Тўқималар ҳақида умумий тушунча - Botanika - Referatlar

Тўқималар ҳақида умумий тушунча

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

260.5 KB

Ko'chirib olish

Тўқималар ҳақида умумий тушунча Режа: 1. Ҳосил қилувчи ёки меристема тўқималари 2. Қопловчи тўқималар

Ўсимлик тўқимаси ҳақидаги дастлабки маълумот XVII зсрда Мальпиги ва Грю асарларвда баён этилган. Улар оиринчи бўлиб фанга паренхима ва прозенхима ҳужайра-ларини аниклаб беришган. XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида ўсим-гаклар анатомияси анча ривожланди. Бу даврда ўсимлик гўқималарининг келиб чиқиши ва бажарадиган вазифала-ри эътиборга олиниб, улар классификацияланди. Бироқ тўқималарнинг бундай классификацияси бир қанча қарама-қарши фикрларнинг пайдо бўлишига сабаб оўлди.^ 1. Ўсимликларнинг кўпчилик тўқималари ҳар хил ва-зифаларни бажаришга мослашган,"яъни бир хил шаклда-ги тўқима бир неча вазифани бажариши ҳам мумкин (ма-салан, ассимиляция тўқималари озиқ моддаларни ғамлов-чи, механик тўқималар эса мустаҳкамлик бериб турувчи) вазифасини бажаради. Бундан ташқари ҳар хил вазифани бажарувчи элементлардан ташкил топган тўқималар му-раккаб тўқималар деб аталади, 2. Тўқималарнинг ёши ўзгариши билан уларнинг ба-карадиган вазифаси ҳам ўзгаради. Масалан, ҳужайра пўсти ешлик даврида сувни ўтказиш, кейинчалик ёғочланиши натижасида фақат таянч бериш вазифасини бажаради. 3. Шакл беришда тўқимадаги махсус ҳужайралар иш-тирок этади. Бундай ҳужайраларга идиобластлар (юнон. идиос- ўзига хос, бластос — ниш) деб аталади. Ма-салан, тош ҳужайралар, туз (кальций оксалат) ошловчи доддалар сақловчи ҳужайралар. Тўқималар деярли ҳамма юксак ўсимликларда учрайди. Улар фақат тубан ўсимлик-тарда ва йўсунларда бўлмайди. Юксак ўсимликларда тўқималар келиб чиқиши ва ба-жарадиган вазифасига кўра ҳар хил бўлади. Чунки, узоқ давом этган эволюция жараёнида пайдо бўлган ўсимлик тўқималари ҳар хил иқлим ва тупроқ шароитига мосла-шиб ривожланган ва наслдан-наслга ўгиб такомиллашган. Масалан, бактерияларда ва содда сувўтларида ҳамма ҳужай-ралар бир хил бўлиб, айримлари такомиллашган. Қўнғир сувўтларида 10 хил, йўсунларда 20 хил, папоротникларда (қирқ бўғимларда) 40 га яқин, ёпиқ уруғли ўсимликларда

