Тўқималар Тукималар - Botanika - Referatlar

Тўқималар Тукималар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

818.5 KB

Ko'chirib olish

ТўқималарРежа: 1. Ҳосил қилувчи (меристематик) Тўқималар 2. Асосий тўқималар 3. Қопловчи тўқималар 4. Механик тўқималар 5. Ўтказувчи тўқималар 6. Ажратувчи тўқималар 7. Уруғнинг униши. Ўсимтанинг ривожланиши

Тузилиши ва бажарадиган вазифаси бир хил, келиб чи қишига кўра умумий бўлган ҳужайралар тўпламига тўқималар дейилади. Тўқима уларни ҳосил қилган ҳужайраларнинг шаклига қараб паренхиматик ва прозенхиматик тўқималарга бўлинади. Юмало қ, тўғри бурчакли ёки кўп бурчакли ҳужайралардан ташкил топган тўқималар паренхиматик тўқима, узунчоқ тўқималар эса прозен-химатик тўқималар дейилади. Тўқимани ҳосил қилувчи ҳужайралар пўстлари-нинг химиявий таркибига қараб, ёғочланган ва пўкак-ланган тўқималар деб таърифланади. Ҳ ужайра пўст-ларининг нечоғли қалинлашганлигига қараб, улар қалин деворли ва юп қа деворли тўқималар деб юритилади. Тўқималар ташкил топиб бўлган тўқима ҳужайраларида тирик модда бор ёки йўқлигига қараб, тирик ва ўлик тўқималар га ажратилади. Тўқималар уларни ҳосил қилувчи ҳужайра-ларнинг қай даражада туташганлигига қараб ҳам бир-биридан фар қ қилади. Агар ҳужайралар ўзаро зич жойлашган бўлса, улар пиши қ тўқима , ҳужайралараро бўшли ғи катта бўлса, ғовак тўқима дейилади. Тўқималар ҳосил бўлган пайтда унинг ҳужайралари бир-бири билан зич жойлашиб, улар орасида бўшли қ бўлмайди. Ва қт ўтиши билан ҳужайралар юмалоқ шаклга кира бориб, улар орасида бўшлиқлар пайдо бўлади. О қибатда ҳужайралараро бўшли қлар ва йўллар ҳосил бўлади. Улар ҳам газ алмаши-нуви ва бу ғланиш, ҳам модда алмашинуви жараёнида ажралиб чи ққ ан қў шимча ма ҳсулот смола, ошловчи моддаларни жойлаштирадиган ўрин ҳисобланади. Физиологик вазифаси ва ўсимлик ҳаётидаги умумий аҳамиятига қараб тўқималар қуйидаги типларга бўлинади. Булар қопловчи, асосий ўтказувчи, механик ва ажратувчи. Буларнинг ҳаммаси доимий тўқималар бўлиб, улар ҳосил қилувчи тўқимадан пайдо бўлади. Шундай қилиб ўсимликда 6 хил тўқима бўлади.

ҲОСИЛ ҚИЛУВЧИ (МЕРИСТЕМАТИК) ТЎҚИМАЛАР Айтиб ўтилганидек, меристема бошқа тўқималар-ни ҳосил қилишга хизмат қилувчи, ўсишни таъминловчи тўқимадир. Келиб чи қишига кўра бирламчи ва иккиламчи, ўсимликда жойлашишига қараб апикаль ёки учки, лотераль ёки ён ва интеркаляр ёки қў шимча меристемаларга бўлинади. Апикаль меристемалар ўз навбатида вегетатив шохча апикали, ҳосил шохлари апикали ва илдиз апикалига бўлинади. Шундай қилиб, ҳосил қилувчи тўқималар илдиз ва новданинг учки қисмида жойлашади. Улар фа қат асосий новданинг эмас, балки ён шохлар ва илдизнинг барча тармо қлари учки қисмида жойлашади Лотераль меристемаларга ўтиш даврида доимий бўлиниб, цилиндр ҳосил қилувчи поя ва илдизнинг ичидаги ҳужайралар - перицикл ва кейинчалик ўзгариб ўтказувчи тўқималар ҳосил қилувчи – прокамбийдан иборат (бу ҳа қда кейинчалик тўхталиб ўтамиз). Юксак ўсимликларда меристемалар жуда эрта, организм ривожланишининг дастлабки фазала -рида тақсимланади. Уруғланган тухум ҳужайраси бўлиниб эмбрионал, яъни меристематик муртаколди (проэмбрио) ҳужайралардан таркиб топган. Иккита ўзаро қарама-қарши қутбларда, яъни муртак илдиз учи ва дастлабки куртакчада инициал ҳужайралар гуруҳи жамланади ва улардан учки меристемалар шаклланади. Бу мери-стемалардан илдиз ва новдалар бўйига ўсади. Илдиз ёки новда тармоқланганда ҳам албатта ўз инициал ҳужайраси бўлган учки меристемалар ҳосил бўлади. Ён меристемаларнинг айримлари тўғридан-тўғри апекс остида ва апикаль меристемалар билан яқин алоқада бўлган ҳолда ҳосил бўлади. Бу меристемалар бирламчи меристемаларга киради (прокамбий, перицикл).

