli qutbi belgisining almashtirilishi - geomagnit maydoni inversiyasi nomini olib, uning keskinligi deyarli nol orqali o’tdi, bu esa magnit doirasining yo’q bo’lishiga olib keldi va qattiq nurlanish jadalligini kuchaytirdi . SHunga o’xshash inversiyalarga keskin faunistik o’zgarishlar xususan, dengizdagi sodda organizmlar- radiolyariy va foraminifer tur tarkiblarining global almashishiga olib keladi. Kanadalik olim R.Affen (1963) ma‘lumotlari bo’yicha, dengiz organizmlarining qirilib ketishi, qutbning o’zgarishiga bog’liq holda, eng kam deganda 6 marta sodir bo’lgan (taxminan 500 mln. yil avval boshlangan). Yana bir kanadalik olim Ya.Kreyn hayvonlarning qirilib ketish sabablarini qutblarning almashish davrida magnit maydoni kuchlanishining pasayishida deb hisoblaydi. Bu shundaymi yoki yo’qmi tadqiqotlar, magnit maydoni suvning fizik-kimyoviy xususiyatlarining o’zgartirishini, qonda oq zarrachalar miqdorini oshirishni (D. Barneti tajribasi) va mikroorganizmlarning nasliga ta‘sir etishini ( Chuvaev, 1969) ko’rsatdi .

www.arxiv.uz 7.6 Zilzila va vulkanizm. Bu jarayonlarning juda katta energiyasi shubhasiz organizmlar evolyutsiyasi va ekotizimlarning muhim tashqi omillari hisoblanadi. Seysmik energiyaning quvvati 107 kvt/yil, zilzilaning maksimal energiyasiga esa. –5,6(1024 erg. Bir yilda 1 mln. ga yaqin zilzilalar ruyxatga olinadi, shulardan 100 ga yaqini vayronalik keltiruvchi hisoblanadi. Vulkanlardan yanada ko’proq issiqlik energiyasi ajralib chiqadi. U taxminan 1000 marotaba zilzilaning kinetik energiyasidan ortiq bo’ladi. Ye.K. Marxininning (1965) hisoblari bo’yicha vulkandan otilib chiqayotgan mahsulotlarning bir yildagi massasi –9,3(108 t. bo’lib, Yerning butun mavjud bo’lgan tarixi davomidagi umumiy massasi - 14 10 8 t. tashkil etadi. Yer rivojlanishining davriyligi, zilzila va vulkanizm, xususan uning tektono-magnit davri bilan bog’liq (7.1 jadval). Aynan ana shu holat bizning planetamizda hayotning rivojlanishi davriyligiga bog’liq bulishi mumkin. 7.1 – jadval Yer tarixida tektono - magnit davrining yoshi (O.G.Soroxtin va boshq. bo’yicha) Dav r Tektono – magnit davr O’rtacha yoshi mlrd. yil 20 Alp 0,05 1 9 Kembriy 0,09 1 8 Gertsin (vari) 0,26 1 7 Kaledon 0,41 1 6 Salair (kuyi baykal, sard) 0,52 1 5 Katang (ilgarigi baykal, assint) 0,65

www.arxiv.uz 1 4 Deliy (uzok slandli) 0,86 ------------------------------- -----? 0,93 12 Grenvil (satpur) 1,09 1 1 ------------------------------- -----? 1,21 1 0 Got (ayikkul) 1,36 ------------------------------- ----? 1,49 8 Karel (gudzon sfekofen) 1,67 ------------------------------- ----? 1,83 6 Boltik (eburney) 1,98 5 Ilgarigi karel 2,23 4 Algon 2,44 3 Kenor (belomor, lavrentev) 2,70 2 Kol (transvaal, saam) 3,05 1 Belozer 3,50 Tektono-magnit davr jadvalini biz quyidagi sabablar bo’yicha keltiramiz. Birinchidan, ular seysmik faollikni faollashtirish bilan bog’langan. Aynan bu davrda yer po’stlog’ining yirik yoriqlari shakllanadi, uning ayrim joylarining ko’tarilishi va pasayishi sodir bo’ldi, bu esa qit‘alar o’rtasida o’lagichlar hosil bo’lishiga yoki bu ulagichlarning buzilishiga, xuddi shunday, quruqlik faunalarining joylashishi yoki endemik shaklning tashkil topishiga imkon berdi. O’tgan asrning XX yillari oxirida akademik N.I.Andrusov Krim bir necha million yil ilgari Turkiyaning Anatoliya quruqligi bilan bog’liq bo’lgan degan fikrni aytib o’tgan. Pontido deb atalgan quruqlikning bu g’oyasi, biologlar tomonidan quvvatlandi, Qrimdagi ko’pgina flora va faunalar shaklining anatoliyaniki bilan to’g’ri kelishiga, g’arb va sharq dengiz

