Tuproqdagi azot, fosfor va oltingugurt birikmalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123.5 KB

Ko'chirib olish

Tuproqdagi azot, fosfor va oltingugurt birikmalari REJA: 1. Tuproqdagi azot zahirasi. 2. Tuproqdagi fosfor va uning zahirasi. 3. Tuproqdagi oltingugurt, chirindi moddalar tarkibidagi olting- ugurtning shakllari .

Tuprokda azot. Tabiatdagi mavjud azotning asosiy kismi atmosferada uchraydi.Uning bu mikdori 78 foiz ni tashkil kiladi.Azotning anorganik birikmasi foydali kazilma tarikasida Tinch okean kirgogida, chilida natriyli selitra (NaNO 3 , NaNO 2 ) tarikasida mavjud. Tuprokda yalpi azot kam mikdorda, uning mineral formasidagisining asosiy mikdori, nitritlar, nitratlar kurinishida buladi.Lekin azotning asosiy massasi tuprokda, tuprok organikasi, ya'ni ammonikislotlari va gumusi, gumin kislotalar bilan boglik.Yalpi azot murakkab organik birikmalar bulgan oksil moddalar tarikasida, xar kaysi usimlik va xar kaysi xayvon tarkibiga kiradi. Xujayraning eng muxim kismlari protoplazma va yadro, oksil moddalaridan tuzilgan.Azot oksil jismlarning zaruriy, tarkibiy kismidir.Demak, azot bulmasa, oksil bulmasa xayot yuk. Litosfera, gidrosferadagi azot atmosfera azotni 0,04 foiz ni tashkil kiladi.Azot kimyoviy jixatdan nisbatan inert modda. «Azot» grekcha suz bulib, xayotiy emas degan ma'noni anglatadi.Aslida esa xayot uchun eng zaruriy elementlardan biri.Lotincha nomi nitrogenium bulib, selitra tugdiruvchi demakdir. Tuprokdagi azot mikdori kamdan-kam xollardagina usimlik uchun yetarli buladi.Och-yashil rang, ya'ni bargning och-yashil rangli bulishi azot yetishmasligidan dalolat beradi.Bunday usimliklar azotga muxtoj bulib, azot solinganda keskin usib, rivojlanib ketadi.Shuning uchun xam azotli ugitlar kishlok xujaligida kup kullaniladi. Yukorida aytib utganimizdek, tuprokdagi azotning asosiy kismi, ya'ni 99 foiz organik formada bulib, yiliga 1-5 foiz dan usimlik urumli foydalaniladi.Bu mikdorning asosiy kismi organik moddalarning parchalanishidan xosil buladi. Usimlik uzlarining navlari va turlariga karab, yiliga 100 kg/ga gacha va undan ortik azot ite'mol kilishlari mumkin.Demak, usimlik organik azotdan mutadil

zonada 5 foiz, ya'ni atiga kg/ga mikdordan foydalanadi.Kolgani mineral azot tarikasida berilishi kerak.Ammo tropik zonada organik azot usimlik extiyojini 50 foiz gachasini kondiradi. Tuprok kesimida azotning tabakalanishi gumus kabi buladi.Lekin gumusning tuprokdagi tarkalish konuniyati jadaliga nisbatan past darajada buladi.Bu konuniyat fakat yalpi azot uchun xosdir.Azotni boshka murakkab birikmalar, TSK bilan birikish jarayoni azot fiksatsiyasi nomi bilan ma'lum.Tabiatda momakaldirok vaktida azotning fiksatsiyasi ma'lum, lekin mikdor jixatdan usimlik talabini kondira olmaydi. Usimlik tarkibidagi kupchilik organik moddalar azot saklaydi.Bularga amminokislotlar, nuklein kislotalar, fermenlar, xlorofill va boshkalar kiradi.Usimlik azotsiz yashay olmaydi.Bu element yetishmaydagin takdirda yukoridagi moddalarning azotga bulgan extiyojini ta'minlay olmaydi.Usimlik fotosintez jarayonida xosil bulgan kand moddalarin oksillarga aylanishi uchun xam azot kerak.Azotsiz bu jarayon xam tugallanmay koladi.Azotning yetishmasligi usimlik usishini susaytiradi. Tuprokda doimo azotning - 3, + 5 valentli formalari uchraydi.Azotning boshka shakldagi, ya'ni boshka valentlikdagi birikmalari xam mavjud bulib, ular oz yoki efimer, ya'ni vaktinchalik kurinishda buladi. Ammiak (NH 3 ) tuprokda erkin xolda uchramaydi.U tuprokda organik ugitlar va organik moddalar mineralizatsiyasi natijasida xosil buladi.U suvda yaxshi eriydi, 100 gramm suvda 50-70 gramgacha erishi mumkin. Tuprokda azotning mineral formasi ammoniydan boshka nitrat va nitrit kurinishida mavjud buladi.Nitritlar tuprokda juda oz 0,1 kg/ga atrofida buladi.Nitrat va nitrit, ammoniy shakllaridan tashkari, tuprokning gaz fazasida azot oksidlar kurinishida uchraydi. Mineal shakldagi barcha azotni usimlik oladi, lekin fikratsiya kilingan ammoniyni ololmaydi.