Бошқа ён меристемалар (камбий, феллоген) кейинроқ пайдо бўлади ва шу сабабли улар иккиламчи меристемалар дейилади. Лекин бирламчи ва иккиламчи меристемалар деб аслида шартли равишда айтилади, чунки улар ўртасида аниқ чегара ўтказиш қийин. Кўпинча иккиламчи меристемалар, масалан, феллоген, доимий тўқималардан дифференциация йўли билан, яъни қайта меристема пайдо қилиш орқали ҳосил бўлади. Кўпинча (масалан, кўпчилик бирпаллали ўсимликларда) иккиламчи меристемалар бўлмайди ва ўсимлик танаси фақат бирламчи меристемалардан иборат бўлади. Ёш тўқималар апикаль меристемалардан акропе -таль тарзда, яъни асосидан учига қараб ривожланади. Акропеталь ривожланиш илдизларда аниқроқ кўринади, новдаларда эса интеркалярь меристемалар фаолияти натижасида тез-тез бузилиши мумкин. Қўшимча, яъни интеркалярь меристемалар фаол ўсувчи меристематик участкалардан иборат бўлиб, кўп ҳолларда улар бўғин оралиқларида жойлашган. Уларни қолдиқ меристемалар деб аташ ҳам мумкин, чунки учки меристемалардан келиб чиқади. Сабаби, новданинг қўшни участкаларига нисбатан уларни доимий тўқималар тарзида ҳосил бўлишига тўсқинлик мавжуд. Учки ва ён меристемалардан қўшимча меристе-малар шу билан фарқ қиладики, биринчидан, уларда айрим дифференцияланган элементлар (масалан, ўтказув-чи), иккинчидан эса уларда инициал ҳужайралар бўлмай- ди. Шу боисдан қўшимча меристемалар вақтинчалик характерга эга бўлиб, охир-оқибатда улар доимий тўқима-ларга айланади. Қўшимча меристемалар барг бандининг асосида яққол кўринади, уларда тўқималар дифференциацияси базипеталь тарзда, яъни юқоридан пастга томон ўзгаради. Меристема ҳужайраларининг ўсиши . Мерис-темада ҳосил бўлган ҳужайралар, бир неча марта бўлиниб, у ёки бу доимий тўқималарга ажралади ва уларни янги пайдо бўлган ҳужайралар томонидан четга

