Ekotizimlarning faoliyati - Ekologiya - Referatlar

Ekotizimlarning faoliyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

310.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Umumiy tushunchalar 2. Ekotizimni tashkil topishi 3. Ekotizimning vaqt va bo’shliqdagi chegarasi 4. Ekotizimning mintaqaviyligi (zonalari) 5. Mintaqaviylikning vaqtinchalik jihatlari 6. Ekotizimning barqarorligi 7. Rezistent va elastik barqarorlik 8. Suktsessiya 9. O’z-¢zidan harakatda b¢lish va o’z-¢zidan rivojlanish 10 O’zini ¢zi rostlash va o’zini ¢zi tashkil qilish 11. O’zini ¢zi boshqarish

www.arxiv.uz 6.1 Umumiy tushunchalar. Yuqorida qayd etilganidek, barcha tabiiy xududlarni tizim sifatida qarash mumkin. L.fon Bertalanfi bo’yicha (1969) tizim – bu o’zaro harakatdagi elementlar majmuasidir. Tizimdagi elementlarning o’zaro harakati uning faoliyatidan dalolat beradi. Tabiiy tizimlar ierarxik tuzilishga ega, ya‘ni har bir tizim bir necha tashkiliy sathlardan iborat bo’lib, pastdan yuqoriga qarab murrakkablashib boradi. Agar daraxtni mustaqil tizim deb qarasak, uning to’qimasi eng qo’yi sathi xisoblanadi, keyingi sathi esa daraxtning bargi, shoxidir,eng yukori satxi –daraxtning o’zidir. Biosfera ancha murakkab va yuksak darajada tashkil etilgan tizim bo’lib hisoblanadi. A.M.Ivlyov (1986) bo’yicha tizimni faoliyati bu tashqi muhit ta‘siriga javoban, tizimda paydo bo’ladigan reaktsiyalar yig’indisi bo’lib, tizimni ichki xususiyatlari o’zgarishiga uni o’zining rivojlanishi olib keladi. Bizningcha, A.M.Ivlev qarashlarida ko’p chalkashliklar bor. Birinchidan, tizim mavjudligi va faoliyatini olsak, ekotizim faoliyat qilmasdan oddiygina mavjud bo’lishi mumkin emas, faoliyat ko’rsatmasa ekotizim mavjudligini yo’qotadi. Ikkinchidan ekotizimda tashqi ta‘sirga javoban reaktsiya paydo bo’lishini asoslab berish mumkin emas. Iqlim, quyosh energiyasi, to’proq, jinslar, relef va boshqalarni tashqi omillar deb qarash mumkin. Lekin bu omillarni biz ekotop (biotop) ga beogeotsenozni bir qismi sifatida birlashtiramiz. Biogeotsenoz yoki ekotizimga nisbatan ular nafaqat tashqi balki ichki omil hisoblanadi. Faraz qilaylik bu omillar ekotizimga ta‘sir qilmay qo’ysa nima bo’ladi? Ma‘lum bir vaqt ekotizim faoliyatini davom etkazadi, masalan o’txo’r hayvonlar o’simlik qoldiqlaridan, yirtqich- konsumentlar esa, ular bilan oziqlanadi. Shunday qilib tashqi ta‘sir ekotizimni qo’zg’atuvchi yagona sabab emas. 6.2 Ekotizimni tashkil topishi. Har qanday tizimga nisbatan ko’pchilik va umumiylik tushunchalari mavjud. Ko’pchilik – matematik mantiqdagi keng hajmdagi tushunchadir. Ko’pchilikni boshqa tushunchalar orqali aniqlanadi. N.I. Kondakov bo’yicha ko’pchilik - bu ularni hammasi uchun tavsifli xususiyatga ega bo’lgan yig’indi, ba‘zi hududlarning qo’shilishi. O’z navbatida umumiylik