Tuprokka solingan azotli ugitlar uni nitrat va nitrit, ammoniy shakllarini boyitadi.Lekin Nitratlar va nitritlar tuprok tomonidan singdirilmaydi. Nitratlar va nitritlar xarakatchan bulib, ular sizot va okova suvlari orkali boshka toza suvlarni ifloslashi mumkin. Tuprokda mutadil xavo almashinish xollarida nitrifikatsiya jarayoni kuchayadi.Natijada ammoniy nitratlarga transformatsiyalanadi, organik moddalarning mineralizatsiyasi jarayonida xam nitratlar xosil buladi. Sugoriladigan yerlarni uzok sugorish va ugitlash natijasida xam tuprokda nitratlar tuplanish va nitratli shurlanishni keltirib chikarishi mumkin.Ba'zi xollarda nitratlarga boy tuproklarda usayotgan usimliklar natratlarning ruxsat etilgan konsentratsiyasidan xam kup singdiradilar. Usimlik bevosita nitratlar va ammoniy shakldagi azotni NO 3 – , NH 4 + kurinishlarda oladi. Ba'zan esa kuyi molekulyar ogirlikka ega bulgan aminokislotalarni xam olishi mumkin.Tuprokda mineral azot mikdori ozligi uchun asosiy azot zaxirasi rolini organik moddalar utaydi. Tuprokdagi azot mobilizatsiya, ammonifikatsiya, nitrifikatsiya jarayonlarini uz boshidan kechiradi. Organik moddalarni kimyoviy yoki biokimyoviy transformatsiyasi natijasida mineral shakldagi azotni xosil bulish jarayonlariga uning mobilizatsiyasi deyiladi. Agar tuprokdagi azot mobilizatsiyasini xisobga olsak, u xoldda podzol tuproklardagi azot 50-60 yilga, kura tuproklardagi azot 300-400 yilga, buz tuproklardagi azot esa 30-40 yilga yetishi mumkin. Shuni esdan chikarmaslik kerakki, tuprokdagi barcha azot mobilizatsiya kilinsa, unda tuprok tarkibidagi gumus parchalanib tamom bulishi kerak.Bu bilan bir katorda tuprok uzining kator ijobiy xususiyatlarini yukotadi. Tuprok organik kismidagi azot kuyidagi shakllarda mavjud:

1. Aminokislota tarkibidagi azot, ya'ni ______________________________ 2. Amid xoldagi azot, umumiy formulasi _______________________________ va boshkalar. Amidlar tarkibidagi azotning aminokislotalar azotidna farki karbon kislotadagi ON urniga NH 2 kirgan, aminokislotalarda esa N urnini egallaydi.Bu xar ikala azot xam ajralib chikkanda NH 4 ni xosil kiladi.Shuning uchun azotning bu turiga ammoniyli azot deyiladi. 3. Uchinchi guruxga aminli kandalarning azoti kiradi, bular yetarli darajada urganilmagan. Bularning asosiy vakillari glyukoza , xitin va boshkalar xisoblanadi. 4. Geterotsikli azot, ya'ni piridin, pirimidin, pirrol, purinlar tarkibidagilar. Geterotsiklik azotni eng kup mikdori gumin kislotalarda va guminlarda buladi. Azotning guruxli analizi gidrolizga asoslangan bulib, bir necha usullari mavjud.Ba'zi tuprok tiplaridagi azot guruxlarining mikdori kuyidagi diagrammalarda kursatilgan: 2-diagramma Azot guruxlarining mikdori, kg/ga Chimli podzol tuproklar

Jadval kurinib turibdiki, xar xil ekologik sharoitdagi tuprok bulishidan kat'iy nazar ularning xammasida xam gidrolizlanmaydigan azot mikdori boshka guruxlardan kup. Bu kora va buz tuproklarda yalpi 40-45 foiz ni tashkil kiladi.Bu xodisa tuproklardagi biologik faollikning yukori ekanligi bilan tushuntiradi. 40 – jadval. Gumus moddalari guruxlaridagi azot, kg/ga. Tuproklar Yalpi N FK N GK N Gumin N Dekaltsinat N Xususiy bulmagan N Chimli podzol 3560 620 341 1627 168 441 Tipik kora 9890 864 1720 5158 309 868 Buz 3420 326 348 1824 355 192 Azot manbai rolini gumus kislotalari va gumin bajaradi.Buz tuprokda GK azoti bilan FK azoti mikdori jixatdan deyarli bir xil, boshka tuproklarda esa bu kursatkich keskin fark kiladi. Tuprokda azotning tula transformatsiyasi murakkab bulib, u kuyidagi jarayonlarni uz ichiga oladi. 1. Turganda bakteriyalar yordamida atmosfera azotning fiksatsiyasi. 2. Azot saklaydigan organik koldiklarining gumus kislotalariga aylanishi. 3. Azotli organik moddalar ammonifikatsiyasi. 4. Nitrifikatsiya jarayonlari.

5. Denitrifikatsiya. 6. Amoniyli gili minerallar tomonidan fiksatsiyasi. 7. Azotli birikmalarining yuvilishi. Ammoniyning gili minerallar tomonidan fiksatsiyasi 3 kavatli minerallarning tuprokdagi mikdori bilan belgilanadi.Bu ish montmorillonit, illit, vermikulit kabi minerallar va tuprokdagi TSK orkali bajariladi. Minerallar kristall panjarasiga kirgan NH 4 fiksatsiyalangan bulib, uning almashinishi kiyin, demak usimlik undan deyarli foydalana olmaydi.TSK da bu fiksatsiya kurinish jixatidan nisbatan soda buladi. Bu jarayonga ammoniyni TSK orkali fiksatsiya deyish mumkin. Lekin NH 4 xamma vakt xam osongina boshka kationga almashinavermaydi. GK lar yordamida fiksatsiyalangan, NH 4 nisbatan xarakatchan bulib uni kuyidagicha tasavvur kilish mumkin. Shunday kilib azotning tuprokdagi xarakatchan yunalishlari zanjiri murakkab bulib, kator reaksiyalarni kamrab oladi. Tuprokka azot atmosfera yoginlari bilan tushadi, bunda yogin yordamida xavodagi NH 3 va NO 3 lar yuvilib landshaftga tushadi. Tuprok azotining yana bir manbai erkin yashovchi mikroorganizmlar va tugunak bakteriyalari tomonidan azotning fiksatsiya kilinishi xisoblanadi. Organik moddalarning, ya'ni usimlik va xayvonot dunyosining mineralizatsiyasi jarayonida xam tuprokda azotning turli shakllari tuplanadi. Xozirgi davrda azotning bu manbalaridan tashkari yana bir kuchli texnogen manbasini aloxida e'tiborga olish maksadga muvofik.Bunda eubn tarikasida tuprokka solingan azot va chirindilar tarikasida tushgan azotning axamiyati katta.