сурилади. Шундай қилиб, ҳар бир ҳужайра меристемалар таркибида чекланган муддат яшайди. Меристематик ҳолатни йўқотиб, улар қатор ўзгаришларга учрайди. Унинг пўсти нозик бўлган даврда чўзилишга мойил, ўз ҳажмини кенгайтириб охирги ҳолатдаги шакл ва ҳажмини қабул қилади. Ҳужайралар ўлчамининг ўсишида кучли суюқ-ланиш кечади. Вакуолалар ҳажми ошиб, улар ўзаро қўшиладилар ва оқибатда битта каттакон вакуола ҳосил қилади, қайсиким ҳужайра цитоплазмаси билан ўралган бўлади. Бир хил ҳужайралар қандай қилиб бошқа хил ҳужайрага айланади? Ҳужайралар дифференциация-сининг ички механизми етарли даражада ўрганилмаган. Лекин умумий тарздаги жавоб шуки, ёш меристематик ҳужайраларда бошқа тўқималарни ҳосил қилиш қоби- лиятига эга, лекин бунинг аниқ воситаси ҳужайранинг қўшни ҳужайраларга нисбатан жойлашган ўрнига боғлиқ ва ягона организм сифатида ўсимликнинг ўзи томонидан бошқариб турилади. АСОСИЙ ТЎҚИМАЛАР Асосий тўқималар ўсимликда энг кўп жойни эгаллаб, улар ташқаридан қопловчи тўқималар билан ўралган, улар орасига эса ўтказувчи ва механик тўқималар жойлашган бўлади. Бош қа тўқималардан фарқ қилиб, асосий тўқималар ҳужайралараро бўшлиқларга жуда бой. Асосий тўқималарнинг бош вазифаси эса ўсимликларни озиқлантиришдан иборат. Шунга кўра улар 3 турга: ассимиляцион, ғамловчи ва сўрувчи паренхималарга бўлинади. Сўрувчи паренхима - илдизнинг учида, унинг сўрувчи қис мида жойлашиб, илдиз тукчалари томонидан тупро қдаги сув ва унда эриган минерал моддаларни сўради ва уни илдизнинг марказий қисмига ўтказади. Бу моддалар ундан ўтказувчи махсус тизимга ўтиб, ўсимликни барча органларига тар қалади.

Ўз тузилиши ва юксак ўсимликларда учрашига кўра улар жуда турли-туман. Шулардан ризодерманинг (грек. риза-илдиз; дерма-тери ) аҳамияти катта бўлиб, у барча ёш илдизларнинг устки қаватидир. Тупроқдан сув ва унда эриган минерал моддалар ризодерма орқали илдизга ўтади. Ассимиляцион паренхима ёки хлоренхима ўзида кўплаб хлорофил доначалари борлиги билан характер -ланади. Унинг асосий вазифаси фотосинтез бўлиб, бирламчи маҳсулотлар ҳосил қилишдан иборат. Углевод-лар ҳосил бўлиши фақат хлоропластлар борлиги билан эмас, балки қуёш нури тушишига ҳам бо ғли қ. Шу сабабли хлоренхима одатда барг пўстининг остида, яшил новдаларда жойлашиб уларга чу қ ур сингиб боради. Ассимиляцион тўқималар нисбатан содда тузилишга эга. Улар юпқа пўстли қарийб бир хил парен-химатик ҳужайралардан иборат. Уларнинг деворий қатламида кўплаб хлоропластлар жойлашган. Шу сабабли ҳам улар баъзан хлоренхималар ҳам деб юритилади. Хлоропластлар одатда бир қават бўлиб, ҳужайра девори бўйлаб жойлашади. Бу эса махсус мослашув натижаси бўлиб, шундай ҳолатда кўпроқ хлоропластлар жойлашади, улар бир-бирига камроқ соя беради ва ташқаридан келадиган карбонат ангидриднинг манбаига яқинлашади. Ёруғликнинг тушишига қараб хлоропластлар ўрин алмашиб турадилар. Баъзи ҳолларда цитоплазма деворий қаватининг юзасини кенгайтириш мақсадида улар қатлам ҳосил қилади. Оддий қарағай мисолида бу аниқ кўринади. Электрон микроскоп ёрдамида кузатиш орқали қилинган ҳисоблашлар хромосомалар сонини 5 ва ундан кўпроқ марта ортиқлигини кўрсатади. Хлоропластларнинг умумий ҳажми ҳужайра протопластининг 70- 80% ҳажмини ташкил қилади. Баргнинг устки қи смида унга перпендикуляр жойлашган призмасимон ҳужайралар бўлиб улар полисад ёки устунсимон тўқималар дейилади. Барг остидаги тўқималар эса сийрак жойлашади ва булутсимон ёки губкали