www.arxiv.uz kirg’oqlarida ularning yo’qligiga e‘tiborni qaratishdi (SHnyukov, Tsemko 1985). Ikkinchidan vulqon faoliyatining jadallashishi atmosferaning changlanishini ortishiga va unda SO2 ning to’planishiga olib keladi hamda Yerdagi organizmlarning yashash muhiti sifatiga, iqlim sharoitiga muhim ta‘sir etishi mumkin. Nihoyat, tektono-magnit davrda tog’ hosil bo’lishi yakunlanadi. Aynan tog’lar bir qator sabablarga ko’ra, (kosmik nurlar ta‘sir qilishining tobora jadallashishi, kuchaygan UB radiatsiya, suvda deytriy miqdorining kamayib ketishi va boshq.) tur hosil bo’lishining o’ziga xos markazi hisoblanadi. Bu haqda o’sha paytlarda N.I.Vavilov aynan kichik Abissina tog’i asosiy dunyo ko’zgusi hisoblanib, o’zida hayratda qoldirarli madaniy bo’g’doy shaklining xilma-xilligini mujassamlashtirgan; ikkinchi bo’lib bo’g’doy shakllanishining manbai xuddi shunday Sharqiy Xindiqush va G’arbiy Ximolay tog’ etaklariga qo’shilib ketgan janubiy tog’li hududlar hisoblanadi. 7.7 Yerga meteoritlarning qulashi. Quyosh planetasi tizimida va uning yo’ldoshlarida meteorit kraterlarning paydo bo’lishi aniqlangan. Yer bundan istisno emas. Kosmik rasmlarda, planetamizda diametri 1000 km bo’lgan tuzilishga ega bo’lgan ko’p sonli xalqalarni kurish mumkin. XX asrning 60- yillarigacha bir qancha kichik meteorit kraterlari va krater maydonlaridan tashqari, diametri 1,2 km bo’lgan faqat bitta yirik Arizon krateri (AKSH) ma‘lum bo’lgan. 1978 yilga kelib isbotlangan meteorit tuzilishlar soni 100 dan oshib ketdi, ular har 5,8 yilda 2 hissaga oshadi (A.A.Valter va Ye.P.Gurov hisoblari bo’yicha). Yerga har million yilda diametri 1 km dan ortiq bo’lgan bittadan uchtagacha asteroidlar qulaydi deb hisoblanadi; diametri 10 km bo’lgan asteiroidlar qulashining ehtimollik oralig’i 40 dan 60-100 mln. yilgacha (Xryanina,1987) buladi. Yirik meteoritlarning qulashi davrida katta miqdorda energiya ajralib chiqadi: kraterning diametri 1 km bo’lganda – 1,2(1018 , 100 km – 3(1024 va 1000 km - 5(1027 J ajralib chiqadi. Bu 1883 yilda insoniyat tarixida eng