Bu yullar bilan yerga, tuprokka tushgan azotning bir kismi, ya'ni NH 4 + xar xil tuprok, tuprok-usimlik, tuprok-xavo, tuprok-mikroorganizm, tuprok-suv jarayonlarida katnashadi.Organik azot biokimyoviy jarayonida katnashib gumifikatsiya va ammonifikatsiyaga uchraydi. Nitrat ionii xolatida tuprokka tushgan azot esa yuviladi, usimlik tomonidan faol yutiladi, denitrifikatsiyaga uchraydi va shu bilan azotning biogekimyoviy zanjirini yopadi. Tuprokda fosfor va kaliy. Fosfor «xayot kaliti» nomi bilan ataladi, bunga saba u kupchilik xayotiy jarayonlarda bevosita katnashadi.Fosfor tuproklarda organik, mineral organo- mineral shakllarida buladi.Organik fosfor odatda birikmani struktura tarkibiga kiradi va mustaxkam ushlanib turadi. Fosforning mineral shakli ortofosfat kislotaning xosilalari tarikasida tarkalagn.Tabiatda barcha fosfatlarning 95 % kaltsiy fosfotdan iborat. Mineral fosforning asosiy manbai apatit, ya'ni Sa 5 (PO 4 ) 3 [F, Cl, OH] .Bunga ftor, xlor, gidroksil apatit deyiladi.Apatit tuprokda mayda kristall xollarida va boshka kurinishlarda mavjud.Tuprokka fosfor usimlik va xayvonot dunyosi koldiklaridan, ugitlardan, ona jinsidan kelib kushiladi. Kupchilik xollada texnogen yullar bilan tuprokka mineral ugitlardan tashkari insektitsidlar, fungitsidlar formasida xam tushadi, ya'ni solinadi. Yuvuchi moddalar, poroshoklar tarkibida xam 10-12 % kaliy pirofosfat, 4-5 % dan 40-50 % gacha natriy fosfatlar mavjud bulib, bular xam xar xil yullar bilan tuprokka tushadi.

Tuprokda, undagi kimyoviy va boshka jarayonlarda ortofosfat kislotasi (N 3 RO 4 ) muxim rol uynaydi.Bu kislota NH 4 , Na, Mg, Ca, Fe, Al va boshka kationlar bilan xar xil tuzlarni, ya'ni fosfatlarni xosil kiladi.Bularning suvda eruvchanligi xam xar xildir. Masalan, ishkoriy metalla rva ammoniy bilan xosil kilgan 1, 2, 3 almashilgan tuzlari gidroliz natijasida suvda yaxshi eriydi va tuprokda ishkoriy muxitni xosil kiladi. 1 foiz Na 2 NRO 4 eritmasini rN= 8,9; Na 3 NRO 4 nik esa 12,0; NaN 2 RO 4 kuchsiz nordon rN ga teng buladi. Kaltsiyni bir va ikki almashilgan fosforli birikmalar xam suvda eriydi. Sa 3 (RO4) 2 va 3 valentli metallarning fosfatlari suvda erimaydi juda kam eriydi. Ginzburg (1981) ma'lumotlariga kura, tuprokda dikalsiysiyfosfat, trikalsiyfosfat, ftorapatit, varistsit, shtrengit, xlorapatit, tarnakit, vivianit kabi fosforli minerallar mavjud. Vivianit botkok tuproklari uchun xarakterli bulib, u tuplanib okish gorizontni xosil kiladi. Tuproklar tarkibida organik fovfor bilan mineral fosforlar mikdorlarining nisbati bir xil bulmaydi. Masalan, tuprokdagi fosforni organik birikmalar tarkibidagi mikdori butun zaxirani 10-20 foiz dan 70-80 foiz tashkil kilishi mumkin. Tuprokda gumus kancha kup bulsa, unda shuncha kup mikdorda organik fosfor (41-jadval) mavjud buladi. 41-jadval Xar xil tuprokdagi organik va mineral fosfor mikdori (mg/100g.tuprok uchun).

Tuprokla r Yalpi Organik shakli Mineral shakli Yalpiga nisbatan Organik shakli Mineral shakli Chimli podzol 117 32 85 27,4 72,6 Tipik kora 172 79 83 45,9 48,2 Buz 146 20 126 13,7 86,3 Kashtan 149 34 115 22,8 77,2 Jadval ma'lumotlaridan kurinib turibdiki, chimli podzol tuproklarda organik moddalar tarkibidagi fosfor uning yalpi mikdori 27,4 % ni, mineral formadagi fosfor mikdori esa 72,6 % ni tashkil etadi. Bu kursatkichlar kora tuproklarda deyarli teng.Buz tuproklarda organik fosfor 13,2 % ni, mineral formasidagi esa 86,3 % ni tashkil kiladi. Fosforning bu kursatkichlarining uzgarishi albatta tuprok tarkibidagi gumus va boshka organik moddalar mikdori bilan boglikdir.Tuprok tarkibida fosfor birikmalari mineralizatsiya, mobilizatsiya, fiksatsiya kabi jarayonlarni kechiradi.Mikroblarning faoliyati tufayli fosforni organik birikmalari mineral formalarga utishiga mineralizatsiya deb ataladi. Mineralizatsiya jarayonida xar xil fermentlarning (fitaz) roli kata buladi.Keyin eriydigan fosfor birikmalarini nisbatan oson eriydigan shakllariga utishga mobilizatsiya deyiladi.Bu jarayon kuyidagicha borishi mumkin: Sa 3 (RO 4 ) 2 ______SaNRO 4 _________SaN 2 RO4) 2 Bu jarayon tuprokda erkin fosfor kislotalarni biokimyoviy tranformatsiyasi natijasida xosil bulgan fosfat kislotalar ta'sirida, tuprokni mineral komponenti ishtirokida sodir buladi.Fosfatlarning xarakatchanligini kamayishiga fiksatsiya