паренхима дейилади. Губкали тўқималарда хлорофилл доначалари бўлса-да, улар асосан газ алмашинуви ва сув буғлатиш вазифасини бажаради. Ассимиляция эса унинг иккинчи даражали вазифасидир. Ассимиляцион тўқималар ўсимлик танасида кўпинча рангсиз қопловчи тўқима – эпидермис остида жойлашади. Бу эса газ алмашинуви ва ёритилиш имкониятини яхшилайди. Хлоренхимада кўплаб ҳужайралараро бўшлиқлар жойлашиб, улар газ алмашинувини енгиллаштиради. Юпқа ва рангсиз эпидерма тагидан кўриниб хлоренхима барг ва ёш новдаларга яшил ранг беради. Ғамловчи паренхима . Бу тўқималар, асосан крахмал, инулин, шакар, ёғ каби запас моддаларни ғ амлашга мослашган. Улар уруғли ўсимликларнинг барча органларида учрайди. Ғ амловчи тўқималар крахмал ва о қ сил тўплайдиган ғалла ўсимликлар, крахмал, о қ сил, ё ғ (арахис) тўплайдиган дуккакли ўсимликлар уруғида, тугунак илдизларда, дарахт ва буталарнинг новда ва шохларида, шакар тўплайдиган қ анд лавлаги илдиз мевасида жойлаш-ган. Ҳ атто лавр, зайтун, магнолия, падуб каби доимий яшил ўсимликларнинг таш қ и ҳужайраларида ҳам йилнинг маълум даврида крахмал доначалари бўлади. Бу паренхиманинг ҳужайраларида фақат запас моддалар тўпланмасдан альколоид, глюкозид, ошловчи моддалар, каучук ва смола қ оришмалари каби органик бирикмалар ҳам тўпланади. Булардан таш қ ари, ушбу паренхима турли хил эритмаларни ўсимликнинг ўзида ўтказиш вазифасини бажаради. Ғ амловчи паренхиманинг амалий аҳамияти ани қ . У биз учун турли хил ўсимлик маҳсулотларининг манбаи ҳисобланади. Айрим ўсимликларда аэренхима деб аталувчи махсус ҳаво тутувчи паренхималар ривожланиб, улар ўсимликнинг сувга ботиб турувчи илдиз қ исмининг нафас олиши учун хизмат қилади. Бунақа паренхималар одатда бот қоқлик ёки сувда ўсишга мослашган ўсимликларда учрайди.

ҚОПЛОВЧИ ТЎҚИМАЛАР Юксак ўсимликларнинг органлари таш қ аридан қ опловчи тўқималар билан ўралган. Қ опловчи тўқима-ларнинг эса 3 та типи мавжуд. Булар эпидерма, пробка ва пўстлоқ. Эпидерма қ атлами дастлаб ўсимликнинг барча қ исмини ўраб туради. У ўсимликнинг бутун ҳаёти давомида унинг айрим органлари, хусусан ёш новда ва баргларида са қ ланиб қ олади. Кўп йиллик ўсимликларда унинг энига ўсиши асносида ўзгариб, дастлабки вегетациянинг охиридаё қ иккиламчи қ опловчи тўқима — пробка билан ўрин алмашади. Ўсимлик танаси ташқари билан доимий алоқада бўлиб туради, чунки унда доимий равишда модда алмашинуви жараёни кечади. Шу сабабли эпидерманинг асосий вазифаси – газ алмашинувини бошқариш ва транспирация, яъни сув буғлатишдан иборат. Эволюция жараёнида эпидерма жуда илгари, юксак ўсимликлар қуруқликка мослаша бошлаш даврида пайдо бўлган. Унингсиз қуруқликда ўсувчи ўсимликлар ҳаётини тасаввур қилиб бўлмайди. Эпидермалар шунчалик ажойиб тузилганки, улар ўз вазифасини аниқ ва самарали бажаради. Эпидерма ҳужай-ралари эса ўзаро жуда зич (оғизчалар тешигини ҳисобга олмаганда) жойлашиб, сувни организмдан бекорга чиқиб кетишига йўл қўймасликка қаратилган. Лекин эпидер-маларнинг муҳим хусусияти шундан иборатки, улар тирик ҳужайралардан тузилган ва тириклигида ўзининг барча тартибга солиб турувчи вазифасини тўлиқ бажаради. Булардан ташқари , эпидерма яна бир қатор вазифаларни бажаради. Улар ўсимлик танасининг ичкари-сига касаллик қўзғатувчи организмларни киритмайди, ўсимликка мустаҳкамлик бериб туради. Шунингдек, эпидер - ма ташқарига эфир мойлари, сув ва тузларни чиқариб туради. Ҳатто эпидерма сўрувчи тўқима вазифасини бажариш мумкин.

