Qishloq xo`jalik ekologiyasi - Ekologiya - Referatlar

Qishloq xo`jalik ekologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo`jalik ekologiyasi Reja: 1. Qishloq xo`jaligida mineral va organnk o`g`itlar qo`llashning me`yorlari va ekologik mohiyati . 2. Mineral o`g`itlardan foydalanishning me`yorlari va mohiyati . 3. Azotli o`g`itlarning ahamiyati va me`yorlari. 4. Fosforli o`g`itlarning mohiyati va me`yorlar. 5. Kaliy o`g`itlarining ahamiyati. 6. Mineral va organik o`g`itlarni birlikda qo`llashning ekologik mohiyati. 7. Kimyoviy zaharli moddalarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish. 8. Qishloq xo`jalik mahsulotlarining pestitsidlar bilan ifloslanish darajasi.

Qishloq xo`jaligida kimyoviy moddalarni qo`llashdan asosiy maqsad yerdan yuqori hosil olishdan iboratdir. Buning uchun turli agroximikatlar qo`llaniladi, ularga mineral o`g`itlar, o`simliklarni kimyoviy saqlash vositalari, ularning o`sishini tezlashtiruvchi regulyatorlar, tuproq tuzilishini sun`iy yaxshilovchi moddalar kiradi. Ma`lumki, ekin maydonlarida suv, shamol eroziyasi va ayniqsa, ekinlarning hosili bilan ko`p miqdorda biogen elementlar, ya`ni 1 t mahsulot bilan 16-17 kg azot, 1-27 kg fosfor, 1-114 kg kaliy tuproqdan chiqib ketadi. Shuning uchun yerni o`g`itlash yo`li bilan tuproqdan chiqib ketgan biogen elementlar qaytariladi va mahsulot hosil bo`lish jarayonlari turg`unlikka ega bo`ladi. V.G. Mineyevning (1993,1998) qayd qilishicha, o`g`itlar va kimyoviy birikmalardan unumli foydalanishda qo`yidagi funksional vazifalar turadi, ya`ni: -ekilgan madaniy o`simliklarni makro va mikro biogen elementlar bilan optimal oziqlantirishda o`simliklarga toksik moddalarning o`tishiga tusqinlik qiladigan fiziologik to`siqlarni tezlashtiradigan faoliyatni o`simlik tanasida kuchaytirish yo`llarini topish; - tuproq tarkibi, hosildorligi va uning gumusli holatini tiklash; - agroekosistemalarda olib boriladigan dehqonchilik yerlarida biogen elementlarning kichik aylanishi va ularning tuproqdagi balansini optimal holda saqlash; - turli tabiiy hududlar talablarini inobatga olgan holda va ularning maqsadlariga javob beradigan optimal madaniy agrolandshaftlar tashkil etish; - agroekosistemalarning turli texnogen ifloslanishning oqibatlari - og`ir metallar va toksikant elementlar ta`sirini kamaytirish; - agroekosistemalarda radiatsiya-ekologik holatlarni yaxshilash; - agroekosistemalarning biologik ko`rsatkichlarini boshqarish; -o`simlik mahsulotlarining kimyoviy tarkibi va ozuqaviy sifatini yaxshilash. Ma`lumki, tiriklikning hayot-faoliyati uchun qishloq xo`jalik mahsulotlarini ko`paytirish, sifatini yaxshilash va dehqonchilikda ishlab chiqarishning samaradotligini oshirish asosida agrokimyoning mohiyati kattadir. Sababi

agrokimyo uslub va reglamentlarini buzish dehqonchilikda juda katta salbiy oqibatlarga olib keladi, ya`ni mineral o`g`itlardan noto`g`ri foydalanishdan atrof- muhitning ekologik holati buziladi, tuproq, suv, havo ifloslanadi, tuproq unumdorligi pasayadi, agrokimyoviy xususiyati va fitosanitar holati yomonlashadi, o`simliklar kasallaiishi kuchayadi, yerdan olingan o`simliklar hosilining ekologik sifati buziladi, pasayadi. Masalan, karam ekilgan yerga yuqori miqdorda azot o`g`itlarini berishdan karamda modda almashish buziladi, unga oltingugurt o`tishi kuchayadi va natijada karam mahsuloti sifati buziladi yoki tuproqning nordonlashish jarayoniga fosfatlarning tuproqda yig`ilishidan o`simlikning fosfor bilan oziqlanishi yomonlashadi. Mineral o`g`itlar ortiqchaligi tuproqning biologik komponentlar nisbati va organik moddalarning transformatsiyasi buziladi hamda mikroskopik patogen zamburug`lar ko`payib, tuproqda mikrotoksinlar hosil bo`lishiga olib keladi. Qishloq xo`jaligida mineral va organnk o`g`itlar qo`llashning me`yorlari va ekologik mohiyati . Ma`lumki, tuproqda turli mineral va organik moddalar bo`lib, ularning miqdoi har xil. Tuproq tarkibida tabiatda uchraydigan barcha kimyoviy elementlar mavjud bo`lib, ular tuproq vaznining o`rtacha 80-90% ini tashkil qiladi. Tuproqdagi kimyoviy elementlar tuproq hosil bo`lishida ahamiyatli bo`lib, uning qatlamlarini bir-biridan farq saqlab turadi. Jumladan, tuproqning yuza qatlamida uglerod (C), fosfor (P), natriy, azot elementlari, ularning birikmalari ko`proq bo`ladi, tuproqning pastki qatlamida temir, alyuminiy va boshqa elementlar mavjuddir. Bu qatlamdan ham pastroqda boshqa elementlar bilan bir qatorda kremniy ko`proq uchraydi. Tuproqning tabiiy tarkibi . Tuproqniig organik moddasi miqdori, undagi uglerod va azot birikmalarining oz-ko`pligi bilan aniqlanadi va shu moddalarning tuproqda ko`pligi uning hosildorligini ko`rsatadi. Tuproqdagi elementlar qatorida natriy, xlor, sulfat birikmalari ko`p bo`lsa, bunday tuproq, ekologik nuqtai nazardan, o`simliklarning rivojlanishi uchun noqulay hisoblanadi. Tuproqda mavjud bo`lgan kimyoviy elementlarning bir qismini o`simliklar o`zlashtiradi.

Kam va qiyin eriydigan elementlar ham o`simliklar tomonidan oz bo`lsada o`zlashtiriladi. Tuproqdagi namlikda eriydigan kimyoviy elementlar va ularning birikmalari o`simliklar tomonidan yaxshi o`zlashtiriladi. Tuproq tarkibidagi mineral va organik moddalar yer ustida o`sadigan o`simliklar rivojlanishini ta`minlaydi. Tuproqdagi bor elementlarning har birining miqdori tog` jinslari va tirik organizmlar tanalaridagi kimyoviy elementlar tarkibi va miqdori bir-biridan farq qiladi. Tirik organizmlar tanasida asosan organik birikmalar bo`lib, ularni uglerod, azot, vodorod, kislorod, fosfor, oltingugurt kabi kimyoviy elementlar tashkil qiladi. Ular qatorida turli mineral moddalar ham uchraydi. Ularning hammasi tuproqning biologik xususiyatini ifodalaydi va tirik organizmlar, ayniqsa, o`simliklarning o`sishi uchun zaruriy manba hisoblanadi. Tuproq tarkibida uglerod va kremniy (25,86 - 31, 71%) ko`proq bo`lsa, bo`z tuproqda gumus tarkibidagi uglerod juda ham kamdir. Undan tashqari, ko`pincha turli tuproqlarda o`simliklar uchun zarur bo`lgan azot, fosfor, oltingugurt kabi elementlar ham yetishmaydi. Yuqorida nomlari qayd qilingan kimyoviy elementlardan tashqari, oz miqdorda uchraydigan turli mikroelementlar ham tuproq xususiyatlari uchun katta ahamiyatga egadir. Tuproqda uchraydigan mikroelementlarga bariy, stronsiy, rubidiy, vanadiy, xrom, nikel, bor, molibden, kobalt, mis, kumush, litiy, seziy, selen va boshsalar kirib, ular o`simliklarning o`sish va rivojlanishi uchun muhim rol uynaydi. O`simliklar uchun ko`proq miqdorda uziga xos mikroelementlar (azot, fosfor, kaliy, kalsiy) zarur bo`ladi. Masalan, g`o`za poyasining tiklanishi, mustahkamlanishi uchun kalsiy elementi zarurdir. Kalsiy g`o`zada hosil bo`ladigan amilaza fermenta tarkibiga kiradi. Tuproqdagi temir va magniy ham shunday zarur elementlardan hisoblanadi, lekin tuproqning xili, tarkibiga qarab, ularning miqdori har xil bo`ladi va ularni o`simliklar har xil darajada qabul qiladi.