jarayoni deyiladi.Bularga, ya'ni fiksatsiya kilingan fosforli mineral birikmalarga Sa 3 (RO4 )2 , FeRO 4 , AIRO 4 lar kiradi. Tuprok, ayniksa TSK tomonidan fosfatlar yaxshi adsorbtsiyalanadi, singdiriladi. Fosfatlarning adsorbtsiyasi deganda ularning eritmadan kattik fazaga utishi nazarda tutilsa, u xolda ularning adsorbtsiya jarayoni Lengmyur va Freyndlix formulalari asosida sodir buladi,ya'ni fosfatlarning adsorbtsiya izotermasi bu formulaga buysunadi: Lengmyur formulasi: X=KXmC/(1+KC) bunda: X – adsorbtsiyalangan fosfatlar mikdori K – adsorbtsiya konstantasi. Xm – tuprokning maksimal adsorbtsion kobiliyati. S – fosfat ionlar faolligi. Freyndlix formulasi: X/M+g=aSb X/M – sorbentli massa birligiga tugri keladigan adsorbtsiyalangan fosfor. S – fosfat ionlar faolligi. a va b – konstantlar. g – tuprokdagi xarakatchan fosfatlar. Fosfatlar adsorbtsiyasi gepatit, kalsiy, montmorillonit, kaolinitlar ustida va ichida sodir buladi.TSK orkali esa Gedroyts kursatmasi asosida singdiriladi yoki almashinishga tayangan xolda sodir buladi:

1. TSK } = Al + (NH 4 )3 PO 4 _______TSK }- NH 4 }- NH 4 + AlPO 4 }- NH 4 yoki 2. TSK }- OH }- OH + (NH4) 3 PO 4 _______ TSK }= PO 4 + 2 NH 4 OH +NH 4 NO 3 }- NO 3 Ikkilamchi xolat tuprokda kam sodir buladigan jarayondir.Chunki nitratlar TSK tomonidan singdirilmaydi.Xozirgi kunda tuprokdagi fosfatlarning xolatini baxolash, ya'ni ularni usimlik olish yoki qerkbub? Termodenamik kursatkich, ya'ni fosfatli potensial orkali aniklanadi. Buni, ya'ni fosfatli potensial (FP) ni aniklash uchun R.Skofild FP= 0,5rSa + rN 2 RO 4 formulani taklif kildi. FP tuprok kattik fazasi bilan tuprok eritmasi tizimi uchungina ma'kul. FP kancha kata bulsa, fosforni eritmaga utishi shuncha keyin, demak usimlik fosfolr bilan oziklanishi xam shuncha kiyinlashadi. Tuprokda fosfatlarning kontsentratsisini doimiy bir xil darajadasaklanib turishi, ya'ni tuprok tomonidan ushlanib turishiga tuprokni fosfatlarga nisbatan potensial buferlik kobiliyati deyiladi. Bu tushuncha Drachev (1928), Bakket, Uayt (1964) lar tomonidan kiritilgan bulib, xozir xam uz dolzarbligini yukotmagan.Bu tushunchaning ma'nosi shuki,

agar tuprokdagi xarakatchan fosfor usimlik tomonidan olinib kamaytirilsa, uning urni tuprok tomonidan darxol tuldiriladi. Fosfatlar tuprok kesmasida xar xil xarakat kiladi, ya'ni gumid ulkalarda ular katlamlar orasida xarakat kilishi mumkin.Lekin arid ulkalarda, ayniksa, korbanatlarga boy bulgan tuproklarda fosfatlar deyarli xarakatsiz, ya'ni tuprokka tushgan RO 4 tezda fiksatsiyalanadi va uz joyida koladi. Tuprok tarkibidagi fosfatlarni urganish ularning xar xil shaklda ekanligidan dalolat beradi.Bu borada kilingan ishlar kup bulib dikkatga sazovori Chirikov tomonidan bajarilgan. 42 – jadval Gurux lar Erituvchi Guruxga kiruvchi fosfatlar I H 2 O + CO 2 , (0,5-0,06 n. H 2 CO 3 ) Ishkoriy metallar va NH 4 fosfatlari, Sa va Mg larning gidro va digidrofosfatlar, kisman Mg 3 (PO 4 ) 2 va Sa 3 (PO4) 2 . II 0,5 n. CN 3 COOH Sa 3 (PO4) 2 , kisman fosforit va appatitlar, kisman AlRO 4 III 0,5 n. Hcl yoki H 2 SO 4 Fosfarit va appatitlar, Al va Fe fosfatlari,fitin. IV 3 n. NaOH Nuklein, nukleproteinlar. V Kursatilgan erituvchilarga erimaydigan fosfatlar Titan fosfati, ona jinsi tarkibiga kiruvchi, nuramaydigan minerallarning fosfati.