www.arxiv.uz yirik halokatli vulkan hisoblangan Krakatau vulkoni portlashidan (portlash energiyasi 1,8(1022 J ) hosil bo’lgan energiyadan 5 martaga ortiqdir. Taqqoslash uchun AKSH termoyadro uskunalarida hosil qilingan 5 Mt portlashda 8 seysmik magnit qimirlash sodir bo’ladi va 5,7(1016 J energiya ajralib chiqadi. Hayvonlarninng eng ko’p qirilib ketishi ma‘lum mezozoy va kaynazoy eralari chegarasida sodir bo’lgan. Shu munosabat bilan Moskvada (1984) bo’lib o’tgan XXVII Xalqaro geologik kongressda professor D.Mak-Larenning (Kanada), faunalarni global qirilib ketish davri iridiyani, indikator sifatida cho’kindilarda meteorit moddalari aralashmasining katta tarkibi, unchalik uzoq bo’lmagan vaqtda avj olganligi to’g’risidagi ma‘ruzasi qizg’in kutib olindi. Ortiqcha iridiya miqdori bo’r davriga qarashli qatlamlarida topilgan. Yer bilan to’qnashgan meteoritning diametri 10 km ga yaqinligi aniqlandi. Astronom A.Krjivskiy xuddi shu kongressda, portlashdan hosil bo’lgan energiya 104 – 106 vodorod bombasi portlashiga, 100-1000 metr balanlikka ega bo’lgan tsunama to’lqini (meteoritlarning okeanlarga qulashi), bug’langan suvdan hosil bo’lgan bulutning diametri 100-1000 metr va balandligi 100 km bo’lib, u mintaqalarning qirg’oq oldi qismlarida xarobalik va global sovuq tushishiga sabab bo’ladigan energiyaga teng. Bu mezozoy erasidagi stenoterm organizmlarga halokatli ta‘sir qildi. M.I.Budiko (1982) taklif qilganidek, mezozoy davrining ikkinchi yarmida atmosferada kislorod miqdorining kamayishi vaziyatni qiyinlashtirdi, bu esa ko’plab hayvonlarning biologik qarshiligini kamaytirdi, xususan yirik va uchadiganlarning (masalan dinozavrlar) biologik karshiligini kamaytirdi. 7.8 Evolyutsiya va iqlim. SHubhasiz, evolyutsiyaning muhim tashqi omili iqlim hisoblanadi, xususan uning ikkita asosiy tuzuvchisi - Quyosh radiatsiyasi va namlikdan iborat. Quyosh radiatsiyasining ishlab chiqaruvchisi muhitning harorat sharoiti va bu sharoitga bog’liq bo’lgan namlik (yoki namgarchilik) ko’rsatkichidir. Biroq oxirgisi global va mintaqaviy suvlilik (akvatoriya yuzasi, daryo va botqoqlik) funktsiyasi hisoblanadi.

www.arxiv.uz SHubhasiz, Yer iqlimiga ancha o’zgaruvchan kosmik omillar, Quyosh yorug’ligi, Yer o’qi qiyaligi, Yer orbitasi shakli va Yerning aylanishi tezligi ta‘sir etadi va ta‘sir etish davom etmoqda. Iqlimning «Yerdagi» omillari uning tashqi po’sti (atmosfera va gidrosfera) asosan, issiq va nam almashinuv sarfi muvozanatini aniqlaydi. Yer po’stidagi harakatlar transgressiyaga (dengizning quruqlikka kirib borishi) regressiyaga (dengizdan suvning pasayishi - quruqlikning paydo bo’lishi) olib keladi. Transgressiya davrida okean va dengizlarning maydoni ko’payadi, bu esa yerda namlik va issiqlik iqlimning hukmronlik qilishiga olib keladi (hatto baland kengliklarda). Regressiya davrida odatda materiklarning sathi ko’tarilish kuzatiladi, namlik va harorat taqsimlanishining ko’zga tashlanadigan farqi kuchayadi. Biroq litosfera plitasi dreyfi bilan bog’langan materiklarning global holati iqlimga kuchli ta‘sir etadi. O’sha davrda materiklar quruqligi, qutb va qutb oldi xududlarida bo’lganligidan havo massasi va dengiz oqimlarining tsirkulyatsiyasi kuchli ravishda o’zgardi va muzlash davri boshlandi. Katta muzliklar masalan quyi ordovik va quyi toshko’mir vaqtida, Janubiy qutb yaqinida Gondvan supermaterigida paydo bo’ldi ( keyin Janubiy Amerika, Afrika, Xindiston va Avstraliya yarim orollariga parchalanib ketgan). Iqlimga yuqorida qayd etilgan omillar – vulkanizm, meteoritlar qulashi va boshq. ham ta‘sir etdi. Masalan vulkon atmosferada SO2 tarkibining oshishiga va yuqori termik rejim mavjud bo’lishiga sabab bo’ladi. SHuni ta‘kidlash kerakki, biosfera muhitning o’zgarishini aniq his etdi. Qadimgi Yer atmosferasida SO2 miqdorining yuqori darajada mavjud bo’lishi, oldin dengiz keyin esa quruqlikdagi floralarning evolyutsion tezlashishi, tiklovchi atmosferani oksidlantiruvchi bulishiga olib keldi. Natijada biosfera o’zi uchun himoya ozon ekranini yaratdi va hayotni suvdan quruqlikka chiqishini ta‘minladi. Atmosferada kislorodning to’planishi yer usti faunasining jadal rivojlanishiga shart-sharoit yaratdi.