эса 80 га яқин ҳужайра хиллари бор. Одатда, юксак ўсимликларнинг ҳужайралари ҳар то-монга қараб бўлинади, ҳосил бўлган янги ёш ҳужайралар тузилиши жиҳатидан бир-биридан жуда ҳам оз фарқ қила-ди. Кейинчалик онтогенез даврида уларнинг тузилиши ва шаклларида такомиллашиш бошланади. Натижада ўзаро ўхшаш ҳужайралар гуруҳи вужудга келиб, булар қўшни ҳужайралар гуруҳидан фарқ қилади. Тузилиши жиҳатидан бир-бирига ўхшаш, муайян бир вазифани бажарадиган ва келиб чиқиши бир хил бўлган ҳужайралар тўқималар деб аталади. Бир хил шаклдаги тўқималар оддий, ҳар хил ҳужайра-лардан ташкил топгани мураккаб тўқима деб аталади. Баъзи адабиётларда ўзаро ўхшаш ҳужайралар умумий физиологик хусусйятларига қараб: асосий, қопловчи ва ўтказувчи тўқималар системасига ажратилади. Бу класси-фикация шартли бўлиб, ўсимликларнинг тузилишини сод-далаштиради. Тўқималар тўғрисида умумий тушунчага эга бўлмасдан, ўсимлик органларининг анатомик тузилишини ўрганиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам тўқималарнинг келиб чиқк-ши, бажарадиган вазифзси ва аҳамиятини эътиборга олиб, уларникг классификациясини қуйидагича ўрганамиз. Ҳосил қилувчи тўқима (меристема). қопловчи тўқима, (бир-ламчи -- эпидерма, иккиламчи — перидерма, учламчи — пўстлоқ), аеосий тўқима (ассимиляция, ғамловчи, шамол-латувчи аэренхима), мустаҳкямлик бериб турувчи (меха- ник), ўтказувчи (ксилема, флоэма), ажратувчи, сўрувчи тўқималар. Ҳосил қилувчи тўқималардан бошқа ҳамма тўқималар доимий тўқималар ҳисобданади. Ҳосил қилувчи ёки меристема тўқималари Меристема (юнон. меристос — бўлувчи, ажратувчи) ҳосил қилувчи тўқима бўлиниш йўли билан янги тўқима ҳосил қилиш хусусиятига эга. Шу тўқиманинг бўлиниши ҳисобидан ўсимлик танасида янги-янги тўқималар ҳосил бўлади ва ўсиши умр бўйи давом этади. Ҳайвонларда ме-ристема тўқимаси бўлмайди, шунинг учун ҳам уларнинг ўсиши чегараланган.

Ўсимликлар мана шу хусусиятига кўра ҳайвонлардан фарқ қилади. Ўсимлик танасида меристема ҳар хил жойлашади. Ри-вожланаётган уруғдаги эмбрион (муртак) дастлаб бирлам-чи меристемадан иборат бўлади. Унинг кейинги тараққи-ётида бирламчи меристема новдаларнинг учки апикал (лот а п е к с — учки) ва барча ён ёки латераль (лот. л а т у с — ён) куртакларда ҳамда илдизларнинг учига яқин жойда бўлади. Ўсиш нуқталарида инициал (лот. инициалис — бошланғич) ҳужайралар бўлиб, уларни бўлиниши нати- жасида меристема тўқимаси ҳосил бўлади. Инициал ҳужай-ра йўсин (мох) ва баъзи қирқкулокларда биттадан, уруғли ўсимликларда эса бир нечта бўлиши мумкин. Инициал ҳужайралар доимий тўқималарни ҳосил қиладиган мерис- темаларни юзага келтиради. Меристема тўқимасининг ҳужайралари йирик мағизли цитоплазма билан тўлган юпқа пўстли баъзан кичик ваку-олаларга эга. Ёруғлиқ микроскопида пластид ва митохон-дрийлар жуда ҳам оз бўлиб кўринади. Бошқа ҳамма орга- ноидлар (рибосом, диктиосом, эндоплазматик ретикулум) гиалоплазмада ботиб туради ва ёруғликни деярли бир хилда синдиради. Электрон микроскопда рибосома ва митохон-дрийлар жуда ҳам кўп бўлиб кўринади. Улар оқсилларни ва бошқа моддаларни синтез қилишда қатнашади. Меристема хужайралари ўсиш хусусиятига эга. Улар бир неча марта бўлинади ва у ёки бу хилдаги тўқима ҳужайра-ларига айланади. Маълум бир вақт ўтгандан кейин мери-стематик хусусиятини йўқотиб доимий ҳужайраларга ай-ланади. Дастлаб бу ҳужайраларнинг ҳажми катталашади: ҳужайра пўсти нотекис қалинлашганлиги сабабли йирик-лашаётган хужайраларнинг шакли ўзгаради ва баъзан бўйи-га чўзилади ҳамда кўп қиррали шаклга айланади.