www.arxiv.uz deganda, bir xil belgilariga qarab birlashtirilgan xududlar yig’indisi tushuniladi. Masalan: qazilma organizmlar yig’indisi namunasi, zararkunandalar kollektsiyasi va boshq. Umumiylik va ko’pchilikdan farqliroq tizim, umumiy xususiyatlarga yoki belgilarga ega bo’lgan qandaydir elementlar majmuasini bildirmaydi. Elementlarning o’zaro bog’liqligi (har bir element hech bo’lmaganda bitta element bilan) muhim va ular bir butunlikni tashkil etadi. Murakkab tizimlarda esa ular o’zaro bog’langan sathlarga bo’lingan. Umumiy holda tizimlarni tashkil topishi deganda, uning elementlar tarkibi (komponentlari), tuzilishi (uning elementlari va satxlari o’rtasidagi munosabatlar yig’indisi), boshqaruv tizimi tuzilishi bilan mos holdagi faoliyati tushuniladi (masalan, organizmning asab markazi, ekotizimlarda konsumentlar va boshq.) Ekotizim tashkil topishining muhim farqli xususiyati, unda tirik organizmlarning bevosita (yoki bilvosita) ishtirok etishidir. Tirik organizm singari har qanday ekotizim boshlanishiga (tug’ilish), yashash davriga (faoliyat) va tugashi (ekotizim parchalanishi, ekotsid) ga ega. Yuqorida qayd etilganidek, ekotizimlar ierarxik tashkil topish xususiyatiga ega, ya‘ni uning ayrim elementlari qaralayotgan tizimning quyi va yuqori tartibini bildiradi. Bu yerda shuni qayd etish lozimki, hozirgi vaqtda ko’pgina fanlar va olimlar tomonidan absolyut deb olingan dunyo modeli rad etilmokda. Ushbu modelning o’rniga tizim sathlarining ierarxik tuzilishi qo’llanilmoqda. Yu.A.Kosigin (1971) moddalar tashkil topishining asosiy sathlari tushunchasini kiritdi. Uning fikricha bunday sathlar ikkita: atom-molekulyar va

www.arxiv.uz planetar. Shulardan birinchisi –kristalli va qisman tog’ jinslarini, ikkinchisi – planetamizning mavjudligini bildiradi. Ekologiyada moddalar tashkil topishining asosiy sathlari biogeotsenoz va biosfera bo’lishi mumkin. Tarkibiy ierarxiyada uni joyi quyidagi sxemada keltirilgan (6.1 sxema). 6.1-rasm. Materiyaning tarkibiy tuzilishida ekotizimlarning holati 6.3 Ekotizimning vaqt va bushliqdagi chegarasi. Har qanday ekotizim ma‘lum bo’shliq va vaqt oralig’ida mavjud bo’ladi, ya‘ni vaqt va bo’shliqda o’zini boshlanishi va tugashiga ega bo’ladi. Yuqorida (I-bobda) qayd etilganidek, ekotizimlar o’lchamsizdir. Ularning chegarasi ma‘lum belgilariga nisbatan o’tkaziladi. Masalan sabzavot jo’yagi va gullar to’dasiga rejada har qanday shakl berishimiz mumkin, bunga qarama-qarshi biogeotsenoz o’lchamli kattalik bo’lib, mavujd tabiiy chegaralarga ega. Ekotizimlar chegarasi boshqa tabiiy ob‘ektlar singari gorizontal (maydon) va vertikal (balandlik) bo’yicha bo’ladi. Ekologiyada

www.arxiv.uz bunga afsuski kam e‘tibor berilmoqda. Geografiya, geologiyani xaritalash lozim bo’lganligi uchun bu chuqur o’rganilgan. N.L.Beruchashviliga (1990) kura chegara turlari quyidagilarga bo’linadi: aniq, agar o’tish qatorining kengligi tabiiy-xududiy majmuaga nisbatan ancha kichik bo’lsa; ketma-ket, agar o’tish qatorining kengligi tabiiy-xududiy majmuasi bilan barobar bo’lsa va ekoton – o’tish qatori bitta tabiiy- xududiy kompleksidan boshqasiga kesishsa, unda tabiiy-xududiy majmualar chegarasini aniqlash juda qiyin. Xuddi shunday ekologiyada ekoton, ekotop yoki jamolar oralig’idagi o’tish mintaqasi bo’lib hisoblanadi. (Masalan, dengizdagi yumshoq va qattiq gruntlar orasidagi chiziq). Ekotonlar jamoasiga himoyalanuvchi jamoa turlarining katta qismi, ba‘zan esa faqat ekoton uchun tavsifli turlar kiradi. Ekotonda bo’lgan turlar soni va populyatsiyalar jamoasi ko’p hollarda uning ikki tomondagi ekotizimlardagidan ko’proq bo’ladi. Tirik organizmlar zichligi va xilma- xilliklarining ko’payish tendentsiyasi jamoalar chegarasida chetki effekt nomi bilan ma‘lum. Ekoton turlar chegarasi nafaqat ekotizimlarni ajratadi, balki ularni o’ziga xos birlashtiradi. Katta ierarxik sathlarni tashkil topishida bog’lovchi tugun bo’lib qatnashadi. O’rmoncho’lni o’rmon va cho’l ekotizimlar oralig’idagi global ekoton sifatida qarash mumkin. Vertikal chegaralarni ajratish murakkabroq. Masalan, ba‘zi mualliflar (A.R.Reytyum, K.N.Dyakonov va boshq.). geomajmualar yuqori chegarasining holatini, ularning toksonomik darajasi bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq deb hisoblashadi. Boshqa mualliflarning (masalan, A.G.Isachenko) ko’rsatishicha, ko’pgina atmosfera hodisalari (bulutlilik, yoginlar va boshq.) qaysi balandlikda shakllanishiga bog’lik bo’lmagan holda, biogeotsenozda ham yuqori darajadagi toksonlarda ham teng ko’rsatkichda tavsiflanadi. N.L.Beruchashvili bo’yicha biogeotsenozning yuqori chegarasi eng baland daraxtlar uchi bilan