www.arxiv.uz Yerning iqlim tarixida har xil miqyosdagi davriy tebranishlar kuzatilgan. Bunda qisqa muddatda iqlim va ob-havoning o’zgarishiga litosfera va biosferaning o’zi sababchidir, asosan atmosfera uzoqroq (10-1000 yilgacha), gidrosfera ming yillikdan bir qancha million yilgacha bulgan davrni uz ichiga oladi. 7.9 Evolyutsiyani tashqi omillarining ba‘zi bir umumiy qonuniyatlari. Yuqorida bayon qilingan ma‘lumotlar quyidagi umumiy xulosalar qilishga imkon beradi. Birinchidan, evolyutsiyaning hamma tashqi omillari bir-biri bilan o’zaro bog’liq, ulardan ba‘zilari esa biosfera bilan teskari aloqada. Ikkinchidan «biosferaning antropogengacha evolyutsiyasi, chamasi asosan ikkita tashqi omilga – atmosfera tarkibiga ta‘sir etgan Quyosh radiatsiyasining o’zgarishiga va tektonik jarayonlarga bog’liq. Bundan tashqari, biosferaga boshqa kosmik omillar – katta meteoritlarning qulashi ta‘sir etgan bo’lishi mumkin» (Budiko 1982, 70-b.). Uchinchidan, tektono-magmatik epoxa davrida va iqlimning o’zgarishi ekotizimlar va hayot evolyutsiyasi davriy yo’nalishini aniqladi. 7.10 Evolyutsiyaning yo’nalishi. SHunday qilib, biz yana bir marotaba evolyutsiyaning asosiy qonunlaridan biriga – evolyutsiyaning yo’nalish qonuniga yoki, aniqrog’i evolyutsiyaning orkaga qaytmasligi qonuniga astoydil yondashdik. Birinchi bor hayotning qaytmaslik hodisalarini rivojlanishiga Ch.Darvin (.karang: uning 1952 yilda rus tilida chop etilgan «Proisxojdenie vidov» kitobi)

www.arxiv.uz e‘tibor berdi. U har xil jins va sinflarning turlari bir xil darajada o’zgarmaydi, xuddi shunday hammasi birdan o’zgarmaydi deb ta‘kidlagan. Biroq uzoq vaqt oralig’ida ushbu chegara doirasida hamma turlar o’zgaradi, bittasining o’zgarishi boshqasining o’zgarishiga va raqobatga olib boradi. Muhimi shundaki, bir marta yo’qolib ketgan tur, agar organik va noorganik hayotning atrofida barcha shart-sharoitlar takrorlanganda ham yana shunday tur paydo bo’lmaydi. Ushbu qoidaga oila va avlodlar ham amal kiladi. Yo’qolib ketgan guruhlar hech qachon qayta paydo bo’lmaydi. Evolyutsiyaning orkaga qaytmasligi qonunini Lui Dollo (1857-1931) birmuncha batafsil asoslagan, u paleontologiyada paleekologik yo’nalishning asoschisi hisoblanadi. Bu qonun to’g’risida biz ikkinchi bobda to’xtalib o’tgan edik. L.Dollo qonunining mazmuni shundan iboratki, organizm qisman bo’lsada, bir qancha avlodlari bosib o’tgan oldingi holatiga qaytishi mumkin emas. L . Dollo rioya etgan Darvin nazariyasi teskari yo ’ nalishda va teskari tartibda qayta evolyutsion rivojlanishga so’zsiz amal qilishni istisno qiladi, madomiki eng kattasidan tortib, eng kichik organik va noorganik muhitda hamma hodisalarning evolyutsion rivojlanishini aniq takrorlanishi, muayyan guruhdagi organizmlar evolyutsiyasiga sabab bo’lishi aqlga sig’maydi. SHunday qilib, evolyutsiya vaqt kabi bir yo’nalishli vektor bilan tavsiflanadi: o’tmishdan- hozirgi zamon orqali- kelajakka. Tarixiy nuqtai nazardan biotop va biotsenozlar tarkibi hamda ularning ichki va ular o’rtasidagi o’zaro munosabat va shart-sharoitlarning takrorlanishi mumkin emas. Shuning uchun evolyutsiyaning orkaga qaytmasligi qonunini ekotizimga ham qo’llaymiz.