Mineral o`g`itlardan foydalanishning me`yorlari va mohiyati . Tuproqdagi kimyoviy elementlarning ma`lum miqdori o`simliklar tanasiga o`tadi. Masalan, paxta dalalarida g`o`za, juda ko`p o`simliklar asosan kislorod, uglerod va vodoroddan tashkil topgan bo`lib, shu uchta element paxta pishib yetilishi paytida uning 95% qismini tashkil qiladi. Ulardan tashqari g`o`za tanasida azot (o`rtacha 1,4%), fosfor (0,3), kaliy (1,5%) hamda kalsiy, kremniy, alyuminiy, magniy, oltingugurt, natriy; temir, mis kabi elementlar uchraydi. Bu kimyoviy elementlar qishloq; xo`jalik ekinlarining va shu jumladan, g`o`zaning hosildorligini oshirishda muhim rol uynaydi. Ma`lumki, har bir gektar yerdan 30 sentnerdan paxta hosili olingan taqdirda shu yerga ekilgan g`o`za gektariga o`rtacha 180- 210 kg azot, 40-50 kg fosfor, 150- 200 kg kaliy, 30-40 kg oltingugugurt, magniy, natriy va 8-10 kg temir va boshqa mikroelementlarni o`zlashtiradi. Ingichka tolali g`o`za navlari bu ko`rsatkichdan ham ko`proqni talab qiladi. Mineral o`g`itlardan foydalanish jarayonida ko`p ekologik salbiy holatlar kelib chiqmoqda. Ya`ni, O`zbekistan qishloq xo`jaligida, ayniqsa, paxta yetishtirishda ko`plab turli xildagi mineral o`g`itlar ishlatildi. Lekin mineral o`g`itlardan yuqori natija olish uchun ularni o`z vaqtida, g`o`zaning va boshqa ekinlarning o`sish va rivojlanish davriga qarab ishlatish maqsadga muvofiq bo`lsa ham, o`g`itning miqdori, tuproq namligiga va yerga beriladigan vaqtiga rioya qilish kerak. Shundagina o`simlikni mineral o`g`itga to`yintirib, undan yuqori, mo`l hosil olish mumkin. Tuproq quruq yoki o`simlikning vegetatsiya davri o`tgan davrlarda yoki miqdordan ortiq o`g`it berish mo`l hosildorlikka garov bo`la olmaydi, aksincha, hosil kamayadi. Tuproqa kimyoviy moddalar ko`plab to`planib, keyinchalik hosilga o`tib (karam, piyoz, bodring, qovun, tarvuz, sabzi va boshqalar), ularning sifatini buzadi, ekologik toza bo`lmagan mahsulot yuzaga keladi. O`g`itlardan samarali natija olish uchun agrotexnika qoidalariga rioya qilish, yerni kuz va bahorda ekin ekishga tayyorlash, ekinlarni yaxshi parvarish qilish,

yaxshi ishlov berish, vaqtida sug`orish yo`lga qo`yilsa, kimyoviy elementlar o`simliklarga ijobiy ta`sir qiladi va hosil mo`l bo`ladi. Almashtirib ekishda, bedapoya haydalgandan 5 yil o`tgandan keyin, yerga mineral o`g`itlarga qo`shimcha qilib go`ng solish juda yaxshi samara beradi va tuproqning bioekologik xususnyatlarini yaxshilaydi. O`simliklar o`zlarining fizikaviy holati va ekologik xislatlariga qarab, yerni haydashdan oldin solingan fosfor yoki g`o`zani oxirgi oziqlantirishda (gullash davrida) azot bilan birga berilgan fosforni yaxshi o`zlashtiradi. G`o`za va boshqa o`simliklar yalpi gullagan davrda azotli o`g`itni berishni to`xtatish kerak, ko`saklar yetishayotgan davrda g`o`za azotni ko`plab o`zlashtiradi, bu davrda harorat ancha pasayadi, o`sishni deyarli to`xtatadi (Zokirov, 1991). Bo`z tuproqda har yili gektariga 150 kg azot, 100 kg fosfor va 50-75 kg kaliy berilganda o`rtacha 37 s paxta hosili olingan. Yerga o`g`it berib va paxta beda bilan almashtirib ekilganda hosil 43 s gacha ko`paygan. Azotli o`g`itlarning ahamiyati va me`yorlari. O`simliklarning o`sish, rivojlanish, fitomassa hosil qilishida va hosilining yetishishida mineral o`g`itlar, shu jumladan, azotli o`g`itlarni ham optimal dozada yerga berish foydadan holi emas, ularning ortiqchasi ko`p ziyon keltiradi. Azotli o`g`itlar o`simlikni oziqlantiruvchi elementlardan biri bo`lganligi tufayli ham ular dehqonchilikni kimyolashtirishning asosiy o`zagi, bazasi hisoblanadi. Ko`p ilmiy tadqiqotlarning ko`rstishicha, yerga solingan azotning 50%ini o`simliklar qabul qiladi, qolgan 50 %i esa atmosferaga ko`tariladi, yuvilib suv havzalarga tushadi. Azot o`g`itlarini ishlab chiqarishda ko`p energiya sarflanadi, ya`ni qishloq xo`jalik uchun umumiy energiya sarflanishining 35-42 % i azot o`g`iti ishlab chiqarishga ketadi. Azot o`g`itlari qattiq va suyuq holda bo`ladi. Qattiq holdagi azot o`g`itlari formalari: 1) Ammoniy (NH4), ammoniy sulfat, ammoniy xloridi;

2) Ammoniy nitratlar (NH 4 NO 3 ); bularga ammiak selitrasi, kalsiy nitrati, kalsiy selitrasi kabilar kiradi. 3) Nitratlar (NO 3 ) natriy nitrat (natriyli selitra), kalciy nitrat (kalciy selitraci); 4) Amid birikmalarga (NH 2 ) karbamid (mochevina), sianamid kalsiy (kalsiy sianamid) kiradi. Suyuq azotli o`g`itlar keng qo`llaniladi, bu yerda butun azot ammiak (NH4) suvli yoki suvsiz formasidan iborat bo`ladi. Tuproqda nitratlarning to`planishi turli mikroorganizmlarni organik moddalar (gumus) va yerga berilgan organik o`g`itlar (go`ng, chirindi, somon) ni mineralizatsiyalashdan kelib chiqadigan nitrafikatsiya jarayonida nitratlar yuzaga keladi. Undan tashqari nitrifikator mikroorganizmlar ta`sirida ammoniy va amid formadagi azotlar nitratga aylanadi. Shuning uchun ham yerga azot o`g`itlari berilganda tuproqda nitratlar ko`p to`planadi. Lekin ular harakatchan formalar bo`lganliklari tufayli ildiz atroflaridan tez yuvilib ketadi. Nitratlar o`simliklar ozuqasining asosi hisoblanadi. «O`simliklar rivojlanish jarayonida tuproqdan qabul qilgan azotning aminokislota va oqsillarni sintez qilishda to`la foydalanmaganliklari tufayli ular tanasida azotning nitrat formalari to`planib boradi. Bunga fermentlar (nitrat-nitrit reduktozalar) da azot almashishi va o`simliklarda uglevod ozuqasining buzilishidir. O`simliklar tomonidan nitratlar, assimilyasiya jarayonlarining buzilishiga: o`g`itlarning yerga berilish vaqti, dozasi, meteorologiya holati, o`simliklar navi, ekish vaqti, maysalarda poyalarning qalinligini aniqlash, sifati va berilgan ozuqa moddalarning bir-biriga nisbati kabi omillar sabab bo`ladi. Masalan, sabzi qalinligi 1 m 2 da 491 poyadan 923 o`simlikka yetganda ular tanasida yig`ilgan nitratlar 43 % ga ortgan. Ulardan tashqari tuproq-o`simlikda magniy va oltingugurt yoki molibden va marganetsning tuproqda yetishmasligidan ham o`simlikda nitratlar to`planishiga olib keladi.