www.arxiv.uz aniqlanadi. Mualliflarning fikricha, bu biogeotsenoz, biotsenoz yig’indisi deb tushunilib, tashqi muhit qayta shakllanishi (o’zaro ta‘sir), ko’proq ( bu holda havo massasi) o’simlik qatlamlarida seziladi. Quyi chegarani belgilashda umumiy tushuncha yo’q. M.A.Glazovskiy quyi chegarani o’simliklar tizimi ildizlarining asosiy qismi joylashgan (99% ko’proq) quyi sathdan o’tkazishni tavsiya qiladi. Boshqa mualliflar esa, uni yumshoq va asosiy tog’ jinslari birlashgan joydan, sizot suvlari sathi-holatiga qarab, doimiy o’zgarmas harorat chuqurligi va boshqalar orqali o’tkazishni taklif qiladi. Bu holatda ba‘zi neftgaz mavjud bo’lgan xududlarga yer yuzasidan 3-4 km chuqurlikda topilgan anaerob bakteriyalarni nima qilish kerak? Ekotizimlarning vaqtinchalik chegaralari undan ham murakkabroq masala. Vaqtning bir tomon yo’nalishiga bog’liq holda, uni ikki chegarasi haqida gapirish mumkin: ekotizim mavjudligining boshi va oxiri haqida. Zamonaviy ekotizimlar mavjudligining oxiri- bu uning kelajakdagi faoliyatini tugashini bashorat qilinishidir. Ikkita vaqtinchalik chegara oralig’i ekotizimlar mavjudligining uzunligi deb ataladi. Ekotizimning paydo bo’lishi, uning faoliyatini davrimizgacha davom etishi zamonaviy ekotizimning yoshi bilan tavsiflanadi. Ekotizimlarda o’zaro munosabat va jarayonlar fluktuatsiyasi uning vaqtinchalik tuzilishini tashkil qiladi Ekotizimlar tuzilishining vaqtinchalik asosiy ko’rsatkichlari, uning tashkil etuvchi elementlari, ekologik omillar va jarayonlar hisoblanib, tebranishlar amplitudasi dinamikasi, inertligi va assinxronligidan iboratdir. Takrorlanish bo’yicha barcha jarayon va hodisalarni yuqori, o’rta va quyi qismlarga bo’lish mumkin. Yuqori, masalan kun davomida havo harorati va namligining o’zgarishini kiritish mumkin. O’rtacha chastotali tebranishlarga yil

www.arxiv.uz davomida fitomassaning o’zgarishini misol qilsa bo’ladi. Past chastotali tebranishlar uzok vaqt bir yildan ko’proqqa (masalan, o’rmonlarda fitomassa o’zgarishi) cho’ziladi. Qaralayotgan ekotizimni tavsiflochi ko’rchatkichlar – har xil tebranishlar aplitudasiga ega. Alohida jarayon va hodisalarninng tebranishlar manbasi, tabiiy tanlanishiga bog’liq holda assinxron bo’lishi mumkin (masalan, quyosh radiatsiyasi va yer osti suvlari rejimi). Ko’pincha ekotizimlarda, xususan ekotoplarda inertsiya samarasi kuzatiladi. Masalan to’proqning chuqur qismlarida maksimal harorat kuzda va ba‘zan qishga surilishi mumkin. Bunda chuqurlikda tebranishlarning «o’chishi» va amplitudasining kamayishi kuzatiladi. Ekotizimlar ba‘zi butunlik xududining holatini, uni vaqtinchalik shaxsiy tarkibini sintezlaganda bilish mumkin. Ekotizimlar holati deganda aniq vaqt oralig’ida ekotizimni tavsiflovchi ekologik omillarning ba‘zi munosabatlari tushuniladi. Bu holatni ham chastotaviylik ko’rsatkichi bo’yicha tasniflash mumkin (qisqa, o’rtacha, uzoq chastotali holat). Ekotizim holatining o’zgarishini, uning tuzilishi va faoliyatining invariant xususiyatlari o’zgarishidan farqash lozim. Ekotizimning almashishi-uning evolyutsion jarayonidir (keyingi bobga qarang). 6.4 Ekotizimning mintaqaviyligi. Ekotizimlar yerning boshqa tabiiy tizimlari kabi mintaqaviylik qonuniga bo’ysunadi. Mintaqaviylik iqlimga xos (sinonimlari: geografik, kenglik, gorizontallik) va vertikallik (geologik, sferik) tavsifga ega. Kengliklar bo’yicha Quyoshning iqlimga xos energiyasi (ekvatordan qutblarga qarab energiya miqdorining kamayishi)ga va notekis namlanish (quruqlik uchun) xususiyatiga ega. Bunday mintaqaviylik katta