2 -расм. Элодея новдасининг учки меристемаси: А — узунасига кесмаси; Б — ўсиш конуси (ташқи кўриниши ва узунасига кесмаси); В — бирламчи меристема ҳужайралари; Г—шаклланган баргдаги паренхима ҳужайраси; 1 — ўсиш конуси; 2 — барг бошланғичи, 3 — учки қуртак бўртмаси. Бўлиниш натижасида ҳосил бўлган ёш ҳужайралар ёнма-ён жойлашади ва уларнинг пўсти ҳам чўзилади, лекин ҳеч қачон бир-бирига халақит бермайди. Ёш ҳужайралар шакл-ланиб, цитоплазмадан чиққан плазмодесма иплари ёрдами-да бирлашади ва яхлит бир бутун симпластни ҳосил қилади. Меристема ҳужайраларининг шакли хилма-хилдир, кўпинча улар паренхиматик бўлиб, изодиаметрик қўп қир-рали шаклда учрайди (1-расм). Апекал ёки бирламчи меристема ўсимлик органларида жойлашиши бўйича учки меристема ҳисобланади. Бу ме-ристеманинг бўлиниши натижасида новда ва илдиз узу-насига ҳамда ёнига қараб ўсади. Ўсимлик шохланиши вақ-тида ҳар қайси ён новда ва ён илдиз инициал ҳужайралар-дан ташккл топган меристемага эга бўлади. Ён (латераль) меристемалар, апекал меристемасидан бир оз пастроқда жойлашган бўлиб, унинг фаолияти натижа-сида ҳалқасимон қатлам юзага келади ( 1 -расм, А, В). Бу ҳужайраларнинг бўлинишидан бирламчи камбий, пери-цикл ҳосил бўлади. Бошқа ён меристемалар (камбий, феллоген) кейинроқ юзага келади, шунинг учун ҳам улар-ни шартли равишда иккиламчи меристема деб аталади. Кўпчилик вақтда иккиламчи меристема,

масалан фелло-ген, доимий тўқиманинг қайта такомиллашишидан юзага келади ва ўзидан ташқарида пўкак қатламини ҳосил қила-ди. Аммо, кўпчилик ғалладошлар вакилларида икхиламчи меристема бўлмайди ва ўсимликнинг пояси фақат бир-ламчи меристемадан ташкил топади. Одатда, ёш тўқималар апекал меристемадан акропетал (юнон. акрос — тепа, уч; петере — интилиш) тарзда юзага келади ва юқорига қараб ўсади. Акропетал ўсиш илдизларда яққол кўринади, лекин новдаларда бу қону-ният тез-тез бузилиб туради, чунки пояларда интеркаляр (лот. интеркаляр — орқага қўйиш, жойлаштириш) ўсиш бўғим оралиғида жойлашган меристемаларнинг бўлини-шидан ёш ҳужайралар юзага келади (масалан, ғалладош-ларда бўғим остида). Бўғим оралиғидаги интеркаляр меристеманинг апекал ва латераль меристемалардан фарқи шундаки, биринчи-дан бунда бир қанча элементлар (масалан, ўтказувчи) най-лар такомиллашмаган, иккинчидан ҳеч қачон инициал ҳужайралар бўлмайди. Шунинг учун ҳам бўғин оралиғи-даги меристема вақгинчалик тўқима ҳисобланади. Улар кейинчалик доимий тўқималарга айланади. Ёпиқ уруғли ўсимликларда барг пластинкаси базипе-таль (юнон. б а з и с.— асос, туб, таг; н е т е р е — интилиш) қисмлари ўртасида интеркаляр ўсиш юзага келганлигидан барг асоси ва банди ҳаммадан кейин пайдо бўлади. Баъзан ўсимликнинг бирор органи ёки тўқимаси жа-роҳатланганда меристема тўқимаси ҳосил бўлади ва ши-кастланган жойнинг тикланишини таъминлайди. Шикаст-ланган жойга яқин жойлашган ҳаётчан ҳужайралар тако-миллашиб ҳосил қилувчи тўқима юзага келади ва ҳимоя қилувчи пўкакни ҳосил қилади. Қопловчи тўқималар Қопловчи тўқималар асосан, ўсимликларни ташқи му-ҳит таъсиридан ҳимоя қилади, ички тўқималарни қуриш ва шикастланишдан сақлайди. Унинг асосий физиологик функцияси (вазифаси) молдаларни танлаб ўтказиш, транс-