Azot o`g`itlari dozasini oshirish o`z navbatida yetishtirilgan mahsulotlarda nitratlar miqdori ortishi ularda vitamin C kamayishiga va mahsulotning biologik sifatsiz bo`lishiga olib keladi. Nitratlar o`simliklar organlarida turlicha to`planadi. Jumladan, ildiz poya va barg qultiq tugunlarida barg yuzasiga qaraganda nitratlar ko`p to`planadi. Vegetativ organlarga qaraganda generativ organlarda nitratlar bo`lmaydi yoki juda kamdir. Azot o`g`itlarni yerga berish bilan tuproq nordonligini kamaytirish va nitratlarning tiklanish jarayonlarini tezlashtirish maqsadida tuproqni aniqlash o`tkaziladi. Qishloq xo`jalik mahsulotlarini nitratlar bilan ifloslanishidan saqlash uchun ekish maydonlariga yetarli darajada organik o`g`itlar (go`ng, kompostlar, sideratlar, somon va boshq.) berish kerak. Ko`p mamlakatlarning tajribalari bo`yicha organik va mineral o`g`itlarning nisbati 4:1, masalan, Gollandiyada haydalgan yerlarga 300 kg mineral va 40 t organik o`g`it berilishi yerning nitrat bilan ifloslanishiga olib kelmaydi. Organik va mineral o`g`itlarni yerga berish me`yorlari har bir tabiiy iqlim tuproq mintaqalar bo`yicha belgilanadi. Mineral o`g`itlar, ayniqsa, azotbirikmalarini yerga berishda ob-havo holatini inobatga olish kerak, chunki tuproqagi oziq moddalarni o`simlik tomonidan shimib olish jarayoni quruq tuproqqa qaraganda o`rta hol tuproq va yetarli yorug`lik-issiqlikda yaxshi o`tadi va h.k. Paxtachilikda azot o`g`itining samaradorligi hamda ekologik zararsizligi ko`p ekolgik omil va sabablarga bogliqdir. Bu yerda asosiy omil -o`g`itning yillik me`yori va ishlatish vaqti, tuproq hamda o`simlikning fiziologik holati katta rol o`ynaydi. Mineral o`g`itlar qatoridagi azot tuproqqa va organizmlar tanasida nitratlar va ularning birikmalariga aylanadi. Shunday birikmalar azotga nisbatan 20 marta zaharli moddalar qatoriga o`tadi, yerda yetishtirilgan mahsulotda nitratlar to`planadi. Masalan, qovoqgullilar guruhiga oid o`simliklarning quruq og`irligida 9% gacha nitratlar to`plangan. Hattoki, sabzavot va yem-xashak, turli ozuqa

mahsulotlarida ham ularning qoldiqlari bo`lib, tirik organizmlarda oshqozon-ichak kasalligi va zaharlanishning kelib chiqishiga sabab bo`lgan. Nitratlar organizmning qon tarkibida gemoglabindagi ikki valentli temirni uch valentli metogemoglabinga, nitratlarni nitrogemoglobinga aylantiradi. Gemoglobin tarkibida ular 20% ga, qonda kislorod yetishmasligi 80% ga yetib, organizm halokati yuzaga keladi. AQSH, Fransiya va Germaniyada har litr ichimlik suvda 64-860 mg nitrat bo`lib, shu suvlarni iste`mol qilganda bolalarda kasalliklar yuz bergan. Yem-xashakning 1 kg ida 70 mg nitrat bo`lganda, buzoqlar kasallangan, 900 mg bo`lganda ular o`lgan. Har kg silosdagi 21 g nitratning 0,8 grami sutga o`tgan. Bir kunda bir stakandan ortiq shunday sut iste`mol qilgan inson zaharlangan. Azot nitratlarini ishlatishda yo`l qo`yilishi darajasi turli mintaqalar uchun turlicha, ya`ni: mo``tadil iqlimda 22 mg/l (yoki 22 mg/kg), issiq va suv ko`p ichiladigan mintaqalarda 10 mg/kg. Quruq yem-xashakda 0,1-0,2 % nitratlar bo`lganda mollarda bola tashlash, jonivorlar zaharlanishi kuzatilgan, 0,3- 0,45% da hayvonlar o`lishi, Amerika suvlarida nitratlar 5- 20 mg/l bo`lganda losos baliqlari qirilib ketgan. Turkiston hududidagi Respublikalarda azotli mineral o`g`itlardan foydalanish usullarini inkor qilish, buzish yoki bilmaslik natijasida tuproq, suv va yer osti sizot suvlari, yerdan olingan ekin mahsulotlarini nitratlar bilan zaharlanishi kuzatilgan. SHunga qaramasdan har yili azotli o`g`itlardan foydalanish darajasi ortib borgan. Jumladan, 1990 yili 593,4 ming tonna azot o`g`iti ishlatilgan bo`lsa, 1995 yili shu miqdorning 730 ming t yetkazish rejalashtirilgan. Ma`lumki, ekin maydonlariga ishlatilgan (230-250 kg/ga) azotni ko`pi bilan 40-45 %i o`simliklar tomonidan o`zlashtiriladi, dolgan qismi tuproq orqali yer usti va yer osti suvlariga o`tadi, ularni zaharlaydi. Shuning uchun azotli boshqa mineral o`g`itlar miqdorini kamaytirish, tuproq unumdorligini oshirish uchun almashlab ekishni keng yo`lga qo`yish, organik o`g`itlar va boshqa uslublardan foydalanish kerak. Har gektar yerga sarflanadigan azotni ulushini belgilash mumkin. Masalan, hosil bilan tuproqdan chiqib ketadigan azot miqdori o`rtacha har bir tonna paxta ga

50-70 kg ga to`g`ri keladi. Ish davomida o`g`itning to`kilishi, yo`qolishi va natijada gektarga beriladigan umumiy o`g`itning miqdori kamayishi mumkin. Shuning uchun yetishtiriladigan qar bir tonna paxtaga 60 kg azot sarflash foydali hisoblanadi. Gektariga 30 s hosil olish mo`ljallangan bo`lsa, 180 kg azot berish kerak. Shu 30 s hosilning 10 sentneri tuproqning tabiiy unumdorligi hisobiga bo`lganda ham, yana 20 s hosil olish uchun yerga 120 kg azot berish kerak. O`simliklar tomonidan o`zlashtiriladigan ozuqa moddalarning 30-60% g`o`za vegetatsiyasining oxirgi davrlariga to`g`ri keladi. Vegetatsiya sekinlashgan davrda berilgan o`g`itlarning foydasi kam bo`ladi, g`o`zaning hosili oshmaydi. O`g`it esa tuproqda ortiqcha to`planib qoladi. Tuproqda organik moddalarni ko`paytirish, tuproqning biologik xislatini saqlab qolish, yerdan ekologik toza mahsulot olish uchun o`simliklarni almashtirib ekishni joriy qilish va bunda dukkakli o`simliklardan ko`proq foydalanish yaxshi natijalar beradi. Ya`ni, dukkakli o`simliklar, bakteriyalar va ko`k-yashil suvo`tlar vakillari atmosferadagi erkin molekulyar azotni qabul qilib, o`z tanalarida organik azot birikmalarini hosil qiladi. Bu birikmalar tuproqqa o`tib, uning biologik xususiyatini yaxshilaydi, unumdorligini oshiradi. Tadqiqotlardan ma`lumki, qulay iqlim sharoitida dukkakli o`simliklar bir yil ichida har gektar yerda 100 kg dan 300 kg gacha va boshqa azot to`plovchi organizm ishtirokida undan ham ko`progi azot hamda 10-20 tonna organik qoldiq to`playdi. Tuproqda to`plangan azotning 15-30 kg i va undan ham ko`prog`i erkin azotni to`plovchi bakteriyalar, ko`k-yashil suvo`tlari hisobiga bo`ladi. Organizmlar tanasida to`plangan biologik azotni o`simliklar to`g`ridan-to`g`ri o`zlashtira olmaydi. To`plangan biologik azot ammonifikatsiya va nitrafikatsiya jarayonlarini o`tab, mineral azot shakliga kelib, undan o`simliklar keng foydalanadi. Tuproqning fizikaviy tuzilishi, kimyoviy tarkibi, biologik xususiyatlari yaxshilanadi. Azotli o`g`itlardan foydalanishda: 1) Tuproq, suv va havodagi azotni yerda to`planishini inobatga olish kerak; 2) Ekinlar o`zlashtiradigan, lekin tuproqdan sekin yuviladigan azot birikmalarini ishlatish; 3) Ekin maydonlariga mineral o`g`it berish bilan almashtirib ekishni bog`lab olib borish; 4) Turli tuproqlarda o`simlik