www.arxiv.uz tekisliklarda (sharqiy Yevropa, G’arbiy-Sibir) aniq ko’rinadi. Vertikal mintakaviylik uzoq vaqt davom etuvchi geologik jarayonlar va Yerning sferik tuzilishida ko’zatiladi (gidrosfera, atmosfera va litosferaning o’zaro ta‘siri). Vertikal mintakaviylikni balandlik mintakaviyligidan farqlash lozim. Nafaqat quruqlik ekotizimlari, balki dengiz ekotizimlari ham ajratilish jarayoni quruqliknikidan farq qilsa ham mintaqaviydir. Umuman dengiz (okean)lar uchta katta mintaqaga ajratiladi: qirg’oqoldi yoki litoral; ochiq dengiz yoki batial va chukursuvlilik yoki abissal. Tabiatda tabiiy-tarixiy mintaqaviylik XIX asr oxirida V.V.Dokuchaev tomonidan to’proqlar mintaqaviyligi misolida yaratilgan. Lekin V.V. Dokuchaev mintaqaviylik qonuniyati ta‘sirini faqat to’proqlar bilan chegaralamagan. 1898 yilda u okean, dengiz va daryolarda mintaqaviylikning aniq ko’rinishini ko’rsatdi. Hozirgi vaqtda faqat tuprokniki emas, balki yer osti va yer usti suvlari, iqlim, meteoxodisalar, o’simliklar va hayvonot dunyosi mintaqaviyligi aniq belgilangan. Ekologik nuqtai-nazardan iqlimning mintaqaviyligi muhimdir. Iqlim, gumid, arid, semiaridga ajratiladi. Gumid iqlim mintaqasi (okeanlar ustida) bir yilda atmosfera yog’inlarining suv yuzasidan bo’ladigan bug’lanishga nisbatan ko’p yog’ishi bilan tavsiflanadi. Quruqlikda esa, ortiqcha namlanish mintaqasi gumid mintaqa deb yuritiladi. Arid mintaqada (okeanlar ustida) suv yuzasidan bo’layotgan bug’lanish, yog’ayotgan yog’in miqdoridan ko’pdir. Quruqlikda esa, bu ilik yoki issik iklimga ega bulgan qurg’oqchil kenglikdir.U namlik yetishmaslik mitaqasi deb yuritiladi. Semiarid (yarim arid, qurg’oqchil) mintaqa davriy qaytarilib turuvchi qurg’oqchilik va barqaror bo’lmagan namlanish mintaqasi bilan tavsiflanadi. SHunday qilib, ekotopning uchta komponenti (tuproq- edafatop, suv- gidratop, iqlim-klimatop) mintaqaviydir. Bundan biotsenoz va umuman biogeotsenozlarning mintaqaviyligi kelib chiqadi. Ko’pincha yirik ekotizimlarning (biomlar) geografik (kenglik) mintaqaviyligi, hayvonot va o’simliklar dunyosining Yer geografik qobig’ida morfologik