пирация (лот. транс — орқалм, спиро — нафас чиқариш) — сувни шароитга қараб буғлатиш ва газ алмашинуви жара-ёнини бошқаришдан иборатдир. Баъзи қопловчи тўқима-лар моддаларни сўриш ва чиқариш хусусиятига эга. Қоп-ловчи тўқималар жуда ҳам қадимий бўлиб, уларнинг эволюцияси ўсимликларни сув шароитидан чиқиб, қуруқ-ликка мослашиш вақтидан юзага келган. Бу тўқималар ҳам бошқа доимий тўқималарга ўхшаш онтогенез даврида ме-ристема тўқимадан вужудга келади. Меристемалар ҳужайраларининг такомиллашишидан уч хил қопловчи тўқималар — бирламчи (дастлабки) эпидерма (юнон. э п и — юзасида; д е р м а — пўст) иовданинг апе-кап меристема ҳужайраларидан юзага келади, барг ва поя-нинг ташқи томонидан ўраб олади. Кейинчалик бу тўқи-ма ўрнига иккиламчи қопловчи тўқима — перидерма-фел-логендан ҳосил бўлади. Еу мураккаб тўқима поя ва илдизларда бўлади. Ўсимлик қариган сари унинг тана ва илдизларида перидерма ўрнига пўстлоқ — ўлик гўқималар пайдо бўлади. Энидерма. Бу тўқима апекал меристеманинг сиртқи қаватидан ҳосил бўлиб, барг ва ёш новда (поя) ларни ташқи томондан ўраб туради. Шунинг учун ҳам бирламчи қоп-ловчи тўқима деб аталади. Эпидерма мураккаб тўқнма бўлиб, унинг ҳужайралари морфологик шакли ва бажарадиган вазифаси жиҳатидан бошқа тўқимадан кескин фарқ қилади. Масалан, эпидер-манинг асосий ҳужа^гралари, нафас йўли (устьица), гри- хома (юнон. трихома толалар) яъни эпидерманинг ташқи қисмида учрайдиган ипсимон бурмалар тўқимасидан иборат. Эпидерма ҳужайраларида қалинлашган кутикула мод-даси бўлиб, сувнинг кўп буғланиб кетишига йўл қўймай-ди. Эпидермада айниқса турли хилдаги тукчалар бўлади, бу тукчалар ҳам ҳимоя вазифасини бажаради. Эпидерманинг асоскй вазифаси транспирация ва газ алмашинувини бошқаришдир. Бу вазифани бажариш учун махсус мослашувлар юзага келган (тукчаяар, кутикула, ҳаво ёки нафас йўлларининг тез-тез ўз ҳолатини ўзгартириши ва бошқалар). Булар ўсимликнинг ички тўқималарига ка-саллик

туғдирувчи микроорганизмларни киритмайди, ме-ханик таъскрлардан ҳимоя қилади; эфир мойлари, тузлар 2-расм. Турли ўсимликлар эпидермаси: А — бир паллалилардан хлорофитум; Б —икки паллалилар вакиллари, плюш; В — геран ; Г—оқтут туташтирувчи ҳужайралар, 2 — ҳаво йўли тирқиши (омзчалар). ажратади, турли моддаларни синтез қилишда иштирок этади ва сўрувчи тўқима вазифасини ҳам бажаради. Эпидерманинг асосий ҳужайралари бир-бирига зич та-қалган бўлиб, юқоридан қаралганда жуда ҳам хилма-хил шаклда кўринади (2-расм). Бу хужайраларнинг ён девор-лари зичлашган эгри-бугри шаклда, улар микроскоп ос-тида тўрт ёки беш бурчакли бўлиб кўринади. Барг ва по- яларнинг эпидерма ҳужайралари одатда тананинг ўқига параллел йўналишда жойлашади (масалан, ғалладошларда). Ҳужайра девори атрофида юпқа протопласт, ядро, вакуола ва баъзан пластидлар бўлади. Эндоплазматик ре- тикулум ва Гольджи аппарати тараққий этган. Эпидерма ҳужайраларининг деворлари нотекис, айниқ-са, ташқи қавати кучли қалинлашган ва мураккаб тузил-ган. Ички қават ҳужайралари целлюлоза ва пектин модда-лардан ташкил топган. Ташқи қават кутикула билан қоп- ланган. Илгари кугикула структурасиз ингичка парда шакли-да ва ўзидан ҳеч қандай суюқлик ва газларни ўтказмайди деб таърифланган. Лекин электрон