Keltirilgan ma'lumotlardan kurinib turibdiki, bu bulinish nisbiy xamda kator kamchiliklardan xoli emas.Masalan: I guruxga Mg va Sa fosfatlari kirishi, ayni vaktda Sa fosfat ikkinchi guruxga xam kiritilgan yoki fitinni, boshka organik fosfatlarni r II – III guruxlariga xam Kirishi mumkin.Bunday deyishimizga sabab fitin va boshka organik fosfatlar 0,5 n. SN 3 SOON da va 0,5 n. NSl da ma'lum darajada eriydi.Ya'ni eritmaga chikadi va boshkalar.Lekin shuni aloxida ta'kidlash kerakki, chirikovning bu ishi fosforli ugitlar bilan tuprok urtasidagi uzaro ta'sirlarni nisbatan chukurrok urganish uchun turtki buladi.Keyinchalik bu soxani Kudeyarov, Avdonin, Karimboev, Xoshimov E. va boshkalar rivojlantirdilar. Usimlik uzlashtira oladigan fosforning tuprokdagi mikdori aynan shu yerdagi almashinuvchi kaliy bilan xam boglik buladi. Almashinmaydigan K + almashinadigan K + erigan kaliyga uzaro almashinib turadi.Kaliyning asosiy manbai bu kaliyli minerallar va tog jinslari xisoblanadi. Kaliy tuprok tarkibida kuyidagi formula va mikdorlarda buladi. 43 – jadval Utloki saz tuproklarda kaliy Babikova (1988) Chukurli k,sm Yalpi,% Mg/100 g. tuprok uchun Almashinmaydi gan Almashinadig an Suvda eriydigan Organik moddalar 0 -30 2,28 66,0 29,70 2 2,50 31-42 2,18 34,0 22,60 1,50 2,0 42-76 2,25 26,0 21,70 0,95 0,50 0-20 2,24 55,0 18,0 2,0 5,50

20-40 2,16 60,0 15,0 1,50 4,50 40-61 2,25 60,0 12,0 6,0 5,0 Yalpi kaliy mikdori utloki saz tuproklarning profilida deyarli bir xil mikdorda, ya'ni 2,2 – 2,3 % atrofida tarkalgan.Chukurlik oshgan sayin almashinadigan kaliy mikdori kamayadi.Suvda eriydigan mikdori uzgaruvchan buladi.Bularning asosiy sababi tuprokdagi kaliy bu eng avvalo, silvin, muskovit, biolit, ortoklaz, dala shpati kabi minerallarning kaliysi bulib, tuprok profilida deyarli bir xil mikdorda tarkalgan. Uzining taribidagi kaliyni tashkariga berish kobiliyati, ya'ni kaliyni uzidan chikarish darajasiga karab minerallar kuyidagicha joylashadi: Albatta minerallardan kaliyning ozod bulishi bu kator sabablarga, ya'ni nurashga va bu jarayonni tezlashtiradigan omillarga, namlikka, issiklikka, oksidlanish va kaytarish jarayoniga va boshkalarga boglik. Kaliy tuprok eritmasida TSK da xam mavjud buladi.Eritmadagi kaliy u xarakatchan bulib, uni usimlik osonlik bilan olishi mumkin.Ammo bu mikdor oz bulib, usimlik talabani kondira olmaydi.Minerallar tarkibidagi kaliy esa mustaxkam boglangan buladi. TSK tarkibida xam kaliy oz, shuning uchun ba'zi tuproklarda usimlik extiyojini kondirish uchun tegishli ugitlardan foydalaniladi.Kaliyni ugit tarikasidagi xosalari, usimliklardagi mikdorlari va boshka ba'zi xossalari azot, fosfor kabi agrokimyo kursida urganiladi. Bizga ma'lumki tuprokdagi kaliy almashinmaydigan shakldan almashinadan xolatga xam utadi.Keyingi xolatda odatda fiksatsiya jarayoni deyiladi.Bu borada goyalar kup bulib, ulardan biri tuprokda ikkilamchi minerallar yoki boshka turdagi minerallar xosil bulish jarayonida kaliyo elementidan uzlarini kristallik panjaralarini kurishda foydalaniladi.

Keyingi mineralogik izlanishlar bu fikrni tasdiklaydi.Shunisi anikki, mustaxkam boglangan (Fiksatsiya kilingan) kaliyni neytral eritmalar yordamida ajratib bulmaydi.Usimliklar uzlashtira olmaydi.Shu bois bu toifadagi kaliyni urganishga bulgan kizikishlar kup.Izlanishlar natijasida shu kavatli bulgan vermikulit kabi gidroslyudalarga kiruvchi minerallar fiksatsiya jarayonini amalga oshiradi.Bu jarayon kristall panjaraning kengayishida, ya'ni minerallarni bukish vaktida kaliy kationini kirishi bilan boglik ravishda sodir buladi. Mineral uzining suvini yukotish vaktida aliyni sikib chikarib yubormaydi, aksincha uning panjaradagi xolatini zichlashtirish asosida mustaxkamlaydi.Bunda mineral yani suv yutishi, Yangi mikdordagi kaliyni singdirishga sabab buladi. Lekin tuprok minerallari tomonidan kaliyni yutilish mikdori cheksiz emas, ya'ni ma'lum mikdordan keyin singdirish tuxtaydi.Demak, ushbu minerallarni kristall panjarasi kalaygi tuyinadi. Shunisi kizikki, kaliyga tuyingan tuprok endi ammoniyni singdirmaydi, ya'ni fiksatsiyalamaydi.Bundan kaliyga tuyingan, ya'ni fiksatsiyalalangan kaliyga boy tuproklarda usimlik uchun kaliy mikdori yetarli deb tushunish uncha tugri bulmaydi.Masalan, Mengel ma'lumotlariga kura Germaniyaning ayrim yerlarini xaydov katlamida 66 ts/ga mikdorda fiksatsiya kilingan kaliy mavjudligiga karamasdan bu maydonlardan yukori va sifatli xosil olish uchun yiliga ugit tarikasida 80 % kg/ts mikdorida kaliy solinadi. Oddiy xisob-kitoblarga karaganda tuprokdagi kaliy mikdori solinadigan mikdordan 82,5 barovar kup.Bundan, ya'ni fiksatsiya kilingan kaliyni almashinadigan xolatga utkazish kanchalik muximligi va amaliy axamiyatga ega ekanligi kurinib turibdi. Tuprokda oltingugurt. Oltingugurtning ba'zi xarakatlari azotni eslatadi.Organik birikmalarda kovalent bog xisobiga uglerod bilan birikkan xolda buladi.Tuprokda, organik birikmalarda xar xil darajada (S 0 - S - -6 ) oksidlangan xolda buladi. S ni uzini usimlik olish