www.arxiv.uz bo’linishiga bog’liqdir. Ular qonuniyat bo’yicha bir-birini almashtiruvchi yo’l ko’rinishdagi katta maydonlarni egallaydi. Ularning har biri issiqlik, yorug’lik va suv rejimi, to’g’ri keladigan tuproq turi, o’zining flora va faunasiga ega. Kenglik bo’yicha qutbdan ekvator yo’nalishiga qarab sobiq ittifoq xududi quyidagi mintaqalarga ajratilgan: muzlik, tundra, o’rmon tundrasi, tayga, Rus tekisligining aralash o’rmonlari, Uzoq Sharqning mussonli aralash o’rmonlari, subtropik chullar, urmon chul, chul, O’rtaer dengizi va namli subtropiklarga. Chet el xududlari: tropik chul, savanna, yapaloq bargli o’rmon, tropik nam o’rmon va okean o’tloqlari mintaqalariga bo’linadi (Reymers, 1990). Tog’li hududlarning asosiy ekologik xususiyati shundaki, flora va fauna joylashishining balandlik mintaqaviyligi gorizontal mintaqaviylikning aks etishi bo’lib, toqqa ko’tarilgan sari mintaqalarning almashishi qonuniyati, ekvatordan qutbga qarab kenglik mintaqalarining ketma-ketligiga mos keladi. 6.5 Mintaqaviylikning vaqtinchalik jihatlari. K.K. Markov (1978) hammualliflar bilan geografik mintaqaviylik tarixini o’rganib, bir-birini almashtiruvchi ikkita geografik mintaqani aniqladi. Birinchi turdagi geografik mintaqa, Yer yuzasining, harorati nisbatan yuqori bo’lgan geologik davr shakllangan. Bunday davr uchun kuchli tropik rivojlangan geografik mintaqalar tuzilishi xosdir. Sovuq davrlarda ikkinchi turdagi mintaqaviylik hukmronlik qilgan: geografik mintaqalarning va poyaslarning umumiy miqdori ko’paydi, ichki tropik bo’shliq qisqardi va mintaqalar chegarasi ekvatordan surilib, uning hisobiga tropiklarda tashqari bo’shliq kengaydi (Markov va boshqalar, 1978, 137-138 b.). Issiq davrda, masalan poleogenda deyarli butun Grelandiya tropik mintaqa chegarasida joylashgan edi. O’sha paytda iqlim shunchalik iliq ediki, hatto Shimoliy qutbda o’rtacha yillik harorat 15-17 0 С tashkil qilgan. Quruklik relefi asosan tekisliklardan iborat bo’lib, u uncha chuqur bo’lmagan, yaxshi isiydigan dengizlar bilan qurshalgan. Paleogen davri oxirida (oligetsenda) iqlimning global sovishi kuzatilib, uni ko’pchilik mualliflar quruqlikning ko’tarilishi va tog’lar paydo bo’lishi bilan

www.arxiv.uz bog’lashadi. Sovush tendentsiyasi miotsenda (quyi neogen) yanada kuchaygan. Natijada Yer yuzasi tuzilishida mintaqaviy o’zgarishi paydo bo’ldi. Pliotsenda (yuqori neogen) uning qayta qurilishi sodir bo’lgan: Tropik mintaqa qisqarib, muntazam bir necha mustaqil mintaqalarga bo’linadi. Pliotsenda (to’rtlamchi davr), maksimal sovush va muzlash davrida mintaqalar tuzilishining qayta qurilishi yuqori nuqtaga yetdi: Yer tarixida eng murakkab bo’lgan hozirgacha ba‘zi o’zgarishlari bilan saqlanib qolgan geografik mintaqaviylik vujudga keldi. Bu bizning muz qoplamlari (Antarktida, Grenlandiya, baland tog’lar va boshq.) keng tarqalgan sovuq davrda yashayotganligimizga asos bo’ladi. 6.6 Ekotizim barqarorligi . Ekotizim barqarorligi oldin aytib o’tilganidek, statik emas dinamik bo’lib, gomeostoz hodisasi bilan tavsiflanadi. Dinamik barqarorlikning (yoki unga intilishning) ekotizimda mavjudligi, uning faoliyat ko’rsatayotganligiga asos bo’ladi. Lekin boshqa tomondan ekotizimning dinamikligi –uning o’zgaruvchanligidir. Bizni bu holatda, harakat shakli (o’zgarishi), mavjudlik vaqtining tavsifi qiziqtiradi. Ekotizimni ajratib ko’rsatuvchi haqiqiy ko’rsatkichlaridan biri uning vaqt bo’yicha barqarorligidir, barqaror bo’lmagan harakat shakllari (o’zgarishlar) paydo bo’lsa juda tez yemiriladi. SHunday qilib qarama-qarshilik, tizim statikada ham tizimdir, lekin bunday tizim faoliyat ko’rsatmaydi. Faqat dinamik tizim faoliyat ko’rsatishi mumkin bo’lib, Yerning har qanday ekotizimi bunga kiradi. Biroq, haqiqiy xudud sifatida bunday tizim uzoq vaqt mavjud bo’lgandagina ya‘ni, qandaydir vaqtning makrobo’limida barqaror bo’lsa ajratilishi mumkin. R.Levontin (Lewontin, 1969) ekotizimning har xil ta‘sirlarga qarshilik ko’rsatish xususiyatini lokal va global barqarorlik atamalari bilan tavsiflashni taklif qildi. Bu hodisa sharikli modelda (6.2.rasm) ko’rsatilib, u ekotizim (populyatsiya, jamoa)ni namoyon etadi.