микроскоп ёрдамида текширилганда, унинг ҳар хил тузилганлиги аниқланган. Кутин ва целлюлоза чегарасида пектин қават жойлаш-ган. Бу қават ўрта пластинканинг пектин моддаси билан чегарадош бўлиб, эпидермани бошқа ҳужайралардан аж-ратади. Пектин қаватда ингичка ва шохланган чизиқлар (каналлар) бўлиб, эпидермада ҳосил бўлган кутин ва мум моддаларини кутикулага ташийди, натижада кутикула қаватлари ҳосил бўлади. Бу қаватларда кўпинча мум ва кутин сингган бўлиб, уларнинг орасида майда тешикча-лар (поралар) мавжуд. Шу поралар ёрдамида газ ва модда-лар алмашинуви жараёни содир бўлади. Кутикуланинг энг муҳим хусусиятларидан бири шун-дан иборатки, у намланган вақтда (баҳорда ёмғир ёққан-да) ўзидан суюқлик ва газларни яхши ўтказади, лекин ҳаво қуруқ бўлганда унинг ўтказувчанлиги кескин пасаяди. Бундай ҳолатни чўл ва саҳроларда ўсувчи — ксерофит (юнон. к с е р о с — қурғоқ; ф и т о н — ўсимлик) деб атала-диган ўсимликлар (саксовул, жузғун ва бошқалар)да кўриш мумкин. Ўсимликларнинг ҳаётида кутикула доимо бир хил шакл-да сакланмайди, уларнинг қалин ёки юпқа бўлиши ўсим-ликнинг турига, ўсиш шароитига ва ёшига боғлиқдир. Баъ-зан кўп йиллик эпидермаси бўлган новда, пояларнинг юза-сига кутикула ёрилиб, ичкаридан тирик протопластнинг ўсиши натижасида янгиланиб туради (масалан, зарангда). Баъзан эпидерма бир неча қаватдан ташкил топган бўла-ди. Бу хилдаги эпидерма доимо намлик бўладиган тропик ўрмонларда ўсувчи (фикус, бегония) ўсимликларда учрай-ди. Кўп қаватли эпидерманинг ичкарисида гиподерма (юнон. г и п о — ичкари) ҳужайралари учрайди. Бу ҳужай-ралар эпидермадан ҳосил бўлади, лекин тузилиши ва ва-зифаси бошқача, ҳужайра пўсти қалинлашган бўлса, мус-таҳкамлик бериш вазифасини бажаради, айрим ҳолларда гиподермада пигментлар, таннидлар тўпланади. Оғизчалар (ҳаво ёки "нафас" йўллари) — эпидерманинг энг муҳим ва такомиллашган иккита туташтирувчи ҳужай-ралардан ва уларнинг орасидаги

тирқиш (оғизча) дан таш 3-расм. Оғизчалар (нафао-'йўли)нинг тузилиши: А — устки томондан кўриниши; Б — кўндаланг кесмаси: 1 — туташтирувчи ҳужайра; 2 — оғизча тирқиши; 3 — ёрдамчи ҳужайралар; 4 — ҳаво тўпланадиган бўшлиқ; 5—эпидермис ҳужайраси; 6— кутикула; 7—мезофиллдаги хлоропластлар. кил топган (3-расм, Б, 1). Туташтирувчи ҳужайраларнинг ён деворлари бир текисда қалинлашмаган. Ҳаво йўллари тирқишига ёндошган бурчаклар жуда қалин, ён пўстлари эса юпқа. Ҳаво йўлининг бундай тузилиши шакл ўзгари- шини осонлаштириб, унинг очилиб ва юмилиб туришига ёрдам беради ва шу сабабли транспирация ва газлар алма-шинув жараёнини тартибга солади. Туташтирувчи ҳужай-раларнинг остида ҳаво ёки "нафас" бўшлиғи жойлашган (3-расм, Б, 4). Туташтирувчи ҳужайраларнинг ёнларида-ги ҳужайралари қўшимча ёки ёрдамчи ҳужайралар деб ата-лади (3-расм, Б, 3). Туташтирувчи ва қўшимча ҳужайра-лар биргаликда ҳаво аъзолари "нафас" олиш аъзолари — оғизчани ташкил этади. Оғизчалар турлича тузилган, уларнинг сони 15 тагача. Юксак ўсимликларда оғизчаларнинг аномоцит, диацит, анизоцит, тетроцит хиллари кўп учрайди. Аномоцит (юнон. а н о м о с — тартибсиз) хилдаги ҳаво ёки "нафас" олиш йўлларидаги қўшимча ҳужайралар тузилиши жиҳатидан эпидерма ҳужайраларидан фарқ қилади. Диацит (юнон. д и а — орқали, устидан)да оғизча иккита қўшимча ёки ёрдамчи ҳужайралардан ташкил топган бўлиб, туташти-рувчи ҳужайра деворлари билан бириккан (лабгулдошлар, чиннигулдошлар). Анизоцитда туташтирувчи ҳужайра учта қўшимча ҳужай-ра билан ўралган