Эпидерма нисбатан бир хил тирик ҳужайра-ларнинг қ аторидан ҳосил бўлган. Эпидерма устидан кутикула деб аталувчи қ ават қ опланган. У баргни бўкиб қолишдан са қ лаш учун хизмат қилади, чунки баргга тушган сув томчиларини ичкарига ўтказмайди. Эпидерма бундан таш қ ари ўзида турли хил минерал тузларни шимиб қ атти қ қават (м асалан, қ амишда) . ҳосил қ илиши мумкин. Эпидермада сувни кам бу ғ латиш учун хизмат қ иладиган туклар ҳам мавжуд. Улар шакли, узун- қ ис қ алигига кўра турли-тумандир. Бу туклар баъзан минерал моддаларни шимиб қ отади, баъзан ё ғ очланиб ўткирлашади ( қ овоқда). Шундай туклардан ғў за уруғи пўстининг тукидир. Уни биз қ имматбаҳо ашё сифатида яхши биламиз. Чаён ўтининг тукларида чумоли кислотаси бўлиб куйдирувчи хусусиятга эга. Эпидерма қ авати билан қ опланган этнинг таш қи муҳит билан ало қ аси о ғ изчалар орқали бўлади. Оғизчалар иккита ярим ой шаклидагиҳужайралар бўлиб, улар ўзининг ша кли ва яшил пластидалари борлиги билан бош қа ҳужайралардан фар қ қилади. Бу икки ҳужай-раларни чўзинчо қ ҳужайралараро бўшли қ ажратиб туради ва бу оғизчанинг очилиб- ёпилишини бош қариб туради. Ўсимликнинг физиологик ҳолатига қараб бу тешикча очилиши, ёпилиши ёки шунчаки қис қариши мумкин. Оғизча ор қали карбонат ангидрид барг ичкарисига киради, эркин кислород эса атмосферага чи қади. Оғизчалар баргнинг остки қисмида кўпроқ бўлади. Баргдаги оғиз чаларнинг сони ўсимлик турига, унинг яшаш шароитига қараб турлича бўлади ва ўртача 100-300 тадан 1000 тагача ва ундан ҳам кўпроқ бўлади. Одатда эпидерма ўсимликда бир неча ҳафтадан бир неча ойгача умр кўради ва унинг ўрнида иккиламчи қопловчи тўқима - пробка ҳосил бўлади. Унинг пайдо бўлиши учун махсус иккиламчи меристема

зарур бўлиб, у эпидерманинг ўлиши билан юзага келади. Иккиламчи меристема пробка камбийси ёки феллоген деб аталади. Одатда у бир қават чекка томони билан чўзилган бўлинувчи ҳужайралар қаватидан иборат. Бўлиниш эса поя юзасига параллел тарзда амалга ошиб, бу ҳужайраларнинг чекка пўсти қалинлашиб боради ва секин-аста протопластини йўқотади. О қибатда пробка ҳосил бўлади. Шу сабаб пробка ҳужайралари ўликдир. Пробка камбийси икки томонга ишлайди. Таш қи томонга ажралган ҳужайра қатлами пробка тўқимасига айланади. Ҳ ужайраларнинг кўпро қ қисми эса ички, яъни пояга томон ажратилади ва улар тириклигича қолади. У эса феллодерма деб аталади. Пробка тўқимаси, пробка камбийси ва феллодерма биргаликда перидерма деб юритилади. Пробканинг асосий вазифаси – ўсимлик танасидаги намликни сақлашдир. Лекин пробка бошқа муҳим вазифаларни ҳам бажаради. У ўсимликнинг танасига касаллик туғдирувчи организмлар киришига йўл қўймайди. Бунга пробканинг мустаҳкам тузилиши ёрдам беради. Кўп йиллик пробка танага, бутоқ ва новдаларга мустаҳкам механик ҳимоя воситаси ҳисобланади. Феллоген эса янги қаватлар ҳосил қилиб танага етказилган барча жароҳатларни даволашга хизмат қилади. Хуллас, пробка мустаҳкам ғилоф сифатида танада иссиқлик режимини бошқариб туради (унинг ҳужайралари ҳаво билан тўлган) ва ўзгарувчан ҳаво ҳарорати, яъни юқори иссиқ ва совуқдан ҳимоя қилади. Пробка камбийси турли ўсимликларда турлича умр кўради. Одатда эса бир неча ойдан кейин нобуд бўлиб, пўстло қнинг чу қурро қ қаватида проб ка камбийсининг янги қатлами ҳосил бўлади. Бундай ҳолатда ундан озиқлана олмайди ва ўла бошлайди. Бу ўлик тўқималар йиғиндиси эса пўстло қ дейилади. Аслида пўстло қ учламчи қопловчи тўқима бўлиб, у ёрилиб-ёрилиб бўлакчалар ҳолида бўлади. Кўп