www.arxiv.uz 6.2.rasm Lokal va global barkarorlik SHarik topografik yuzada joylashtirilgan bo’lib, uning holati tashqi sharoitlarga bog’liq: bunday yuzaning cho’kkan qismi barqarorlikning har xil sathlarini gomeostatik jarayonlar orqali tavsiflaydi. A holatda har qanday ta‘sirda ham tizim muvozanat holatiga qaytishi mumkin (global yoki lokal). V holatda lokal muvozanat bo’lib, u agar tashqi ta‘sir kritik sathdan oshsa buziladi. Ekologik suktsessiya (quyiga qarang) qiya topografik yuzadan harakatlanayotgan sharik ko’rinishida tasavvur qilinishi mumkin. Umuman olganda ahamiyatsiz ta‘sirdan so’ng muvozanat (dinamik muvozanat) holatiga qaytuvchi tizim lokal muvozanatga ega bo’ladi (masalan, o’tloqni urib olingandan keyin yana o’z holatiga qaytishi). Agar tizim kuchli ta‘sirdan so’ng ham muvozanat holatiga qayta olsa bu uning global muvozanat holdaligini ko’rsatadi. 6.7 Rezistent va elastik barqarorlik. SHunday qilib, ekotizimning barqarorligi deganda, tashqi ta‘sir natijasida muvozanat holatidan chiqarib, boshlang’ich holatga qayta olish xusuyati tushuniladi.

www.arxiv.uz Har qanday ekotizim bunday ta‘sirning mezonli chegarasi bilan tavsiflanadi. Bu chegara rezistent barqarorlik miqdorini belgilaydi. (6.3. sxema). Boshqacha qilib aytganda, rezistent barqarorlik – o’zini tuzilishi va faoliyatining o’zgarishiga, buzilishiga qarshilik ko’rsatuvchi ekotizim xususiyatidir.Ekotizim boshlang’ich holati buzilgandan keyin o’z holatiga tez yoki sekin qaytishi mumkin (yoki, agar mezon chegarasi buzilgan bo’lsa umuman qaytmasligi mumkin). Bunday vaqtinchalik tavsif elastik barqarorlik deb ataladi (6.3. sxemaga qarang). 6.3. rasm Ekotizimda mavjud bulgan barkarorlik turlari ( Odum, 1986; Tsvetkova va boshk.,1999 b¢yicha). Barqarorlikning ikki turi xam teskari bog’langan. Sekvoyadan tashkil topgan kaliforniya o’rmonlarining daraxtlari po’stlog’i qalin (30 smgacha) bo’lganligi uchun yong’inga chidamli (yuqori rezistent barqarorlik), lekin yonib ketsa juda sekin tiklanadi (bunday o’rmonning 100 hatto 1000 yilda tiklanishi uning past elastik barqarorligini ko’rsatadi). Ingichka daraxtlar oson yonib ketadi (past rezistent barqarorlik) lekin tez tiklandi (yuqori elastik barqarorlik). 6.8 Suktsessiya. O’simliklar suktsessiyasi haqidagi ta‘limot F.E. Klemints tomonidan (Clements, 1916) yaratilgan. O’simliklarning rivojlanish ketma- ketligi uning fikricha bir - necha davrlardan iborat bo’lib, joyning iqlimi bilan jamoa energetikasi mos tushganda u muvozanat holatiga ega bo’ladi. F.E.Klementsga ko’ra, o’simliklar rivojlanishining ketma-ketligi beshta davrga bo’linadi: birinchi davr-substrat yuzasida paydo bo’lishi; ikkinchi davr –