бўлиб, улардан биттаси катта ёки кичик бўлади. Ғаллагулдошларда эса кўпинча тетроцит оғизча-лар учрайди. Ўсимликларнинг ўсиш шароити ва турига қараб барг ва новда оғизчалар миқцори ҳар хил бўлади. Одатда, ўтлоқ-зорларда, ўрмонларда, шунингдек маданий ўсимликнинг барг ва новдаларида 1 мм2 юзасида 100 дан 700 гача оғиз-чалар бўлади. Туташтирувчи ҳужайраларнинг ҳаракати жуда ҳам му-раккаб бўлиб, ўсимликларнинг турига қараб ҳар хилдир. Кўпчилик ўсимликларда сув етишмасдан қолганда кечаси ва баъзан кундузи туташтирувчи ҳужайраларнинг тургор босими сусаяди ва оғизча ёпилиб транспирация жараёни секинлашади. Ўсимлик ҳужайрасида тургор босимининг ўзгариши каль-ций ионларининг оз ёки кўп бўлишига боғлиқ. Кальций ионлари сувда эриган ҳолда учрайди. Бу моддаларни оғиз-чалар атрофидаги ҳужайралардан сўриб олади. Натижада туташтирувчи ҳужайралар сувни шимиб олади ва тургор бо-сими кучаяди, натижада ҳужайралар бўшлиғи катталашади, деворлар бир-биридан узоклашиб оғизчалар очилади ва сув буғланади. Туташтирувчи ҳужайралар тургорининг бир хил-лигини сақлашда улардаги тилакоиднинг хлоропластлари муҳим аҳамиятга эга. Хлоропластлар синтез қилган дастлаб- ки крахмалнинг қандга айланишини туташтирувчи ҳужай-ралар шираси концентрациясининг ошиши туфайли улар-нинг сўриш кучи ортади. Бунда ҳужайра тургор ҳолатга ке-либ, оғизчаларнинг очилишига сабаб бўлади. Оғизчаларнинг ҳаракатига бошқа омиллар (ёруғ, ҳаро-рат) ҳам таъсир этади. Трихомалар. Ўсимликларнинг эпидерма қаватида ҳосил бўладиган туклар, безлар, қипиқчалар трихомалар деб ата-лади. Уларнинг шакли, узунлиги, тузилиши ва бажаради-ган вазифалари ҳар хил. Энг узун трихома пахтанинг чи-гитида (5—6 см) бўлади. Трихомалар ўрама қипиқ, қопла-ма қипиқ ва безлар шаклида учрайди. Ўрама қипиқ шаклидаги трихомалар — бир ҳужайрали, кўп ҳужайрали, шохланган ёки юлдузсимон (4-расм) бўлади. Безсимон туклар ўсимлик организмидан ажратиладиган моддалар-ни