kasalligi va zararkunandalarning ko`payib ketish sabablarini aniqlash; 5) Azotli o`g`itni kam to`playdigan mevali va boshoqli ekinlar ekilgan yerlarga berish; 6) Ekin maydonlariga biologik azotni ko`paytirish yo`lini ish- lab chiqishni joriy etish kerak. Fosforli o`g`itlarning mohiyati va me`yorlar. Fosforli o`g`itlar qishloq xo`jaligida keng foydalaniladi. Ular superfosfat, qo`sh superfosfat hamda murakkab o`g`itlar; ammofos, diammofos, nitroammoska, karboammofoska formalarida qo`llaniladi va o`simliklar tomonidan tez o`zlashtiriladi. Fosfor biogen elementlardan biri bo`lib, organizmning unga bo`lgan talabi azotga nisbatan 10 barobar kam bo`lsada, o`simliklarning ko`payishi, massa hosil qilishi va energiya almashishida muhim rol o`ynaydi. Ammo fosforli o`g`itlar bilan toksik elementlar tuproqqa tushadi. Ulardan tashqari fosforli o`g`itlar tarkibida toksik birikmalardan ftor ham bo`ladi. Tuproqda qolgan fosfor Ca, Al, Fe bilan bog`lanadi. Ma`lumotlarga ko`ra, 1t P 2 O 5 fosforli tabiiy fosfatlar rudalarda 30-40 kg 90 Sr uchraydi; tabiiy fosfatli xom ashyolar ftorning asosiy qismidir. Yerga berilgan fosforli o`g`itning 34% i transport bilan tashish va saqlash jarayonida, 26% i tuproqdan yuvilib ketsa va eroziya jarayonida yo`qoladi. Suvga tushgan 1kg fosfor ayrim suv havzalarda 100 kg fitoplankton massasi hosil bo`lishiga olib keladi, suv havzalarida evtrofikatsiya jarayoni boshlanadi, suv sifati, tozalanish qobiliyati buziladi; masalan, Dnepr suv omborlarida suvo`tlarning haddan ziyod tez ko`payishi oqibatida suv gullagan. Shu jarayonni turli kolgulyatlar yordamida to`xtatish uchun har yili 3-4 mln. dollar sarflangan. O`rta Osiyoda bunday holat juda kam kuzatiladi, ya`ni Sirdaryoning o`rta qismiga joylashgan Chordora suv omboriga atrofdan oqova suvlar tushishi natijasida suv biogen elementlarga to`yingan. Ular plankton suvo`tlardan yashil, ko`k-yashil, pirofita vakillari tez ko`payishi suvning ―gullashiga‖ (iyun-iyul- avgust) olib keldi, suv yashil rangga kiradi, undan baliq hidi keladi, baliqlarga o`lat kasali tegadi, ularning o`liklari suv yuzasida suzib yuradi. Suvo`tlardan ajratilgan

algotoksinlar suv jon- zotlarini zararlaydi. Suvning o`z-o`zini tozalash jarayoni pasayadi. Bunday suvni iste`mol qilish xavflidir. Fosforli o`g`itlardan foydalanilganda ularning xom ashyo birikmalari, tuproqning og`ir metallar va toksikantlar bilan ifloslanish darajasi, o`g`itni yerga berish vaqti va ekologik yomon oqibatlarga olib kelmaslik yo`llarini bilish shart. O`simliklarning o`sishi, rivojlanishi va hosildorligi uchun fosforning ham ahamiyati kattadir. Turli tuproqlarda 150, 180, 200 kg azot va 50,100, 150, 200 kg fosfor o`g`iti ishlatilgan. Superfosfat solingan tuproq tarkibida harakatchan fosfor miqdori bahorda ko`p bo`lib, keyinchalik g`o`zani o`zlashtirishi tufayli uning miqdori kamayadi. Fosforning me`yori gektariga 150-200 kg bo`lgan taqdirda o`simlik yaxshi rivojlanadi, hosil gektariga 34,4-34,8 s ni tashkil qiladi (Majidov, Zokirov, 1991). Tuproqdagi azotli, fosforli va kaliyli o`g`itlarning nisbatini o`zgartirib turish kerak, aksincha tuproqqa ortiqcha moddalar to`planadi va shu yerda o`sadigan o`simliklarga salbiy ta`sir qilishi mumkin. Shuning uchun ham ma`lum tadbirlar ko`riladi. Ya`ni, tuproqda yig`ilgan fosfordan biologik usul bilan foydalanishda, yerga oraliq ekinlari ekiladi, ularni ko`k o`g`it sifatida haydab yuboriladi. Oraliq ekinlar ichida ildizidan nordon moddalar chiqarib, tuproqdagi eruvchi fosfatlarni eritib, g`o`za va boshqa o`simliklar o`zlashtirishi mumkin holga keltiradi. Oraliq o`simliklarga rango`t, javdar va raps kabilar kirib, ular tanlab olinadi. Raps oraliq o`simligi sifatida eqilib, gektaridan 20-30 s dan hosil olinganda, shu o`simlik o`zi bilan 25 kg dan ortiq kalsiyni tuproqdan olib ketadi. Undan tashqari raps tuproqda juda ham ko`p ildiz qoldiradi. Uning ildizlari chirib, tuproqni organik birikmalar bilan boyitadi. Oraliq ekinlari ekilgan yerda paxta yetishtirilsa, fosforli o`g`it bermasa yoki kamroq bersa ham bo`ladi. Tuproqdagi fosforni yaxshi eritadigan oraliq ekinlariga rangut bilan shabdor qo`shib ekilsa, yaxshi natija beradi. Ular ekilgan yerga paxta ekilsa, uning hosili 4,6 s ga yuqori bo`lib, vilt bilan kasallanish 30-40% ga kamayadi.

Kaliy o`g`itlarining ahamiyati. Kaliy o`g`itlaridan eng keng tarqalganlari: xlorid kaliy (kaliy xloridi), kaliy sulfati, kaliyning tabiiy xom ashyo tuzlari (silvinit va bosh.) kiradi. Kaliy o`g`itlari tarkibida Cl, Na kabi elementlar bo`ladi. Agar kaliy o`g`itlari to`xtovsiz yerga berilganda tuproqda C1, Na ning to`planishi va hosil kamayishi kuzatiladi. O`g`itda C1 miqdori ko`paytirilsa, g`alla ekinlari somonida xlor miqdori 4-5 marta, bedaning poyalarida 50-70% ga ortadi, kartoshka hosili 50-100% ga, haydalgan yerlarda Cl miqdori 60-90% g a ko`payadi. Xlor miqdori ekinlar turlariga, tuproq namligi va boshqa omillarga bog`liq. Kaliy o`g`itlarida og`ir metallarning bo`lishi juda xavfli hisoblanadi. Ular (Cd, Hg, Pb, Cg, Al) tirik organizmlar tanasida to`planadi va tuproqdan yer osti suvlariga o`tadi. Kaliy tuzlarining ortiqchasi o`simliklar tanasida to`planadi va yomon oqibatlarga olib keladi, utotlarda K: Na ning bir-biriga nisbati K: Na=5:1 bo`lishi va yem-xashaklarda kaliy miqdori 0,03-0,10% i hayvonlar talabini qondiradi. Yem- xashakda K 2 O miqdori 2,5-3,0% dan, Na miqdori esa 0,25% dan ortmasligi kerak. O`tlarda Mg miqdori 0,13-0,15% gacha kamaysa, hayvonlar gipomagneziya kasalligiga uchraydi. hayvonlarning normal rivojlanishi uchun ularni 1kg massasiga ozuqa orqali 12-15 mg tishi kerak. Kaliyning muhitdan yo`qolishiga tuproq suv rejimi, fizikaviy tuzilishi, gumusning miqdori, tuproqda kaliy zaxirasi kabi omillar sabab bo`ladi. Organik-mineral o`g`itlarning tuproq va o`simliklarga ta`siri har xildir. Yerga berilgan mineral o`g`itlarni o`simliklar (agar yetarli darajada namlik bo`lsa) tezlikda qabul qilishni boshlaydi, organik o`g`itlar asta-sekin qabul qilinadi, organik moddalar mineralizatsiyalanishi bilan ulardan foydalanish, ularning o`simliklar tanasiga o`tishi tezlashadi. Organik o`g`itlarni mineral o`g`itlar bilan bog`langan holda yerga ishlatish, ularni alohida-alohida qo`llashga qaraganda yuqori effekt beradi va agrotexnik hamda biologik uslublarda foydalanish yo`li bilan tuproqning unumdorligini oshirish, olingan qishloq xo`jalik mahsulotini ekologik zararsiz qilib yetishtirish mumkin.

O`simliklar uchun mineral ozuqalar ichida azot va fosfordan keyin kaliy ham katta ahamiyatga egadir. Ko`p yillik qishloq xo`jalik tajribalaridan ma`lumki, bir tonna paxta hosili olish uchun 30 kg dan 80 kg gacha kaliy ishlatish kerak. Agar o`rtacha paxta hosili gektaridan 30-35 s ni tashkil etsa, shu hosilni yetishtirish uchun 200 kg gacha kaliy o`g`iti berish kerak. Azot, fosfor va kaliy bilan o`g`itlangan maydonda o`simliklar o`zida 124 kg atrofida kaliy to`playdi. I.I. Madraimovning tajribalari ko`rsatishicha, uch yil davomida o`stirilgan beda har gektar yerdan hashagi bilan 800-900 kg gacha kaliyni tuproqdan olgan. Makkajo`xori donining hosili gektariga 60 s, ko`k poya massasi 700 s bo`lganda tuproqdan 150-180 kg kaliy chiqib ketgan. Tabiiy bo`z va o`tloq tuproqlar (yaylov qatlamida) 1 ga maydonida kaliyning umumiy miqdori 150 kg dan 450 kg gacha bo`ladi. Tuproqda tabiiy kaliy kam bo`lganda gektariga 100-120 kg kaliy berish kerak. Tuproqda kaliy yetishmagan vaqtda paxta chigitining vazni yengil va sifatsiz, moy miqdori kam bo`ladi. O`simliklarning normal o`sib, rivojlanishi va yaxshi hosil berishi uchun qishloq xo`jaligida yerga azot, fosfor, kaliy kabi o`g`itlar bilan bir qatorda turli mikroelementlar ham keng ishlatiladi. Masalan, g`o`zaning yaxshi rivojlanishi uchun bir kg tuproqda mis 0,4-0,8 mg, rux 1,5-2,5, marganets 80-100, bor 0,8-1,2, molibden 0,20 mg bo`lishi kerak. Ulardan tashqari, kobalt (2g/ga), kalsiy, oltingugurt (2-20 kg/ga), temir, kremniy, natriy kabi kimyoviy elementlar qatorida xlor, sulfat, magniy ham zarurdir. Lekin ekologik jiqatdan har bir kimyoviy elementning foydali miqdori ishlatilishi kerak, aks holda ular tuproqda ortiqcha bo`lib, tirik organizmlarga zahar modda sifatida salbiy ta`sir qiladi. Biz yuqorida nomlarini qayd qilgan mikroelementlar (qo`rg`oshin, rux, mis, molibden, bor, kobalt, marganets, simob, temir, kadmiy, vanadiy, rubidiy, yod, ftor kabi elementlar) va ularning birikmalari ma`lum miqdori biologik jihatdan foydali bo`lsa, ekologik nuqtai iazardan ular zaharlovchi og`ir metallar guruhiga kiradi. Ularning konsentratsiyasi tuproq-->o`simlik-->hayvonlar tanasida ortib ketsa, zahar sifatida ta`sir qiladi. Og`ir metallar ko`p ishlatilsa, atrof-muhitni ifloslaydi,