www.arxiv.uz migratsiya, o’simliklarda urug’ paydo bo’lishi; uchinchi davr – urug’ning o’sishi; to’rtinchi faza qarama-qarshi harakat davri, ya‘ni o’simlikning unib chiqishi va uning atrof- muhitga ta‘siri; beshinchi davr – o’zini tutib olish, populyatsiya turlari yashash joyi sharoiti bilan mos holatga kelishi. Hozirgi davrda suktsessiya deganda, tabiiy va antropogen omillar ta‘sirida bitta xududda (biotopda) paydo bo’lgan jamoalar (biogeotsenozlar)ni vaqt bo’yicha almashishi tushuniladi. Qandaydir ta‘sir natijasida jamoa muvozanat holatdan chiqqandagina suktsessiya kuzatiladi Bu holatda paydo bo’ladigan jamoalar ketma-ketligi seriya yoki bosqich deb ataladi. Suktsessiyaning oxirgi davri klimaksdir. Klimaks jamoalar (biotsenozlar)ni ularni mavjudlik sharoiti (biotopga) yoki hech bo’lmaganda joyning iqlimiga to’liq mos kelishi bilan tavsiflanadi (iqlimi klimaksi). Klimaks vaqtida suktsessiya rivojlanishi to’xtaydi yoki juda sekinlashadi. Ko’p hollarda muhit sharoiti antropogen omil ta‘sirida kuchli buzilgandan, jamoa oxirgi davrida klimaksga erisha olmaydi, lekin shunga qaramasdan muvozanat holatgacha rivojlanadi (disklimaks holati). Bunday jamoalar tugunlar jamoasi deb nomlangan. Tabiiy suktsessiya jamoaning uzi tomonidan boshqariladigan qonuniy jarayondir. Shunday qilib, klimaks davrida ma‘lum vaqt davomida tur tarkibi va faoliyatini saqlab qolgan barqaror jamoa shakllanadi. Qoidaga ko’ra, jamoalarning (biotsenozlar) suktsessiyali almashinuvi aniq ketma-ketlikda ro’y beradi: masalan, tabiiy suktsessiya 6.4 sxemada ko’rsatilgan.

www.arxiv.uz Boshlang’ich, oxirgi natija va omillar ta‘siriga bog’liq holda suktsissiya – autogenli, allogenli, birlamchi va boshqa shakllarga ajratiladi. Autogen suktsessiya asosan ekotizimlarning o’zaro ichki harakat ta‘sirida aniqlanadi va uni o’zi paydo bo’luvchi suktsessiya deb yuritiladi. Allogenli suktsessiya ekotizimga kirishda tashqi kuchlar ta‘sirida (bo’ron yongin, vulqon otilishi);. Birlamchi suktsessiya oldin boshqa jamoalar bilan band qilinmagan hududlarda rivojlanadi (masalan, vulqon qoyalarida). 6.4-rasm. Mo’‘tadil iqlim sharoitida jamoalarning tabiiy suktsessiyasi . Barcha suktsessiyalarni progressiv deb atash mumkin. Lekin ba‘zi hollarda, masalan, iqlim sharoiti harorat va namlik keskin o’zgarganda teskari yo’nalishda jamoalar almashinuvi ro’y beradi. Bunday suktsessiyalarni biz regressiv deb atashni taklif qilamiz. Bunday suktsessiyaning (aniqrog’i paleosuktsessiyaning) tavsifli misoliga, shimoliy yarim sharning mu‘tadil mintakasida botqoqliklar qatlamiga ko’milgan daraxtlarni keltirish mumkin. Suktsessiya jamoalar yo’q yoki muvozanatlashmagan jamoalar bor joylarda boshlanadi. Bunday jamoalarda organik modda mahsuloti (P), nafas olish tezligidan (D) ko’p yoki kam. P(D bo’lganda boshlang’ich suktsessiya avtotrof, P(D bo’lgandagi suktsessiya esa geterotrof deb ataladi. Klimaks holatida P/D(1. Bu nisbat 1 dan qancha chetlashsa, ekotizim kamroq yetuk va beqaror bo’ladi.