йиллик ўсимликларда қуру қ пўстло қ муҳим ҳимоя вазифасини бажаради. У ўсимликни исси қ-совуқдан, ҳайвонлардан сақлайди. Турли ўсимликларда пўстлоқ турли йилларда ҳосил бўлади. Масалан, олмада у 6-8 ёшда, грабда эса 50 йилдан кейин пайдо бўлади. Айрим ўсимликларда (чинор, эвкалипт) пўстлоқ умуман ҳосил бўлмайди. Пўстлоқ тўқималари ўлик бўлганлиги сабабли улар тананинг ўсишига мос равишда кенгайиб бора олмайди. Шу сабабли эртами-кеч улар йиртилиб узун ёриқлар пайдо бўлади. Пўстлоқ ва пўкак ўртасидаги чегара ўтказиш қийинлиги сабабли, одатда шу ёриқларнинг чуқурлигига қараб бу чегара белгиланади. Айниқса, қайин дарахтида бу чегара ранглар хилма-хиллигига қараб аниқ билиниб туради. МЕХАНИК ТЎҚИМАЛАР Ўсимликда скелет бўлмаганлиги сабабли турли хил механик таъсирлар: шамол, қор, ёмғир ва ўзининг шох-шаббаси, барги ва меваларини кўтариб туриш вазифасини механик тўқималар бажаради. Ўсимлик-ларнинг эндигина ҳосил бўлаётган ёш организм-ларида механик тўқималар бўлмайди. Улар тургор босим ёрдамида ўзини тутиб туради. Кейинчалик айтиб ўтилган таъсирларга бардош бериш хусу-сиятига эга бўлган механик тўқималарга зарурат ту ғилади. Аслида пишиқлик ўсимликнинг барча тўқималари иштирокида ҳосил бўлади, лекин механик тўқималар туфайли бу пишиқлик бир неча марта ошади. Механик тўқималарнинг ҳужайралари деворининг жуда қалинлашиши ва тез-тез ёғоч-ланиши билан фар қ қилади. Кўпинча эса механик тўқималарнинг ҳужайралари ўлик бўлади. Механик

тўқималар уларни ташкил қилувчи шакли ва турига қараб: колленхима ва склеренхима деб аталадиган иккита асосий гуруҳга бўлинади. Икки паллали ўсимликларнинг ўсувчи органлари пояси, барги, мева бандида колленхима (грек. колла-елим ) деб аталадиган махсус механик тўқима учрайди. Колленхима ҳужайралари тирик, целлюлоза пўстли паренхима ёки чўзи қ ҳужайралардир. Кўпинча колленхима асосий тўқиманинг чеккасида жойлашиб, ўсимликнинг ўсувчи органларини мустаҳкамлашдан иборат. У одатда поя эпидермиси остида узлуксиз қ ат- қ ат бўлиб жойлашади. Колленхима баъзан ўсимлик илдизида ҳам (карам, лавлаги) учрайди. Колленхима аслида узун чўзилган тирик ҳужайралар тизимидан иборат бўлиб, уларни учи тўмтоқ ёки кесилган. Уларнинг пўсти жуда қалинлашган, лекин томонларнинг бир тарафи юпқа, иккинчи тарафи қалин бўлади. Бу эса уларга ўзига хос шакл беради. Қалинлашган томон пектин ва гелицеллюлоза билан тўйинган, сувга бой бўлади. Қарама-қарши қават эса целлюлозадан иборат. Колленхима ёш новдаларда анча эрта, ҳали улар ўсишни бошлаган давридаёқ ҳосил бўлади. Агар шу даврда чўзилишга қодир бўлмаган қаттиқ тўқималар ҳосил бўлганида, ўсимликнинг бўйига ўсиш имкони бўлмас эди. Колленхима эса ўсимликка пишиқлик бериш асносида ўзи ҳам чўзилиб бораверади. Шундай қилиб, колленхима тирик ҳужайра сифатида чўзилувчандир. Бундан ташқари улар ҳали ёғочланиб улгурмаганлигидан ҳам чўзилувчан бўлади. Склеренхима ўсимликларда кўплаб учрайди. Улар ички бўшлиқлари сув ва ҳаво билан тўлган қ алин деворли ўлик прозенхима ҳужайраларидан иборат. Бу ҳужайра-ларнинг пўсти кўпинча ёғочлашган бўлиб, баъзида эса целлюлозадан иборат. Склеренхима ҳужайралари баъзан тола деб аталади ва улар жуда пишиқ бўлади. Склерен-хималар пўсти пўлат сингари мустаҳкам бўлади.