тўплайди ва ташқарига чиқаради. Буни трихомалар фаолияти ҳақида ажратувчи тўқималар тўғрисида маълу- 4-расм. Картошка (А), олма (Ғ), сигирқуйруқ (В), жийда (Г), тамаки (Д) баргларининг эпидерма ҳужайралари устида учрайдиган кўпҳужайрали оддий безсимон тукчалар (трихомалар); Е — газакўтдаги куйдирувчи модда тўпланадиган трихомаларнинг (1—3) тараққиёт даврлари.Ўрама трихомаларнинг шакли турли-туман. Уларнинг тузилиши ва шакли ҳар бир тур, туркум ва оилага хос бўлган белгилардан иборат. Шу-нинг учун ўсимликни системага солишда, фармакогнези-яда, айниқса доривор ўсимликларни микроскопда аниқлашда, эпидерма трихомалари муҳим аҳамиятга эга. Ўрама қипиқ ёки туклар узоқ вақт тириклик хусусия-тини сақлаши мумкин, лекин айрим ҳолларда туклар етил-гандан кейин тушиб кетади, шунда уларнинг ўрнини, одат-да, ҳаво эгаллайди. Қурғоқчил шароитда ўсишга мослашган баъзи ўсим-ликларнинг барг ва

новдалари устини эпидерма қатлами туклар билан қоплаб, кигизга ўхшаш оқ сарғиш ёки кул-ранг қатлам ҳосил қилади. Бу тукчалар ёруғликни қайта-риб, ўсимлик танасини қизишдан сақлайди. Баъзан тук-чалар баргнинг остки қисмида, оғизчалар атрофида жой-лашиб, транспирацияни секинлаштиради. Ўсимлик танаси устки қисмидаги тукларнинг ҳосил бўлишида эпидермадан ташқари, ички тўқималар ҳам қат-нашади, буларга эмергенцлар (лот. эмергенс — туртиб чиққан) деб аталади (масалан, қичитқи тиканнинг ачи- тувчи туки, атиргул, малина, ежевика (маймунжон) тика-наклари мисол бўла олади. Перидерма. Ўсимликларнинг тана, илдизлардаги таш-қи бирламчи қопловчи тўқималарнинг ўрнини эгаллай-диган, кўп қаватли мураккаб тузилишга эга бўлган тўқи-маларга перидерма дейилади. Бу тўқима тузилиши ва ба- жарадиган вазифалари жиҳатидан бир неча ҳужайралардан иборат (феллема, феллоген, феллодерма). Феллема — ўлик ҳужайралардан ташкил топган кўп қаватли тўқима (35- расм, 1, Ф). У ҳимоя вазифасини ба-жаради. Феллоген — асосий паренхима ҳужайраларидан ҳосил бўлган бир қатор меристема ҳужайралари бўлиб, эпидерма остида жойлашган. Баъзан у тўғридан-тўғри эпидерманинг ўзидан ҳам ҳосил бўлиши мумкин (масалан, толларда, 35-расм, 2). Айрим ҳолларда ички пўстлоқ ҳужайралар қава-тидан ҳосил бўлиши мумкин (35-расм, 3). Феллоген ўзидан ташқарида пўкак қатламини, ичкарида эса тирик ҳужайра-ларни — феллодермани ҳосил қилади ва бир қаватлигича қолади (масалан, бузина-маржондарахтда, 35- расм). Феллогендан ҳосил бўлган пўст (пўкак хужайралари) дастлаб юпқа бўлиб, кейинчалик иккиламчи пўст ҳосил қилади ва унинг қатламларида суберин, мум тўпланиб аста-секин тўйиниб, пўкакланиш содир бўлади. Шу вақтдан бошлаб ҳужайралар тириклик хусусиятини йўқотади ва ичи