www.arxiv.uz 6.9 O’zi-uzidan harakatda bulish va o’z-uzidan rivojlanish. Agar Yerda ekotizim faoliyati va hayot rivojlanishiga chetdan kimdir boshqarsa, bugun ekologiya va boshqalar inglizlar aytganidek bir pensga qimmat buladi. Fanda to’plangan butun tajriba, tabiatda qandaydir birlamchi sabablarni talab qilmaydigan o’z-uzidan harakat mavjudligiga guvohlik beradiki, biz hech joyda harakatsiz tizim va hodisalarni topolmaymiz. Bruno ta‘kidlaganidek – agar biz yaxshilab o’ylab ko’rsak, kirib borish, qayta paydo bo’lish, qayta paydo bo’lish esa kirib borishdir (1949, 552- bet). Ekotizimlarning o’z-uzidan harakat hodisasi ularning o’z-uzidan rivojlanishidir. Bunda o’z-uzidan rivojlanish deganda, ekotizim ichida va uning evolyutsiyasidagi barcha o’zgarishlar, xuddi shuningdek suktsessiyali rivojlanish tushuniladi. Bu o’zgarishlar o’z navbatida ekotizimlar masalan ekotop (biotop) va biotsenoz ichida, qarama-qarshiliklar bilan aniqlanadi. Organizmlarning o’zicha rivojlanishi ichki jarayonlariga bog’liq, xuddi shuningdek yangi turlarni paydo bo’lishiga olib keluvchi molekulyar va xujayralar ichidagi genetik jixatdan qayta qurilishidir. Biroq bu qayta qurilish murakkab tashqi sharoitda amalga oshiriladi. 6.10 O’zini-uzi rostlash va o’zini-uzi tashkil qilish. Yuqorida ko’p marta qayd qilganimizdek, o’zini rostlash ekotizimning muhim jihatlaridan biri bo’lib, unda qandaydir tashki ta‘sir natijasida (tabiiy yoki antropogen) o’zgargan, uning ichki xususiyatlari va tuzilishini qayta tiklashi tushuniladi. O’zini rostlash asosida uning alohida tuzuvchilari va ekologik komponentlari (energiya, gaz tarkibi, suv, to’proq, subtropik organizmlar ) orasidagi teskari bog’lanish printsipi yotadi. Tabiiy tizimlar yopiq tizim deb hisoblanmaydi. Lekin ulardagi jarayonlar qaytariluvchi bo’lganligi uchun bunday tizimlar entropiyasi uzoq vaqt nolga teng bo’lishi mumkin. Bunday holatga yetishishga ularning o’zini tashkil qilish holati

www.arxiv.uz yo’naltirilgan bo’lib, alohida tuzuvchilari orasidagi o’zaro aloqa oqibatda o’zini rostlashga olib keladi. O’zini-uzi tashkil qilishni tabiy tizimlarda, fizik- kimyoviy va biologik hodisalarni qat‘iy ketma-ketligi (yoki tartibi), fiziologik bir xil va (yoki) funktsional bir butun tashqi va ichki chegaralanishga olib keluvchi sharoitlar orqali aniqlash mumkin (M.F.Reymers bo’yicha). 6.11 O’zini – o’ zi boshqarish. Xullas ekotizimlarga boshqa tabiiy tizimlar singari o’zini boshqarish xususiyati xosdir. O’zini uzi boshqarish deganda, gomeostazga olib keluvchi, ekotizimlar ichidagi o’zaro aloqalarning tabiiy o’zini uzi tashkil etishi tushuniladi (ichki dinamik muvozanati) O’zini uzi boshqarish (ularga mos keluvchi o’zini uzi rostlash shakli): konsortsiyaviy, organizmli, populyatsiyali uchta asosiy shakllarga ajratiladi. Konsortsiyaviy shaklning xususiyati shundaki, markazdagi ob‘ekt doimo o’zgaruvchi bo’lib, bevosita yoki bilvosita chekka ob‘ektlarga ta‘sir kiladi. Bunday markaziy ob‘ektlarga o’sayotgan yoki quriyotgan daraxtni misol qilish mumkin, chunki rivojlanish yoki nobud bo’lishning har bir davri undagi hayvonot, o’simlik va mikroblar o’zgarishiga olib keladi. Markaziy ob‘ekt sifatida konsortsiya yadrosi qabul qilingan. Hozirgi davrda konsortsiya uch xil turga bo’linadi. Birinchisi – shaxsiy konsortsiya – uning yadrosi bitta tur (osob) – ikkinchisi – populyatsiyali – populyatsiya – yoki butun tur, uchinchisi – sinuzial – bitta ekobiomorfga ega turlar. Bunda ekobiomorf yoki ekomorfa deganda, jamoalarda ekologik-fiziologik, biologik, morfologik o’xshash tomonlarga ega bo’lgan turlar yig’indisi tushuniladi. Igna bargli jinslar ekobiomorfga misol bo’lishi mumkin.

www.arxiv.uz Organizmli boshqarish to’la yoki qisman markazdagi boshqaruvchilarning bir yoki ko’p komandasi vositasida amalga oshiriladi (miya, ichki sekretsiya va boshk.). O’zini uzi boshqarishning populyatsiyaviy shakli bir tomondan uni tuzuvchilarning har xil sifatiga, tashqi muhit ta‘sirida tanlanishiga, boshqa tomondan tizimning o’zini ichki o’zaro ta‘siriga asoslangan (masalan: tabiiy tanlanish) buladi

O'xshashlar

Ekotizim o’zgarishi. Suksessiya hodisasi

Tabiiy muhitning inson xo’jalik faoliyati ta’sirida ifloslanishi

Biosfera, ekologik tizim va ekologik omillar

Muhitga moslashganlik va ekologik omillar

Orol dengizi va orol buyi ekologiyasi