mumkin. S ning suvda eriydigan shakllari xam mavjud.Kaltsiy kup bulgan tuproklar mintakalarida, S ning xarakatchanligi pasayadi.Bunda u tezda gips xolatiga utadi, gipsni eruvchanligi esa past, u tezda chukib koladi. S ning litosferadagi klarkki 0,05 % ona jinslardagi urtacha mikdori 0,06 %. Gumid ulkalarda S ning asosiy kismi organik moda bilan boglangan tuproklarning A va V katalamlarida tuplanadi.Nam xududlarning xaydov katlamida 200-1000 kg/ga gacha S organik modda tarikasida buladi.Odatda V katlamda S ning mikdori A katlamga nisbatan kam buladi. Kurik zonalardagi S mikdori jixatidan nam mintakaga yakin turadi.Lekin kurik mintakada uning asosiy mikdori mineral shaklda buladi.Xatto A katlamdagi S ning xam yarm iva undan kup kismi mineral shaklida buladi. V katlami nam xududga uxshagan organik S xar xil birikmalarda xatto sulfogidril ( - SN - ) guruxlar tarikasida xam SO 4 – 2 tarikasida xam - S – S peptid, dipeptid boglar shaklida, oksillar kurinishida uchraydi. Ba'zi tuproklarda organik S ni 1/3 kismi aminokislotalar, ya'ni tristin va metionning tarkibida buladi. Aminokislotalar oksillarni vujudga keltiradi, oksillada esa 0,5-2 % oltingugurt mavjud.Organik S dan tashkari, mineral S tuprokda mavjud bulib, xar xil darajada oksidlangan sulfatlar tarikasida kurik chul zonalarda tarkalgan. Tuprokda S gips yoki boshka sulfat tuzlari xolida, musbat zaryadlangan kolloid zarrachalar tomonidan yutilgan xolda, ya'ni singdirilgan bulishi mumkin.Zovurlanganlik darajasi yomon bulgan gidromorf tuproklarda metallar bilan birikma xolda, ya'ni FeS, FeS 2 , shaklida xam uchraydi. Tuprokdagi S zaxirasi erkin oltingugurt, sulfitlar, sulfatlar, ayniksa sulfidlar, ya'ni xalkozin Su 2 S – mineralning nomi «xalkos» miss suzidan olingan, AgS – «argentit» - argentum kumush suzidan, galenit RbS – «grinokit» SdS – kadmiy aldamchi suzlaridan olingan.Kinovar NgS, millerit NiS, xalkoprit CuFeS 2 ,

kubonit, kovelin CuS, auripigment As 2 S 3 , realgar AsS,antimonit Sb2S3,vismutin Bi 2 S 3 , molibdenit MoS 2 , pirit FeS 2, kobaltin SoAsS, arsenopirit FeAsS va boshkalardan iborat. Lui Tomson va Fredrik Trou Ayova va Kliforniya shtatlarida universitetlar professorlarining ma'lumotlariga kura sulfidlarga boy tuproklarni uzlashtirish tavsiya etilmaydi.Chunki bunday tuproklarda sulfidlar oksidlanib sufat kislotasini xosil kiladi va sulfidlarga boy tuproklarda rN 1-2 ga tenglashib koladi.Shu boisdan kumir kazib olingan yerlarda ekin usmaydi, ya'ni u yerda sulfidlar kup.Demak, tuprok va gruntda N 2 SO 4 kupayib rN ni 1-2 gacha pasaytirib yuboradi.Xattoki, bunday tuproklar tarkalgan maydon atroflarida sizot suvlari xam nordon bulib, ularda baliklar xam yashamaydi. Oltingugurt shur, shur bulmagan tuproklarning ustki katlamlarida 0,01-0,02 %, 0,2-0,4 % gacha, asosan SO 4 ning eng kam mikdori kumli va kumok tuproklarda tugri keladi. S ni eng kup mikdori Shur tuproklarda, ayniksa sulfatli shurlangan tuproklarda va torfli tuproklarda uchraydi. Kumushga boy bulgan tuproklarning ustki katlamlarida organik oltingugurt kup tarkalgan bulib, umumiy oltingugurtni 70-80 % ining tashkil kiladi.Odatda shur tuproklarda S ning mineral xoldagi mikdori tuprok tarkibidagi gumus kamayishi bilan ortib boradi. Gidromof tuproklarda sizot suvi tarkibida sulfatlarning mineralizatsiyasi ortishi, tuprokda gips va korbanatlarning kupayishiga olib keladi.Tuprokda xar xil sulfatli minerallarni uchratish mumkin bulib, ularning eng asosiylari kuyidagi jadvalda keltirilgan. 44 – jadval Sulfatlar sinfiga kiruvchi minerallar

Minerallarning nomi Formulasi Minerallarning nomi Formulasi Angidrid CaSO 4 Geksagidrat MgSO 4 6H 2 O Anglezit PbSO 4 Gips CaSO 4 2H 2 O Arkanit K 2 SO 4 Glazerit Na 2 SO 4 K 2 SO 4 Astraxanit NaSO 4 MgSO 4 4H 2 O Glauberit Na 2 SO 4 CaSO 4 Barit BaSO 4 Kainit KCl MgSO 4 3H 2 O Berkeit Na 2 CO 3 2Na 2 SO 4 Kizerit MgSO 4 H 2 O Vantgoffit 3Na 2 SO 4 MgSO 4 Sheenit K 2 SO 4 MgSO 4 6H 2 O Lilanterit FeSO 4 7H 2 O Epsomit MgSO 4 7H 2 O Mirobilit Na 2 SO 4 10H 2 O Yarozit Kfe 3 (SO 4 ) 2 (OH) 6 Terandit Na 2 SO 4 Xalkantit CaSO 4 5H 2 O Tselestin SrSO 4 R.X.Aydanyan ma'lumotlariga kura, S kupchilik tuproklarning 0-20 sm katlamida kuyidagi mikdorlarda tarkalgan: 45 – jadval Tuproklarda oltingugurtning mikdori.% Tuproklar 0 – 20 sm Yalpi Organik oltingugurt