www.arxiv.uz Biotlar turidagi ekotizimlarda qaytmaslik o’zgarishlarining to’planishi, oxiri butunlay biosferani qaytmaydigan o’zgarishlarga olib keladi. Ekotizim notekis rivojlanadi (hatto ular bir darajada bo’lsa ham), shuning uchun ular o’rtasida raqobatli munosabatlar vujudga keladi (bir-biri bilan fazoviy munosabatda bo’lgan holatda). Shunday qilib, tabiiy tanlanish alohida organizmlar turi o’rtasida emas, balki jamoa va ekotizimlar o’rtasida bo’lmoqda. Bunday shart-sharoitlarda mavjud turlar evolyutsiyasi hamda yangilarining paydo bo’lishi keskin tezlashadi. Shunga mos misollarga mezazoy va kaynazoy chegarasida qirilib ketgan reptilitlar o’rniga, ekologik makonni faol egallagan sut emizuvchilar turlarining paydo bo’lishini keltirish mumkin. Yerni to’liq geologik tarixida, organizmlar, ekotizimlar hamda biosfera, murakkab tomondan miqdor va sifat o’zgarishiga, xilma-xillikning ko’payishiga uchradi. Agar fanerozoygacha bo’lgan vaqtda faqat dengiz ekotizimlari ma‘lum bo’lgan bo’lsa, endi yuqori paleozoyda to’la quruqlik ekotizimlari paydo bo’lgan. Kelajakda shubhasiz, ekotizim evolyutsiyasinig o’ziga xos «geneologik daraxti»ni tuzish mumkin bo’ladi. Bu «daraxtning» ko’pgina shohlari « qurigan », ya‘ni mushkul ahvolda ekanligi bilan tavsiflanadi. Masalan, bo’r davrigacha dominanti bir ho’jayrali ohakli suv o’ti bo’lgan –kokkolitlar va juda kichik Protozoo turidagi hayvonlar bulgan. Bir muncha barqaror evolyutsiya deb namli tropik o’rmonlar ekotizmlarini hisoblash mumkin, chunki u o’zgarsa ham hozirgi vaqtgacha barqaror mavjud (hamda ekvatorial va subekvatorial geografik kenglikdagi boshqa ekotizimlar).Bu tizimning qadimgi o’xshashlari, Yerda paleozoy erasi boshlangan paytdan mavjud. Hattoki, ularning muz davrida yo’qolib ketganligi to’g’risida bironta ham ma‘lumotlar yo’q. Aksincha, isish davrida ular erib,

www.arxiv.uz qutb kengligida ko’paygan. Antraktida va Shpitsbergenda toshko’mir kazilma konida issiksevar usimliklarning koldirgan izi bu to’g’ridagi ma‘lumotlarni tasdiqladi. Ekotizimning qadimiyligi haqida, ekvatorial yomg’irli va tropik nam bargi to’kiladigan o’rmonlar hamda fauna va ayniqsa, floralarning (50 ming turdan ortiq) xilma-xilligidan dalolat beradi. Geologik era va davrlar almashinishi, ilgari ma‘lum bo’lmagan ekotizimlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Tayga va cho’l ekotizimlari faqat kaynazoyda (neogen davri) mavjud bo’lib, ular na mezozoy, na paleozoyda ma‘lum bo’lmagan. Chamasi, paleozoy erasining oxirida chuqur suv botig’ining ekotizimi paydo bo’ldi. Yer tarixida muz davri arktika va subarktikada biotoplarning tundra turining keng rivojlanishiga imkon yaratdi (tundraga xos serob gulli o’simliklar va sut emizuvchi faunalar faqat kaynazoy erasining oxirida paydo bo’ldi). 7.11 Ekogenez. Ekotizim evolyutsiyasi ekogenez deb ham ataladi (ekotizimning paydo bo’lishini shu atama bilan atalsa to’g’ri bo’lardi). Ekogenez ko’pgina ekologlar tomonidan biogeotsenoz va butun biosferaning orkaga qaytmaslik qonuniyatlari va jarayonlarini rivojlanishining majmuasi sifatida tushuniladi. Ana shunday qonuniyatlardan biri, organizmlar va ularning hayot faoliyati mahsulotining har xil geologik, fizik-kimyoviy va boshqa jarayonlar ahamiyatining ko’payishi hamda muhitda ularning ta‘siri kuchayishi (suv, havo va yuqori tosh qisman litosfra) hisoblanadi. Ushbu qonuniyat biotsenoz va ekotopda Quyosh energiyasining yig’ilishi, ekotizim va uning mahsuldorligi umumiy biomassasining ko’payishi, moddalar biotik aylanishini doira harakatining kengayishi va organizmlarning murakkablashishi bilan bog’liqdir. Kaynazoy oxirida, ekotizim va uning