tirik organizmlarning suv, havo va tuproq hamda hosil orqali zaharlanish xavfi yuzaga keladi. Og`ir metallar atrof-muhitga turli korxonalardan chiqadi. Masalan, Chimkent shahridagi qo`rg`oshin zavodi, Tursunzoda shahridagi alyuminiy zavodi atrofga qo`rg`oshin chang-to`zoni, ftor chiqarib atrof-muhitga yetkazayotgan ekologik salbiy ta`siri katta maydonlarda kuzatilmoqda. Masalan, Tursunzoda alyuminiy zavodining salbiy ta`siri natijasida Surxondaryo viloyatining Sariosiyo tumani ftordan ko`p zarar ko`rmoqda. Zavodning salbiy ta`siri 10-40 km gacha tarqaladi. Sariosiyo tumanining 28 ming ga ekin maydoni, Tojikistonning Regar tumani xo`jaliklari tekshirilganda, shu xo`jaliklarda suvda eruvchi ftor miqdori tuproqa m e`yoridan 2-3 marotaba ortiq bo`lgan (Zokirov, 1991). Mineral va organik o`g`itlarni birlikda qo`llashning ekologik mohiyati. Qishloq xo`jaligini jadallashtirish va yerdan yuqori hosil olish uchun yildan- yilga ko`plab mineral va organik o`g`itlar ishlatilmoqda. Shu bilan bir qatorda qishloq xo`jalikda yangi uslublar, progressiv texnologiya, yuqori hosil beruvchi navlar joriy qilinmoqda. Lekin ko`plab mineral o`g`itlardan va turli texnologiyadan foydalanish natijasida tuproqda majmua antropogen og`irlik tushirib, tuproqning biologik xislatlari va uning ekologik holati o`zgarishiga sabab bo`lmoqda. Yerga me`yorida berilgan mineral va organik o`g`itlar tuproqning ozuqalik hamda agrokimyoviy xislatini oshirgan, ekinlar mahsuloti yuqori bo`lgan, tuproqqa turli foydali mikroorganizmlar (ammoniy, nitrat, denitrit va selyulozani parchalovchilar) ning miqdori ko`paygan, tuproqning fermentlik faolligi oshgan. Yerga yuqori miqdorda mineral o`g`it berish juda ko`p salbiy ekologik voqeliklarni keltirib chiqaradi, ya`ni tuproqa azotning natriy birikmalari ortib ketadi. Nitrat ekinlarning hosili (ayniqsa, kartoshka, piyoz, sabzi, bodring, pomidorlar) da ko`p miqdorda to`planadi, tuproqning kimyoviy tarkibini buzadi va ayrim kimyoviy elementlarning harakatchan formasi hosilda to`planishiga sabab bo`lib, tuproqning umumiy ekologik holatini buzadi, mahsulot ekologik zaharli bo`ladi.

Undan tashqari yerga yuqori miqdorda o`g`it berish natijasida yana qo`shimcha salbiy ekologik holatlar yuzaga keladi. Jumladan, ekinzordagi o`simliklarning poyasi nimjon bo`lib, tanasi poyani ko`tara olmasdan yotib qoladi, bu holda ekinzorning hosili past, ikkinchi tomondan tuproqa turli tuzlar miqdori ortib ketadi. Uchinchidan, mikroorganizmlar qabul qilib to`playdigan molekulyar azot, organik azot birikmasiga aylanishga ulgurmasdan, atmosferaga qaytib chiqib ketadi. Demak, yerga doim ko`plab mineral o`g`it berish natijasida tuproqda bo`lib o`tadigan mikrobiologik jarayonlar va o`simliklarning oziqanish rejimi buziladi, tuproq unumdorligi pasayadi, ekinlardan kam hosil olinadi. Lekin mineral va organik o`g`it birlikda qo`llanilganda tuproqa mikroorganizmlar yaxshi rivojlanadi va ularning faoliyati kuchayadi. Shuning uchun ham tuproqning agrokimyoviy xossalari va uning bioekologik faoliyatini birlikda qaramoq kerak. Shunday qilib, ekin maydonlaridan olinadigan hosil tuproqning biologik xislati, unumdorligi, o`simlik navining xususiyatlari, ma`lum tuproq sharoiti, navning ekologik moslashishi hamda tuproqda o`tadigan mikrobiologik jarayonlarga bog`liqshr. Olimlarning ko`p yillar davomida olib borgan tadqiqot ishlarining natijalari ko`rsatishicha, o`tloqi b o`z tuproqli yerlarni gektariga 180 kg azot, 180 kg fosfor, 180 kg kaliy va 60 t go`ng berilgan. Lekin yuqori miqdordagi mineral o`g`it berilgan yerga ekilgan kartoshka hosili juda oz miqdorda oshgan, undan tashqari kartoshkaning sifati yomonlashgan, uning tarkibida kraxmal miqori kamayib, oqsil miqdori ortgan, hosil ekologik foydali bo`lmagan. Yuqori miqdordagi mineral o`g`it tuproqda mikrobiologik jarayonlarni buzib, organik o`g`itning mohiyatiniig pasayib ketishiga olib kelgan. Masalan, uzoq yillar davomida qand lavlagi ekilgan yerning 1 gektariga azot 240 kg, fosfor 300 va kaliy 360 kg miqdorsda o`g`it (jami 900 kg/ga) berilganda nitrifikator bakteriyalar miqdori 1,5 barobar, denitrofikatorlar 10, ammonifikator 13 va selyuloza parchalovchi mikroorganizmlar 7 marta kamayib, zamburug`lar soni 2 marta ortgan. Markaziy qora tuproq mintaqasi yerlariga g`alla va lavlagi almash-tirib ekish jarayonda gektariga mineral o`g`it 150 kg dan (azot 45, fosfor 60, kaliy 45)

450 kg gacha (azot 135 kg, fosfor 180, kaliy 135 kg) ishlatilgan. Buning natijasida tuproqda mikroorganizmlarning umumiy miqdori ortgan. Tuproqning ekologik xislatlari yaxshilangan. Ko`p miqdordagi mineral va organik o`g`itlar birlikda yoki alohida-alohida qo`llanilganda ham kam foyda bergan, hosil kam, uning ustiga kartoshkaning sifati past, tarkibida protein va azotning nitrat formasi ko`p, kraxmalning miqdori kam bo`lgan. Natijada kartoshkaning zarrachaligi pasayib, u tezda qorayib qoladigan va ta`mi, mazaligi yomonlashgan (Mineev, Rempe, 1990). Arpa ekilgan yerlarga organik-mineral o`g`it birgalikda berilganda ammonifikator bakteriyalarning miqdori 3-20 marta, denitrifikatorlar 2-10, nitrifikator bakteriyalar miqdori esa 1,7- 2,8 barobar ortgan. O`g`it tarkibi va miqdori azot 60 kg, kaliy 60 kg, fosfor 60 kg, go`ng gektariga 40 t bo`lganda arpadan eng yuqori hosil olingan. Organik va mineral o`g`itlarni birlikda yerga berish jarayonida azotning foydalilik koeffitsiyenti 4-5% ga ortib, uning gazsimon formada yo`qolishi 14-16% ga kamayadi, tuproqning azotni ushlab qolish qobiliyati esa ortadi, organik azotning o`simlikka o`tishi tezlashadi, tuproqda rivojlanadigan mikroorganizmlarning 95-98% ini ammonifikatorlar tashkil qiladi. Tuproqdagi bu ijobiy jarayonlar, uning bioekologik xususiyatlarini yaxshilashganligidan dalolatdir. Yer unumdor, olingan hosil esa ekologik toza bo`lgan. Keyingi yillarda O`zbekistonning kimyogar olimlari oddiy mashina-uskunalar yordamida organik chiqindilardan hidsiz, begona o`tlarning urug`i qolmagan, qishloq xo`jalik ekinlari uchun zarur bo`lgan mikroelementlarga boy, ko`pchigan va sochilib ketadigan modda -biogumus o`g`itini kashf etishdi. Organik chiqindidan olingan bu biogumus o`g`it tarkibida 5% azot, 4% gacha fosfor, 4,5% gacha kaliy va 50 % gacha organik modda va 27% gacha gumus bor. Foydali moddalarga boy bo`lgan «sof» go`ngdan ham ustundir. Sababi go`ngda organik chirindi to`la chirib yetmagan va ikkinchi tomondan uning tarkibida begona o`tlarning ming-minglab urug`i bo`lib, ular ekinzorlarni begona o`tlar bilan ifloslaydi. Biogumus o`g`iti esa chirigan, begona o`simliklar urug`isiz va yerga berilganda tuproqda mikrobiologik