yalpiga nisbatan Chimli podzol 0,028 74,7 Torf 0,356 80,9 Tipik kora 0,058 77,6 Kizil 0,050 82,3 Utloki-allyuvial 0,050 89,5 Sarik 0,031 86,5 Jadvaldan kurinib turibdiki, bu shur bulmagan tuproklar tarkibida yalpi S mikdori uncha kup emas, 0,028 dan 0,05 % gacha bulib, eng kup mikdori kora tuproklarga tugri keladi. Organik tuprok xisoblangan torfli turproklarda 0,36 % tashkil kildi.Bu tuproklarda mineral formadagi oltingugurt uning yalpi mikdorlarining 14-25 % ni tashkil kiladi, kolganlari esa organik oltingugurtga tugri keladi. Oltingugurtning tuprokdagi formalari va roli oltingugurtning ozukalari, ya‘ni mineral ugitlar kam urganilgan bulib bu soxadagi ma‘lumotlar juda oz.Uzbekiston sugoriladigan yeolarining 50% ga yakin mikdori shurlangan.Bu tuproklarda yukorida jadvalga teskari mikdorda oltingugurt 70-80% ga yakin.Uning organik mikdori esa ancha kam. Shur tuproklarda oltingugurt mikdori kup bulib, u Ca, Mg, Na, Fe kabi kationlar bilan birikkan.Ayniksa Na 2 SO 4 tuzi shur tuproklarimizda umumiy tuzlar mikdorining 60-70% ini tashkil kiladi.SHunai aloxida ta‘kil kilish kerakki, gipsli, arzikli maxsus tuprok guruxlarida SO 4 mikdori Ca, Mg bilan birikkan xolda, ya‘ni gips, epsonit formalarida aloxida katlamlarda 40-50 % gacha yetadi.SHu boisdan, ya‘ni mineral formadagi S ning kupligidan bulsa kerak.Arid ulkalarida S ni ugit tarikasida e‘tibor deyarli yuk.

$Usimliklar esa S ni tuprokdan SO 4 – 2 xolda, atmosferadan esa SO 2 xolda singdiriladi. F.Piraxunova (1999) ma‘lumotlariga kura uchlamchi davr kizgish yotkiziklar ustida shakllangan va eroziya uchragan tipik buz tuproklarda yerga solingan, oltingugurt eroziyaga uchramagan tuproklarda eroziyalangan tuprokka nisbatan kup uzlashtirilganligi aniklandi. S – asosan usimlik bargida, mevasida, kup bulib, oksil moddalari tarkibiga kiradi.Usimlik tarkibidagi moddalar almashinishida esa SO 4 – 2, SO 2 lar kaytariladi va organik birikmalar xosil kilishda katnashdi. Oltingugurt usimlik oksilining muxim tarkibiy kismi xisoblanadi. Vestarman ma‘lumotlariga kura, beda S ga juda sezgir usimliklaridan bulib, uning xosildorligi uzining tarkibidagi (kurik massasiga nisbatan) S ni mikdori 0,25-0,20% bulganda eng yukori darajalarga yetadi. Tomas, Xendrik ma‘lumotlariga kura, organik moddalarni sintezida katnashmagan S S usimlikda sulfatlar tarikasida tuplanishi mumkin.Bularning ma‘lumotlariga kura organik oltingugurt usimlik bargida 0,2-0,4 % gacha bulib, mineral formadagi mikdorlari esa xar xil bulishi mumkin.Xar xil usimliklar tarkibida ularning xosildorlik darajasiga karab oltingugurt mikdori, aynan shu usimlikdagi fosfordan xam kup va oz buladi. Demak, usimlikdagi oltingugurtga bulgan extiyojdan xam ayrim xolllarda ortadi.Bu kabi ma‘lumotlarni kuyidagi jadvaldan kurishimiz mumkin. 46-jadval. Usimliklarda oltingugurt va fosfor mikdori, kg\ga Usimliklar Xosildorlik,ts\ga Yalpi$

Oltingugurt Fosfor Beda 90 26 21 Makkajuxori 70 20 19 Guza 15 25 8 Kartoshka 200 28 12 Tamaki 15 3 4 Bugdoy 30 10 11 Usimliklarning azotga bulgan talabchanligi bu elementlarga, ya'ni S va P ga nisbatan 4-10 barobar yukori. Usimlik tanasida S yetishmasa oksillarning sintezi kamayadi.Bunga sabab aminokislota uchun S zaruriy komponent xisoblanadi.Bundan tashkari, S fermentlar tarkibiga kiradi.Fermentlarning yetishmasligi uz navbatida barcha aminokislotalarning sintezini susaytiradi.Fermentlar biokatalizator rolini bajaradi.Shu boisdan bulsa kerak, S tuprokda yetishmagan takdirda usimliklar tanasida mineral azot kup tuplanadi. Oltingugurt yetarli bulganda, beda va boshka ozukabop ekinlarni xosili oltingugurt yetishmagan xoldagina nisbatan 2-3 barobariga kupayadi.Odatdagi xollarda S ugit tarikasida ishlatilmaydi.Anikrogi ishlatilmagan.Bunga sabab kupchilik ugitlar tarkibida S mavjud, ammoniy sulfatda 24%, superfosfatda 11 %, kaliy sulfatda 18 %.Bu ugitlar aslida NPK lar uchun kimmatli xisoblanadi.yerga ugitlarsolinganda xam S tuprokka tushadi va uning yetishmasligi bartaraf etiladi. Mineral va organik birikmalardan kup mikdorda foydalanish xisobiga yukori xosillar olinadi.Natijada bu maydonlarda keyinchalik S ning yetishmasligi kuzatilishi mumkin.Bunday xodisa kuprok gumid ulkalarida tuproklar uchun xos.Bunday xollarda oltingugurtni yerga solish tavsiya etiladi.