www.arxiv.uz evolyutsiyasida, ekologik qoidalarga muvofiq, insonning tranfarmatsiyasi alohida ahamiyat kasb etadi, shunga muvofiq tashkil etishning yuqori darajasi evolyutsiyaning quyi darajasini determinatsiya qiladi. Biroq bu – evolyutsiyaning birdan-bir asosiy yo’li emas. SHunga qaramasdan evolyutsiya – tur doirasida birmuncha mukammal tashkil etilgan shaklidan uz- uzini boshqarishning evolyutsion harakati va faqat ekotizimda populyatsion shakldan konsortsiongacha o’z-o’zini boshqarish- uning boshqa muhim xususiyati hisoblanadi. SHunday qilib, ekotizim evolyutsiyasining tashkil topishi, birinchi galda o’z-o’zini boshqarish va o’z-o’zini tashkil etishning tobora murakkab shaklini paydo qiladi. Shulardan eng murakkabi- konsortsiya bo’lib, bu ham o’z navbatida evolyutsion nuqtaga yetgan; hozirgi paytda, hech bo’lmaganda uning uchta – individiual, populyatsion va sinuzial (VI –bobda batafsil berilgan k.k.) xili mavjud. 7.12 Evolyutsiyaning ekotizimdagi tarkibiy qismi. Hozirgi tushunchalarga ko’ra, ekotizim evolyutsiyasi butunlay o’zaro bog’langan o’zgarishlar majmuasiga olib boradi. Bu majmua: turlarning uzluksiz jarayonini bir yo’nalishli va o’zaro bog’langan o’zgarishi va ularning o’zaro aloqasini; ekotizimga yangi turlarni tadbiq etilishi va ilgari mavjud bo’lganlarining ba‘zilarini yo’q bo’lishi; biotsenozlarning substratlar bilan o’zaro munosabatlari tavsiflarining o’zgarishi va boshqa abiotik ekologik komponentalar; kadimgi ekologik makonlarning halokati va yangilarining paydo bo’lishini hamda ularning to’ldirilishini; yangi ekologik omillarning paydo bo’lishi yoki o’zgarishini; ekotizimlarinng tashkiliy qiyinchiliklarini ( xususan , o ’ z - o ’ zini boshqarish faoliyati ) va boshq . o ’ z ichiga oladi .