Луб толалари ҳам склеренхимага киради. Уларнинг девори клетчаткадан иборат, баъзан эса кўп ёғочланган бўлади. Луб толалари поянинг асосий тўқимаси орасида даста ёки чилвир шаклида жойлашади. Улар пектин моддалари билан бир—бирига ёпишган алоҳида-алоҳида луб ҳужайраларидан иборат ва улар амалда техник тола деб юритилади. Айрим ўсимликларда улар анча узун. Масалан, наша ва жутда уларнинг узунлиги 4 мм, зиғирда 60 мм, рамида 350 мм гача ва ундан ҳам узун бўлади. Пишиқ ва эгилувчан луб толаларидан турли газламалар ва ип йигиришда фойдаланилади. Зи ғир, кендир ва рами толаларидан қимматбаҳо газламалар, анча дағал толали каноп ва жут толаларидан қоп , брезент, ар қон қилинади.Луб толаларига ўхшаш, лекин кучли ёғочланган толалар либриформ деб аталади. Бу толалар кўп учрайдиган дарахтлар, жумладан эман, каштан, граб, шамшод ё ғ очи жуда мустаҳкам ва пиши қ бўлиб, механик таъсирларга ўта бардошли бўлади. Луб толалари эса ўсимликнинг эгилувчанлигини оширади. Бундан ташқари, склереидлар деб аталувчи механик тўқималар ҳам бўлиб, улар эса юқоридаги иккала тўқимага кирмайди. Улар алоҳида тош ҳужайралари ҳолатида бўлади. Булар жуда қ алин ва ёғочлашган пўстли, радиал каналчалар шаклидаги тешикчалари бўлган ўлик паренхима ҳужайралардир. Склереидларни колленхимадан фарқи улар ҳужайрасининг девори тенг қалинлашган ва кўпинча ёғочланган бўлади. Қобиғи шакллангач, унинг ичидаги протоплатлар йўқолиб, ҳужайра ўлади. Тош ҳужайралар меваларнинг қ атги қ деворида ва кўп ўсимликларнинг уру ғ ида бўлади. Ёнғо қ , ўрик, шафтоли каби ўсимликларнинг данаги тош ҳужайралари туфайли қ атти қ бўлади. Улар нок ва беҳи каби меваларнинг этида ҳам учрайди.