jarayonlar yaxshi o`tadi, o`g`itdagi moddalar esa o`simliklar tomonidan tez o`zlashtiriladi. Olingan hosil esa ekologik toza va zararsiz bo`ladi. Respublika miqyosida biogumus o`g`iti tayyorlanib, ekin maydonlarida qo`llanilsa, tuproqni zaharli moddalardan toza saqlab, uning fizikaviy, kimyoviy va bioekologik xislatlarini tiklab, olingan hosilning ekologik toza o`g`itlash bilan bir qatorda atrof-muhit (suv, tuproq, havo) ning organik chiqindilar bilan ifloslanishdan saqlaymiz. Tuproq muhitdagi boshlang`ich biologik halqada: tuproq ―muhit‖ inson ―tuproq hamma narsa to`planadi, shimiladi, parchalanadi, bir shakldan ikkinchi shaklga o`tadi. Tuproqning o`ziga xos chidamlilik chegarasi bor. Ko`plab qo`llaniladigan zararli gerbitsidlar ta`siri natijasida tuproq o`zini-o`zi tozalash kabi bioedafik xislatlarini yuqotadi va u ham katta maydondagi zararli, ulik muhitga aylanadi. Ma`lumki, keyingi yillarda Turkiston sharoitida qishloq xo`jalikning rivojlanishi ancha jadallashdi, ekin maydonlari kengaydi. Tuproqda beriladigan o`g`itlar miqdori oshdi, qishloq xo`jaligining asosiy ishlab chiqarish tarmoqlari keyingi 15 yil ichida 13-14% ga ortgan. Qishloq xo`jaligida mineral o`g`itlar, zararli kimyoviy moddalarning keng qo`llanishi tufayli tuproqqa va yetishtirilgan o`simlik va hayvon mahsulotida, tiriklik uchun zararli og`ir metallar (kadmiy, qo`rg`oshin, simob, ftor va radionukleidlar) normadan oshib ketishiga olib keldi. Turkiston hududida va shu jumladan, O`zbekistonda sug`oriladigan maydonlar kengayishi shu hududda ekologik sharoitning tabiiy holati buzilishiga va murakkab yangi muammolarning kelib chiqishiga sabab bo`ldi. Million -million gektar yerlarning o`zlashtirilishi Amudaryo va Sirdaryo suvlari kamayishiga, Orol bo`yi mintaqasida va ayniqsa, Qorapolpog`iston, Toshovuz viloyati yerlarida suv ta`minotini og`irlashtirdi. Sug`oriladigan yerlarga mineral o`g`itlar, xloroorganik va fosfororganik zaharli birikmalarni ishlatish kuchaydi. Chunki pestitsidlar qishloq xo`jalik muammosini hal qiladigan bo`lib, ular tufayli yuqori hosil olinadi deb qaraldi. Ammo Turkiston hududida kimyoviy zaharli moddalarni haddan ortiq

ishlatish, texnologik ishlash uslublarining pastligi tirikchilik uchun xavfli ekologik sharoitni yuzaga keltirdi. 1990 yillarda Respublikada 80 ga yaqin turli nomdagi pestitsidlar ishlatilgan bo`lsa, shulardan 14 tasi bo`yicha tuproq tarkibi biroz nazorat qilingan. Moddiy bazaning zaifligi, zamonaviy asbob-uskunalarning yo`qligi, moddalarning haddan ziyod zaharli ekanligi ochiq aytilmagani kishilarning zaharlanishiga, turli kasalliklarning kelib chiqishiga olib kelgan. Turkistonning issiq yuqori haroratli sharoitida pestitsidlarning tiriklikka zaharli ta`sir darajasi bir necha barobar ortib, organizmlarda irsiy nuqsonlar, buzilishlar, mutagenlik xususiyatlar kelib chiqqan. Pestitsid va mineral o`g`itlarning ko`plab ishlatilishi natijasida tuproqda uchraydigan mikroorganizmlarning soni keskin kamaygan. Avvallari 1 gramm tuproqda ularning soni 3-3,5 mlrd.ga, yomg`ir chuvalchanglarinnng soni esa 1 gektar maydonda 5-6 mln.ga yetgan bo`lsa, mineral o`g`it va pestitsidlar ishlatishdan ularning soni 3-4 marta kamayib ketgan. Muhit tuprog`ini turli moddalar (radionukleidlar, og`ir metallar, neft mahsulotlari) bilan ifloslanishiga qaraganda pestitsidlar xavfi yetarli darajada va to`la tushunib yetilgan emas. Buning sababi, pestitsidlar tarkibida ta`sir qiluvchi moddalar va har xil kimyoviy preparatlar bo`lib, ularning mohiyatini tushunish juda murakkab. Atrof-muhitda bor pestitsidlarni tahlil qilish murakkab, qimmat, qiyin hamda olingan ma`lumotlar hamma vaqt to`g`ri bo`lmagan. Shuning uchun ham hozirgn kunda gerbitsidlarning tuproqdagi holati, tuproqnnng biologik xususiyati, tirik organizmlarga salbiy ta`sir qilishi, zaharning tuproqda uzoq saqlanib turishi, uni zaharlashi va ifloslashi, tuproqdan qanday yo`l bilan uni kamaytirilishi kabi muammolarni yechish muhim rol uynaydi. Gerbitsidlardan foydalanish va foydalanmaslik kabi murakkab masalalarni yyechishi zarurligi kun tartibidadir. Hozirgi kunda ekologik muammolar inson faoliyatining turli tarmoqarida kelib chiqmoqda, ularni yechish juda zarur bo`lib qoldi. Lekin kelib chiqayotgan ekologik vaziyatlarga ahamiyat bermaslik, kelajakda og`ir salbiy, hattoki tabiiy ofatlarga olib kelishi mumkin. Fan-texnika rivojlanishida, xo`jalikning turli

sohalarini qayta qurishda ekologik bilim bo`lishi shart, aks holda ilmiy- texnika rivoji jamiyatni halokatga olib keladi. SHu halokatdan qutilishning bir yo`li - bu toza ekologik qishloq xo`jaligi va ekologik toza mahsulot olishdan iboratdir. Kimyoviy zaharli moddalarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish. Hozirgi kunda dunyo 1000 dan ortiq kimyoviy moddalar ishlatiladi. Ulardan bir qancha ming pestitsidlar formasidagi preparatlar tayyorlanadi. Lekin 180 ga yaqin pestitsidlar keng ishlatiladi (Yablokov, 1990). Yangi pestitsidlarni yaratishning asosiy sabablari va yo`nalishlari-DDTga o`xshash tabiatda turg`un, karbonat va organofosfat birikmalari kabi kuchli zaharlovchilarni yoritishdan iboratdir. 1980 yillarning boshlarida AQSHda qo`llaniladigan pestitsidlarning 5%ini organoxloridlar, 95% ini esa organofosfatlar va karbonatlar tashkil qilgan. Pestitsidlarni g/ga hajmida qo`llashda kichik hajmda sepish- purkash juda katta qiyinchiliklarga duch keladi. Ma`lum joyga pestitsidlarni mayda tomchilari to`g`ri tushmaydi. Samolyot bilan sepilganda esa 60-70% modda boshqa joyga shamol va havo to`lqini bilan olib ketiladi. O`tgan asrning 70-yillarigacha ishlatilgan DDT va uning hosillarining miqdori biosferada million tonnadan ortiq bo`lib, butun tiriklikni zaharlamoqda. Ma`n qilinishiga qaramsdan, DDT va xloroorganik pestitsidlar (XOP) texnik ekinlar va meditsinaning ayrim yunalishlarida qo` llanilmoqda. Pestitsidlarning muhitda keng tarqalishiga asosiy sabablar: a) qishloq xo`jalik mehnatida ishlab chiqarishni oshirish, agrotexnikani soddalashtirish, hosilning nobud bo`lishini kamaytirish uchun ular qo`llaniladi; b) kuch bilan ta`sir qilib zararkunandalarni mutloq yo`q qilish foyda beradigan va alternativ (biologik) uslublardan chekinish; v) pestitsidlar ishlab chiqaradigan kompaniyalarning katta foyda olishga qiziqib, ularning zaharliligini berkitib, targ`ibot qilish va boshqa sabablar ularni keng qo`llashga olib kelgan.