5-расм. 1 — маржондарахтда субэпидермал қаватдан; 2 — толда эпидермадан; 3 — хўжағат (малина) да пўстлоқнинг ички қатламидан перидерманинг ҳосил бўлиш хиллари: п — перидерма; в — толалар; к — пўстлоқ, колл. коленхима; ф — феллема; фг — феллоген; фд — феллодерма; э — эпидерма. ҳаво билан тўлиб қолади. Пўкак ҳу-жайралари ораси-да ҳужайралараро бўшлиқ бўлмайди. Улар деярли еми-рилмайди, узлук-сиз пайдо бўлаве-ради. Пўкакнинг асо-сий аҳамияти пўстлоқ ҳужайра-лари таркибидаги сувнинг буғланиб, қуриб қолишидан сақлайди. Пўкак ҳар хил (касаллик-ларни чақирувчи) организмларни та-нанинг ички қат- ламларига ўтказмайди. Кўп йиллик пўкак дарахт ва шох-чаларнинг танасига мустаҳкамлик бериб туриш вазифаси-ни бажаради. Феллоген шикастланган танани янги пўкак қават билан таъминлайди. Пўкак ҳужайралари ҳаво билан тўлиб иссикликни жуда ҳам оз ўтказади. Шу сабабдан ўсим-ликларнинг танасида ҳарорат доимий равишда бир хилда сакданади. Баъзан пўкак ҳужайралари таркибида кристаллар шак-лидаги моддалар тўпланади. Масалан, беш-олти йиллик қайиннинг поя ва новдаларидаги пўкак ҳужайраларида бетулин деган модда тўпланиб оқ ранг беради. Узоқ вақт давомида қалинлашган поя ва илдизларнинг перидермаси деформацияга (лот. деформацио — бузи-лиш) учраб, пўкакнинг ўлик ҳужайралари чўзилади ва бўртиб қолади. Шу вақгда тургор босимк ҳолатидаги фел-логендан ҳосил бўлган ёш пўкак хужайралар, ўлик қатлам бўлиб, ёрилиб ажралади, уларнинг ўрнини янгитдан ҳосил бўлганлари

эгаллайди. Пўкак остидаги ёш паренхима ҳужайраларда доимо газ алмашинуви бўлиб туради. Бу жараён перидерма тўқима- 6-расм. Ясмиқчалар: 1 — маржондарахт (бузина) новдасидаги ясмиқчаларнинг ташқи кўриниши; 2 — ясмиқчаларнинг кўндаланг кесими; ч — ясмиқча. си шаклланишидан бошлаб, дарахт ва буталарнинг ташқи пўсти остидаги махсус тешикчалар — ясмиқчалар орқали ҳосил бўлади (6-расм, 1,2). Ясмиқчалар одатда, хлоро-филли паренхима ҳужайраларининг ўсиши ва бўлиниши-дан юзага келади. Ҳосил бўлган ҳужайралар тўлдирувчи ҳужайрага айланади, уларнинг ораси ғовак бўлиб, осон алмашади. Тўлдирувчи ҳужайралар эпидермани кўтариб, ёриб юборади ва ясмиқча феллоген юзага келади. Кузга бориб ҳосил бўлган ҳужайралар бир-бири билан алоқаси-ни йўқотади, пўкаклашади, юмалоқлашиб ғовак ҳужайра-лар ҳосил бўлади. Новдалар йўғонлашган сари, ясмиқчаларнинг шиши ҳам ўзгаради, улар қўнғир ёки кулранг чети сал кўтарилган чуқурчалар шаклида пайдо бўлади. Кузда ясмиқча феллогени ичкари томонда туташтирувчи қаватни ҳосил қилади, баҳорда эса, бу қават ёрилади ва янги-янги ясмиқчалар юзага келади. Кўп йиллик дарахтларнинг танасидаги силлиқ перидерма тўқимаси ўрнига тўқималар тўплами пўстлоқ ёки ритидом ташкил топади. Перидерманинг фаолияти нати-жасида пўстлоқ йил сайин ички томондан ўсиб туради, унинг юзаси эса емирилиб, нотекис ёрилган жой ҳосил қилади ва тўкилиб тушади. Пўстлоқнинг ҳосил бўлиши ва емирилиб тушиши ўсимликларнинг тури ва

ёшига боғлиқдир. Масалан, толда поясининг иккинчи ёшида, олма ва нокда 6 —8 ёшда, грабда камида 50 ёшга кирганда бу жараён бошланади. Чинор, эвкалиптда пўстлоқ умуман ҳосил бўлмайди. Пўстлоқ дарахтларни механик таъсирлардан, қуёш ну-ридан, юқори ҳароратдан, ёнғиндан сақлайди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

O'xshashlar

Тўқималар Тукималар

Асосий тўқималар

Усимликлар экологиясига кириш. Экологик омиллар ҳақида тушунча

Ўсимликларнинг ҳужайра тузилиши тўғрисида умумий тушунча

Антэкология фани хамда унинг шаклланиши хакида умумий тушунча