www.arxiv.uz 7.13 Keskin davr . Paleontologik ma‘lumotlar ba‘zi o’simliklar va hayvonlar guruhining hashamatli rivojlanishi va gullashi, ularning zaiflanishi va hatto to’liq yo’qolib ketishi to’g’risida ma‘lumot beradi (xullas, era belgilari bo’yicha organik dunyoda katta o’zgarishlarga ajratgan edi). To’satdan flora va faunalarning almashinishini tavsiflovchi vaqtinchalik oraliq keskin davr nomini olgan. Hozirgi paytda beshtadan ko’proq yoki kamroq shunday davrlar aniqlangan (Serpuxov va boshk. 1976). Birinchi keskin davrga (silur davri) trilobitlar, graptolitlar, nautiloidlarning qisqarib ketishini bir qancha yelkaoyoqlilar oilasi (broxiopod), bir qancha dengiz tipratikanlari guruhi, bir qancha marjonli turlar va boshqalar qirilib ketadi. Ikkinchi davrda (paleozoy erasining oxirida) organik dunyoning o’zgarishining miqyosi kengroq. Ko’pchilik fuzulinlar va shvagerinlar butunlay qirilib ketadi (juda soddalari), to’rtnurli marjonlar (rugozlar) va tabulyatlar, broxiopod, dengiz liliyi, dengiz tipratikanlar, eng oxirgi trilobitlar, goniatitlar, ko’pgina baliq oilalari, amfibiyaga o’xshash (stegotsifallar) butunlay qirilib ketadi. Poporotnikli floralar keskin kamayib ketadi. Uchinchi davrda (trias davrining tugashida) trias ammanitlar, eng oxirgi stegotsefallar va ba‘zi reptiliylarning ko’pchilik oila va turlarining qirilib ketishi bilan tavsiflanadi. To’rtinchi keskin davrda (mezozoy erasining tugashi) yana faunalarning (xuddi paleozoyning tugashi kabi) muhim o’zgarishlari: ammonitlar va belemnitlar, ba‘zi peletsipod, braxeopod, dengiz liliylari, reptili (yirik quruqlik va suvdagi, havodagilarning hammasi) , tishli qushlar va boshq. kuzatiladi. Beshinchi davrda (paleogen davrining oxirida) nummulitlar, sut emizuvchlar va boshq. ko’pgina namoyandalari qirilib ketadi.

www.arxiv.uz Qirilib ketgan hayvonlar o’rniga ularning boshqa oila, sinf va turlari paydo bo’ladi. Aytaylik, bo’r davrining oxirida ekologik makonni bo’shatib, qirilib ketgan reptiliylar o’rnini sut emizuvchilar egallaydi. Paleogen davrida eng yuqori sut emizuvchilar – platsentar hayvonlari keng rivojlanish davriga ega bo’ladi; yirtqich parnoketlar (masalan, xanjartishli sher - maxayrod), xartumli shohburunlilar (shuningdek 7-8 metr balandlikdagi yirik indrikaterlar), kitlar, primatlar va boshq. ajdodlari paydo bo’ladi. Evolyutsiyaning bu holatini qanday tushuntirish mumkin? Dastlab, fizik- geografik shart-sharoitlar ( ekotoplar), organizmlarning alohida guruhlari moslasha olmadi yoki ulgura olmadi. Fizik-geografik shart-sharoitlarning o’zgarishi, o’z navbatida Yer po’stining vertikal holatiga, tog’ hosil bo’lish jarayonlariga kuchli bog’liq bo’lgan (7.1 jadvalga qarang). Tog’ hosil bo’lish, magmatik va boshqa tektonik jarayonlar Yer usti relefini, dengiz chuqurligini, suv massasining geografik qayta taqsimlanishini, iqlim va boshqa holatlarini o’zgartirdi, bu esa organizmlar mavjudligi sharoitlarini keskin o’zgartirdi. 7.14 Fitotsenozlar evolyutsiyasining o’zib ketishi. SHuni qayd etish lozimki, ba‘zi holatlarida o’simliklar shaklining almashinishi hayvonot dunyosi evolyutsiyasidan uzib ketadi. Ko’pgina toshko’mir paporotniklarning namoyandalari yuqori permda qirilib ketadi, quyi permda esa, mezozoy erasida keng rivojlangan ovoz almashinishi namoyandalari tashkil etadi. Kaynozoy erasining quyi bo’rida ustunlik qiluvchi yuqori qatlamida dastlabki yopiq o’rug’li o’simliklar (bargli, gulli, donli) paydo bo’ladi. SHu bilan birga, dinozavrlarning qirilib ketish gepotezalaridan biri, yopiq o’rug’li alkoloid o’simliklarining yoppasiga zaharlanishi natijasida nobud bo’lgan. Bu o’simliklarning taraqqiy etishi, urchishning avj olishiga va kaynazoyda bo’g’im oyoqlilar (Arthropoda) go’shtli turning hosil bo’lishiga olib keladi. Xilma –xil turlar bo’yicha hozirda bironta hayvonot guruhi ular bilan tenglasha olmaydi.