Qishloq xo`jaligini jadaplashtirish o`z navbatida turli kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi: ayniqsa, qishloq xo`jalik ekinlari turli kasalliklarga chalinadi, zararkunandalar ta`sirida nobud bo`ladi va ularni begona o`tlar bosib ketadi. Shu sabablarga ko`ra, hosilning 30-40% i yo`qqa chiqadi. Masalan, shakarqamish hosilining 54% i; shakar lavlagining 23-27,5, uzumning 34, paxtaning 32, poliz ekinlari hosilining esa 24-48% i nobud bo`ladi. Ekin maydonlarini o`t bosishda 300 dan ortiq o`simlik turlari qatnashadi. Ko`pchilik madanny o`simliklar 200 dan ortiq begona o`tlar bilan raqobat qilib o`sadi, hosil beradi. 50 mingdan ortik zamburug` turlari qishloq xo`jalik ekinlari va hayvonlarini zararlaydi. Ma`lum bo`lgan nematodlardan 1500 turi o`simliklarda yashab, ularga juda katta ziyon keltiradi. Hozirgi kunda qishloq xo`jaligining quyidagi y yo`nalishlarida zaharli kimyoviy moddalar qo`llaniladi: 1) O`simliklarni bo`g`imoyoqlilar (hasharotlar, kanalar): nematodlar, chuvalchanglar, mollyuskalar, kemiruvchilar, qushlar va boshqa hayvonlardan saqlash uchun. 2) O`simliklarni turli kasalliklardan saqlash uchun. 3) Hayvonlarda uchraydigan yuqimli kasalliklarga qarshi kurashish maqsadida. 4) Qishloq xo`jalik hayvonlarini har xil ektoparazit (pashsha, bit, kana, so`na kabi) lardan saqlash uchun. 4) O`simlik va hayvon mahsulotlari, don zaxirasini saqash maqsadida. 5) Turli begona o`tlarga qarshi kurashishda. 5) O`simlik va hayvonlarning o`sish hamda rivojlanishini boshqarish uchun kimyoviy moddalar qo`llaniladi. Pestitsidlar faqatgina qishloq xo`jaligidagina emas, balki o`rmonchilik, baliqchilik, chorvachilik, qurilish (taxta-yog`och uylarni saqlash) da qo`llaniladi. AQSh da ishlatiladigan umumiy kimyoviy moddalarning 73%i fungitsidlar, 45%i geritsidlar va 43%ini insektitsidlar tashkil qiladi. Kanadada 1985 yili 45% pestitsidlar qo`llanilgan.

Pestitsidlar tuproqdan o`simlik, suv va havoga tez o`tadi. Masalan, xloroorganik pestitsidlarni tuproqdan o`simlikka o`tish-migratsiya qilish tezligi 30% gacha, suvga 10-15, havoga o`tishi 28% gacha etadi. Shu pestitsidlardan biri- polixlor- kamfenaning tuproqdagi miqdori 1 mg/kg bo`lib, shu miqdorning 0,48 mg/kg gachasi ekilgan sabzavotda, fazaloning qoldig`i kartoshka va bug`doyda bo`lgan. Bu shuni ko`rsatadiki, tuproq pestitsidlar bilan zaharlangan, to`yingan, yetishtirilgan kartoshka, bug`doy va sabzavot mahsuloti esa ekologik toza emas, undan ozuqa sifatida foydalanish mumkin bo`lmagan. Ayrim pestitsidlarning o`simlik tanasidagi miqdori tuproqdagidan (fosfamid) yuqori bo`lgan. Pestitsidlarning o`simliklar va ularning mahsulotida to`planish darajasini bilish katta ahamiyatga egadir. Chunki ular inson ozuqasining asosi hisoblanadi. Masalan, ko`pchilik pestitsidlar sabzida ko`p to`planadi. Shu jumladan, linuron va prometrin sabzida 0,001-0,01 m g/kg miqdorda to`planib, u 4 oy davomida parchalanib ketadi. Kartoshkada to`plangan pestitsidlar 3 oy ichida to`la parchalanib, mahsulot o`z-o`zidan ekologik tozalanib qoladi. Pestitsidlarning zararli birikmalar hosil qilishi tuproqdagina emas, balki o`simlik va tirik organizmlar tanasida ham yuzaga keladi. Masalan, hayvon tanasiga o`tgan bayteks o`z navbatida juda zararli metobolitlar-sulfoksid va sulfon kabilarni hosil qilsa, fosforoorganik preparatlar (koral, trixlormetafos) juda turg`un qoldiqar hosil qilib, ular qon, go`sht, miya va jigarda to`planadi va tanadan 7-8 hafta ichida chiqib ketadi. Tuproqda kuzatilgan yuqoridagi jarayonlardan tashqari, gerbitsidlarning transformatsiya tezligi tuproqning mexanik tarkibiga ham boglshqdir. Masalan, loy (gil) mineralli tuproqlarda gerbitsidlar sekin parchalanadi. Gerbitsidlar parchalanishini tezlashtirish uchun mikroorganizmlarning rivojlanishiga optimal ekologik sharoit yaratish kerak. Pestitsidlarni qo`llash va ularning ta`sirini kuzatish borasidagi ma`lumotlar shuni ko`rsatdiki, hayvonlar ichida pestitsidlardan zaharlanish darajasi bo`yicha umurtqasizlar, baliqlar, qushlar, sutemizuvchilar va mikroorganizmlar tez zararlanadi. Masalan, o`rmonzorga gerbitsid (2,4-D) bilan ishlov berilganda quyon

va bug`ularning o`lganligi kuzatilgan. Germaniya va boshqa G`arbiy Yevropa mamlakatlarida qishloq xo`jaligida pestitsidlar qo`llanilganda tabiatda yovvoyi hayvonlar soni kamaygan, maxsus qo`lda ko`paytiriladigan turlar (bug`u, kosulya, fazan, lan) ko`paygan, lekin sudralib yuruvchi hayvonlar (reptiliya, amfibiya), kunduzgi kapalaklar yo`qolib ketish holiga kelib qolgan. Yirtqich qushlar soni keskin kamaygan. Markaziy Rossiya yerlarida chug`urchuqlar, to`rg`aylar sonining kamayishiga ham qishloq xo`jaligini kimyolashtirish sabab bo`lgan. O`zbekistonning ekin maydonlarida haddan ziyod ko`p pestitsid ishlatilganligi sababli tuxum qo`yadigan qushlar tuxumlarining 25%ida turli tug`ma kamchiliklar-qushchalarning oyoq va qanotlari qiyshiq, tumshuqlari klestsimon va boshqacha ko`riniishlar paydo bo`lgan, fazanlar soni kamayib ketgan. Turli muhitda to`plangan pestitsidlar qushlarga, baliqlar va boshqa hayvonlarga har xil salbiy ta`sir ko`rsatadi. Xloroorganik va fosforoorganik pestitsidlar ta`sirida tirik organizm tanasidagi hamma fiziologik, bioximik jarayonlar buzilgan. Tanadagi hujayralar, ulardagi moddalar yemiriladi, ulardan to`qimalarga va butun tanaga zahm yetadi, tana zaharlanadi. Kasallik kelib chiqadi va organizm nobud bo`ladi. Ma`lumki, gulli o`simliklarning 80% i hashorotlar bilan changlanadi. Tabiatda uchraydigan hashorotlarning 20% i esa changlovchi hasharotlardir. Ekin maydonlariga kimyoviy zaharli moddalar bilan ishlov berish natijasida o`simlik gullarini changlovchi arilar va boshqa hasharotlar soni keskin kamayib ketgan. Buning natijasida o`simliklarning tabiiy changlanish darajasi ham pasaygan. Bu holat, qishloq xo`jalik ekinlari hosilining pasayishiga sabab bo`lgan. Pestitsidlar qo`llangan maydonlarda changlovchi ari va boshqa hashoratlar ko`plab nobud bo`lgan. Ikkinchi tomondan, kimyoviy moddalar qo`llanilgan joydan uchib kelgan arilarni boshqa arilar uyalariga kiritmagan, chunki ularda boshqacha hid bo`lgan. Uyalarga kirmagan arilar ham o`lgan. Bu holat ham arilar soni kamayishiga, changlanish jarayonining pasayishiga va ayrim ekinlar hosilining 10% dan ortiq (meva, sabzavot, grechixa) kamayishiga sabab bo`lgan.