yerga solinganda S kanday shaklda bulsa xam ma'lum darajada uzgarishlarga uchraydi.Bunga sabab oltingugurt mineralalizatsiya, imobilizatsiya, oksidlanish kaytarish jarayonlarda katnashadi. S ni mineralizatsiya deganda uni organik formadan mineral formaga, ya'ni sulfatga va H 2 S, SO 2 ga aylanishi tushuniladi. Mineralizatsiyada tuprokda mikroorganizmlar uchun optimal sharoitda yaxshi va tez utadi.Mineralizatsiya tezligi tuprok xossalari va undan foydalanish jarayondagi organik modda mikdoriga boglik. Mikroorganizmlar faoliyati S ni anorganik birikmalarning organik birikmalarga aylanishiga immobilizatsiya deyiladi.Immobilizatsiya jarayoni teskarisi demakdir.Bu jarayonda, ya'ni immobilizatsiyada tuprokdagi sulfatlar organik birikmalar tarkibiga kirib S li amminokislotalar shakliga yoki boshka bir murakkab formaga utadi. S uchun oksidlanish va kaytarilish jarayoni juda muxim xisoblanadi. S ning tuprokda oksidlanish kaytarilishi kimyoviy, biokimyoviy jarayon xisoblanadi.Tuprokda S ning oksidlanish jarayoni ma'lum ketma-ketlikka buysunadi.Xatto xavodagi kislorod ta'siridayok S oksidlana boshlaydi, ya'ni u yerda sulfatlarni xosil kiladi.Bu jarayonni sxematik tarzda kuyidagicha tasvirlash mumkin. S 0 – S0 2 - S 2 O 3 – SO 3 – SO 4 -2 Tuprok tarkibida erkin oltingugurtni uchratish mumkin bulib, bunday S vaktincha, ya'ni oksidlanish – kaytarilish jarayonidagi oralik maxsulot buladi.Tabiatda sulfidlarning oksidlanishidan sulfatlar, slfit kislota xosil buladi.Bu jarayonlar temir kolchedani misolida kuyidagicha kechadi. 2FeS 2 + 2H 2 O + 7O 2 _____ 2FeSO 4 + 2H 2 SO 4

Maxsus bakteriyalar yordamida xosil bulgan 2FeSO 4 osongina Fe 2 (SO 4 ) 3 ga aylanadi. 4FeSO 4 + O 2 + 2H 2 SO 4 +_______ Fe 2 (SO 4 ) 3 + 2H 2 SO 4 Kup xollarda kumir va boshka foydali kazilmalar boyliklarini ishlab chikarishda temir kolchedani tuprokka tuplanadi.Uning oksidlanish natijasida sulfat kislota xosil buladi.Shuning uchun xam piritli chikindilar, kazilma boyliklar chikindilari aralashgan tuproklarni maydalashtirish kiyin kechadi.Bunday yerlar, ya'ni piritga boy bulgan maydonlar kumir kazib olinadigan, temirolinadigan kazilma konlar atrofida minglab gektar maydonni tashkil kiladi.Bunday maydonni madaniylashtirishda tekislash va boshka ishlar bilan birga ularga ximmeliorantlar, ayniksa Sa SO 3 solish zaruriyati tugildi. Ximmelioratsiya xosil bulgan sulfat kislota SaSO 3 bilan neytrallanadi.Bu jarayon oddiy kechadi, ya'ni SaSO 3 + H 2 SO 4________ SaSO 4 + H 2 O + SO 2 Xosil bulgan tuz gips tarikasida (SaSO 4 * 2H 2 O) chukib koladi, SO 2 – esa usimlik uchun zarur birikma bulib, uni usimlik olishi mumkin yoki atmosferaga chikib ketadi. Bu borada shuni xam unutmaslik kerakki, sulfatlar anaerob sharoitda turgun emas, ayniksa anaerob xolatda, organik modda yetarli bulsa, ular tezda sulfitlar, xatto erkin S gacha kaytarilishi mumkin. Anaerob bakteriyalar bu jarayonda ishkorlarni xam xosil kiladi.Bu jarayon sxematik tarzda kuyidagicha boradi. Na 2 SO 4 - Fe(OH) 2 – H 2 S – FeS – 2NaOH – 5H 2 O Bu reaksiyada katnashayotgan vodorod organik moddalardan olinadi.Kizikarlisi bu jarayonda xosil bulgan ishkordan esa tezda soda xosil buladi. NaON + SO 2 + ________ NaNSO 3

Bu jarayonlar orkali sodali shur tuproklar va shurtoblar xosil bulishi mumkin. Anaerob sharoitdagi illarda sulfatlarga kator yangi-yangi birikmalar, xatto fiziologik aktiv moddalar, davolovchi loykalar xam xosil bulishi mumkin.Bu zanjir murakkab bulib, oltingugurtning tabiatda aylanishi va tsikllariga boglik.Bu jarayon maxsus tizimga ega bulib, uni soddalashtirgan kurinishda kuyidagicha tasvirlash mumkin. Oltingugurtning xarakat zanjiri sxemasi. Atmosferaga kaytarilgan birikmalar Sulfitlar Sulfatlar Usimlik Xayvonot olami Inson Mikroorganizmlar Tuprok Tuprok yer osti va usti suvlari Inson Tuprok Tuprok

O'xshashlar

Tuproqdagi temir, marganets birikmalari

Tuproqdagi ishqoriy va ishqoriy yer metallarning birikmalari

Tuproqdagi kremniy birikmalari va ularning tuproq paydo bo‘lishidagi ahamiyati

Biotsenozlarning ekologiyasi ekosistemalarning xarakteristikasi, ekosistemalarning tuzilishi

Tuproqning organik moddalar