www.arxiv.uz SHunday qilib, ekotizimda evolyutsiyaning muhim xususiyati fitotsenozlar evolyutsiyasi hisoblanadi va ular keyinchalik zootsenozlar uchun zamin tayyorladi. Biroq bu qonuniyat, chamasi turlar bo’yicha mutloq emas va geologik o’zoq vaqt oralig’ida qo’llanishi mumkin. 7.15 Yuqori gradientli davr. Paleekologiyada keskin davrlar bilan bir qatorda yuqori gradientli davrga ham ajratiladi. Bu nuqtai nazardan Yu.Odumning quyidagi mulohazalari e‘tiborni qaratadi:… o’tgan gelogik davrlarda Shimoliy qutb muz bilan qoplanmagan paytda, shimoliy dengizlarning tabiiy faunalari turlar bilan hozirgiga nisbatan ancha boy bo’lgan, dengiz tubida molyuskalarning ikki hissa ko’p turlari yashagan. Birmuncha tik gradientda yashash joyining xilma-xilligi va makoni ko’pligi (1986, 2 t. 161 b.)bunga sabab bulgan. Yer tarixida ana shunday yuqori gradientli davrlar yuqori kembriygacha (muzlik morenalarida qazib olingan tilitlar Shimoliy Amerika va Shimoliy yarim sharning boshqa joylarida qatlam qalinligi 100 metr va undan ham qalinroqda topilgan), yuqori karbon (janubiy yarim sharning muzlash, hattoki tilitlar Xindistonda ham ma‘lum) va to’rtlamchi davrlarda (shimoliy yarim sharning qalin muzlashi, Antraktidada muzliklar to’sig’ining uzayishi) bo’lgan. Aynan ana shu davrda yangi ekotizim jadallashdi va ilgari mavjud evolyutsiya tezlashdi hamda jadallashgan turlar hosil bo’ldi. Tasodif emaski, aynan to’rtlamchi davrga gamenoidlarning tezlashgan evolyutsiyasi bog’liq, bu esa insonning paydo bo’lishiga olib keldi. O’tgan yuqori gradientli davrda u paydo bo’lolmadi, na kembriygacha, na paleozoyda sut emizuvchilar hali mavjud bo’lmagan edi. 7.16 Evolyutsiya to’lqinlari . Yuqorida keltirilgan ma‘lumotlar organizmlar evolyutsiyasining muhitda yo’naltirilgan- qaytmaslik va

www.arxiv.uz ekotizimda keskin va yuqori gradientli davrlar, davriy ravishda «qalqib chiqishini» kuzatilganligini tasdiqlaydi. B.B.Kodontsev va V.I.Ridnik «ko’pgina jonsiz va jonli tizimlarning o’tib borishi to’lqinli tavsifga ega. Ana shunday tavsif tartibsizlikdan tartibga o’tish; o’z-o’zini tashkil etishga ham ega buladi… Materiyaning barcha evolyutsiya jarayonlarini gaz tumanlaridan- galaktika va yulduzlargacha, ibtidoiy jamoa tuzumining yer okeanidan tirik organizmlargacha, bizning hozirgi jamiyatgacha u yoki boshqa to’lqin jaryonlari kuzatib boradi» (1981, 152 b). To’lqin elementar zarrachalardan, makro- va mega dunyogacha. Ular yordamida foton va elektronlar harakatini, antitsiklonlar va tsiklonlarni almashtirish, har xil turdagi hayvonlar populyatsiyasi miqdorining o’zgarib turishi va ko’pgina boshqa fizik va biologik jarayonlarni tavsiflaydi. Hayot va evolyutsiya to’lqinlarini, shuningdek organik dunyoni materiyada o’zi harakatlanadigan va o’zi tashkillashtiradigan umumiy to’lqinli shaklda paydo bo’ladi deb qarash maqsadga muvofiqdir. Bu to’lqinlar, ehtimol «paketli», ya‘ni evolyutsiyaning umumiy yo’lini aniqlaydigan har xil jarayonlar to’lqin yig’indisi (superpozitsiya) hisoblanadi. Ushbu muammo hali o’zining kashfiyotchilarini kutmoqda.

O'xshashlar

Ekotizim o’zgarishi. Suksessiya hodisasi

Ekotizimlarning faoliyati

Ekologik tizimlar

Ekologik tizimlar

Ekotizimlar va organizmlar enyergetikasi