Pestitsidlar qishloq xo`jalik ekinlarini tabiiy immunitetlarini yo`q qilib yuboradi va buning natajasida ayrim o`simliklarda, masalan, jo`xorida introgen moddasi miqdori ortadi, o`simlikda uni zararlantiruvchi bitlar ko`payib ketadi. Boshqa hollarda pestitsidlar qo`llanilgandan keyin virus kasalliklari (pista, olxo`ri, bug`doy, loviya va boshqalarda) keng tarqaladi. Turli qishloq xo`jalik ekinlari (bug`doy, jo`xori, no`xat, piyoz, arpa, rediska, qand lavlagi, paxta va boshqalar) urug`larining unib chiqishi sekinlashgan, chirishi ko`paygan, o`sish, rivojlanish tezligi pasaygan, hosil kamaygan, o`simliklarning ko`pchiligi changlanmagan va h.k. Qishloq xo`jalik mahsulotlarining pestitsidlar bilan ifloslanish darajasi. Bu yerda xulosa qilib shuni aytish kerakki, ko`pchilik pestitsidlar tabiiy sharoitda juda yuqori darajada turg`unlikka ega. Ular hamma joyda bor va to`planish qobiliyatiga ega bo`lib, tirik organizmlarga spetsifik bo`lmagan holda salbiy ta`sir qiladi va quyidagi natijalarga olib keladi, ya`ni: 1) Butun tirik tabiatga salbiy ta`sir qiladi; 2) Ayrim zararli turlar ko`payishini kamaytirish o`rniga, ularning o`sish, rivojlanish va ko`payishini tezlashtiradi; 3) Ikkilamchi zararkunanda turlar hosil bo`lishiga olib keladi, keyinchalik ularning soni va sifatini ham boshqarishga to`g`ri keladi. Masalan, 1950 yillari Indoneziyaning Bali orolida moskit (mayda chivin) larga qarshi hamma uy-joylarga DDT sepiladi, moskitlar yo`qoladi. Undan sal o`tmasdan moskitlar bilan zaharlangan kaltakesak turlari va ular bilan zaharlan- gan mushuklar ham nobud bo`ladi. Ular kamaygandan keyin kalamushlar ko`payib ketadi va ular o`lat kasalligini tarqatadi. Kalamushlarga qarshi yangi mushuklar keltiriladi. Lekin kaltakesak yo`qolib ketishidan termitlar ko`payib, uylarning ustun, parvoz va xorilarini kemirib yuboradi, natijada Bali orolidagi uylarning hammasi qulab tushadi, ekologik turg`unlik buziladi. Qo`llanilgan pestitsidlar hamma xillarining oxirgi natijasi - inson salomatligiga juda kuchli salbiy ta`sir qilib, uning iqtisodiy ahvolini tang qiladi.

Yillar o`tishi bilan pestitsidlarning tirik tabiat va undagi har xil tirik organizmlarga salbiy ta`sir qilishining yangidan-yangi belgilari ochilmoqda. Masalai, bir pestitsid organizm uchun zararsiz bo`lsa, tanaga boshqa pestitsidning o`tishi bilan ikki pestitsid qo`shilib, ularning salbiy zararli kuchi juda ham yuqori bo`ladi. Pestitsidlarning tirik tabiatga ta`sir qilish xarakteri harorat, yorug`lik, namlik kabi ekologik omillarga bog`liq bo`lishi bilan birga, uning ta`sirini sezadigan organizmning fiziologik holatiga ham bog`liqdir. Masalan, suv havzasida haroratning vaqtincha bir necha gradusga (3-5 °C) ko`tarilishi bilan suvdagi pestitsidlarning baliqqa ta`sir qilish kuchi ikki barobar ortadi. Baliqlarning otalik va onalik, yosh va balog`atga yetgan formalariga, ko`payish jarayoni boshlanishi, oxiri kabi hollarda pestitsidlarning ularga ta`sir qilish xarakteri turlicha bo`ladi (Popova, 1981). Insonlarning pestitsidlar bilan zaharlanishi asosan oziq-ovqat mahsulotlari va suv orqali o`tadi. Sanitar-gigiyena me`yorlari aniq va yaxshi yo`lga qo`yilmaganligi tufayli pestitsidlarning inson sog`ligaga salbiy ta`sir ko`rsatishiga quyidagi holatlar sabab bo`lgan, ya`ni: a) ayrim pestitsidlarni me`yorli qo`llash konsentratsiyasini ishlab chiqish mumkin emasligi, chunki bunday pestitsidlar (DDT, GXSG va boshqa qator zaharlar-polixlorbifenol, dioksin va boshqalar) biosferaning hamma joyida yetarli miqdorda tarqalgan; b) pestitsidlarni rejali ravishda ma`lum maydonga ma`lum miqdorda sepish majburiy rejalashtirilgan bo`lib, hosil olish, aholi sog`ligi, tabiat tozaligi ikkinchi darajali muammo bo`lganligi sababli; v) hamma joyda zaharli moddalarni qo`llashdan saqlanish, muhofaza qilish qoidalarining qo`pol ravishda buzilganligi bilan bir qatorda, pestitsidlarni muhit va ozuqa mahsulotlarida borligini aniqlaydigan to`g`ri va tez uslublarning yo`qligi, tabiatda uzoq saqlanadigan pestitsidlarning ehtiyotsizlik bilan qo`llanilishi; g) qishloq xo`jaligida pestitsidlarsiz yuqori hosil olish yo`llari yomon tashviqot qilinishi, ekologik toza texnologiya bo`yicha olingan ozuqa mahsulotlarni yetishtirish yo`llari iqtisodiy tomondan quvvatlanmagani; d) qo`llanilayotgan pestitsidlarning inson va tirik tabiatga ko`p zarar qilinishini

bilaturib, ko`r-ko`rona «foyda» uchun ularni qishloq xo`jaligida keng qo`llash kabilar insonlarda turli kasalliklarning kelib chiqishiga, ularning nogiron bo`lishiga, tirik tabiatni zaharlashiga sabab bo`lgan. Respublika viloyatlari yerlarining bioekologik holati yomonlashishida quyidagi omillar sabab bo`lgan: -Meliorativ tayyorgarliksiz, eqtiyoj bo`lmasa ham foydalanish uchun o`zlashtirish; -Paxta monokulturasi hukmronligi davrida ekinlarni almashtirib ekishning kam qo`llanilishi; -Sug`oriladigan yerlarni tinimsiz ishlatish; - Yerlarni sug`orishda suvdan isrofgarchilik bilan foydalanish va suvni tejash texnologiyasining qishloq xo`jaligida qo`llanilmaganligi; -Sug`oriladigan maydonlarni va o`tloqzorlarni suv bosishi; -Zovur kollektorlarni yaxshi rivojlanmaganligi, ularni o`t va maysa bosishi, effektiv ishlamasligi; -Qishloq xo`jaligida zaharli kimyoviy moddalar va mineral o`g`itlarning me`yoridan ortiq ishlatilishi; -Buzilgan yerlar holatini tiklash chora-tadbirlarining amalga oshirilmasligi; -Ekin maydonlarini sug`orishda yuqori darajada sho`r suvlarning ishlatilishi; -Yer-suv zahiralaridan foydalanishda iqtisodiy mexanizmlar va rag`batlantirishlarning yo`qligi kabi omillar foydali qishloq xo`jalik yerlarining degradatsiyaga uchrashiga olib kelgan.

Adabiyotlar: 1. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.05.2020 yildagi ― Qishloq xo ` jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko ` rsatkichlari xalqaro standartlarga muvofiqligini ta ` minlashga doir qo ` shimcha chora - tadbirlar to ` g ` risida ‖ dagi PF -5995 sonli Farmoni . lex . uz 2. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 7.02.2019 yildagi ―2019-2029 yillarda O ` zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risidagi PQ -4165 sonli Qarori . lex . uz 3. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.05.2020 yildagi ― Biologik xilma - xillik haqidagi Konvensiyaning bioxavfsizlik bo ` yicha Kartaxena protokoli ( Monreal , 2000 yil 29 yanvar ) qoidalarini amalga oshirish chora - tadbirlari to ` g ` risida ” gi . № 275- sonli Qarori . lex . uz 4. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.01.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat Qo ` mitasi to ` g ` risidagi Nizomni tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 29- sonli Qarori . lex . uz . 5. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27.05.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasida Ekologiya ta ` limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 434- sonli Qarori . lex . uz 6. Аллаберганов Ш.Й. Ўзбекистонда атроф-муҳит муҳофазаси тарихи ( 1991-2018 йиллар ) . тарих фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. 7. Эргашев А., Эргашев Т. Агроэкология. Тошкент. ―Янги аср авлоди‖. 2006. 8. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent. ―Yangi asr avlodi‖, 2005.

O'xshashlar

Populyatiyalar ekologiyasi

Populyatsiya ekologiyasi

Inson ekologiyasi

Populyatsiya ekologiyasi

Populyatiyalar ekologiyasi