Механик тўқималар ўсимликда маълум тартибда жойлашиб, улар қ урилишдаги арматура вазифасини бажаради. Механик тўқималар орасида жойлашган бош қ а барча тўқималар эса гўё арматуралар атрофини тўлдириб турган бетон вазифасини бажаради. ЎТКАЗУВЧИ ТЎҚИМАЛАР Ўсимликларда сув ва унда эриган минерал моддаларни илдиздан поя ор қ али ю қ орига кўтарувчи, фотосинтез натижасида ҳосил бўлган органик моддаларни бош қ а органларга олиб бориш вазифасини ўтказувчи тўқималар бажаради. Ўтказувчи тўқималар ўсимликни қуруқликка яшашга мослашгандан кейин ҳосил бўлган. Юксак ўсимликлар танаси икки қисмга, яъни ҳаводан ва тупроқдан озиқланишга мослашган. Шунга мос равишда иккита ўтказувчи тўқима ҳосил бўлиб, улар моддаларни икки йўналиш бўйича ўтказади. Ксилема бўйлаб (юнон. кселос-ёғоч ) пастдан юқорига, яъни илдиз томонидан сўрилган сув ва унда эриган минерал моддалар баргларга (кўтарилувчи оқим) ўтказилади. Шундай қилиб, ксилемани ўтказувчи тўқима дейиш мумкин. Флоэма (юнон. флойос-пўстлоқ ) бўйлаб юқоридан пастга, яъни барглардан илдизга қараб фотосинтез нати-жасида ҳосил бўлган органик моддалар, асосан сахароза оқиб тушади. Бу моддалар карбонат ангидридни ассими-ляцияси натижасида ҳосил бўлганлиги сабабли уларни ассимилятлар ва пластик моддалар ҳам деб юритилади. Эҳтимол юқорига ва пастга деган сўзларга ортиқча урғу бериш ноўриндир. Бу ўринда улар бироз нисбий маъно беради. Чунки эгилган новдаларда кўтарилувчи оқим пастга томон ҳаракат қилса, новда учидаги барг меристемаси иши учун ёки мевага бориш учун пластик моддалар тепага кўтарилади.

Кўтарилувчи о қ им найча ва трахеидлар ор қ али, тушувчи оқим эса турли найчалар ва уларнинг йўлдош ҳужайралари ор қ али амал г а ошади. Ёпи қ уруғли ўсимликларнинг найчалари жуда ингичка капиллярлардан иборат бўлиб, улар ҳужайраларнинг узун қ аторидан ҳосил бўлган. Бу ҳужайраларнинг кўндаланг тўсиқлари қ исман ва бутунлай эриб кетади ва найчалар девори ё ғ очлашиб, ҳужайралар протопласти нобуд бўлади ва найчалар ичи сув билан тўла ўлик найчага айланади. Уларнинг узунлиги турли ўсимликларда турлича, 10 см дан 2-3 м гача бўлади. Найчалар бирлашган жойдан сув тешикчалар ор қ али ўтади. Найчаларнинг пўсти қ алинлашишига қ араб, найча-лар қ алинлашганқисми билан қалинлашмаган қисмлари навбатлашган халқали деворлари спирал шаклида қалинлашган спирал , деворлари қалинлашган тўрга ўхшаш тўрли , қалинлашган жойи юпқа жой билан навбатлашиб турувчи нарвон шаклидаги нарвонсимон , пўстининг сиртида ну қта ёки доирачалар шаклидаги деворигина қалинлашмаган ну қтали найчалар бўлади. Тешикчаларининг тузилишига қараб эса оддий ва ҳошияли тешикчалар бўлади. Оддий тешикчалар цилиндрсимон каналча-лардан иборат бўлиб, ҳужайра бўшлиғидан бошланади ва пўстнинг иккиламчи қавати ор қали ўтиб, бирламчи пўстнинг қалинлашмаган қисмига келиб та қалади. Ҳ ошияли тешикчалар каналчаси ҳужайра бўшлиғидан чиқиши билан жуда кенгаяди ва ҳужайра пўстининг иккиламчи қатламлари унинг устида юқори томонида тешик бўлган қуббага ўхшаш ўсиқ ҳосил қилади. Қўш ни ҳужайраларда ҳам худди шундай қубба ҳосил бўлади ва ҳар қайси ҳужайра тешикчалари бир-бирига рўпара келиб туради. Найчалар эскирган сари ишдан чи қа бошлайди. Бунда улар тешикчали каналлар ор қали тортилиб келаётган бир-бирига ёндош паренхима ҳужайралари билан ти қинланади. Паренхима ҳужайраларининг найчаларини тиқинловчи ўсимталари тил деб аталади.

Бош қ а ўтказувчи тўқима - трахеидлар ҳам ўсимликлар организмида найчалар сингари ўтказувчи вазифани бажаради.. Трахеидлар ҳам ингичка учли ва ё ғ очлашган қ алин деворли ўлик прозенхима ҳужайралари-дир. Уларнинг кўндаланг тўсиғида жуда кўп каналчалар бор. Кўндалангига кесиб қ аралса улар тўрга ёки элакка ўхшаб кўринади ва шу сабабли тўрли найчалар деб юритилади. Ёндош иккита ҳужайра плазмаси ана шу найчалар ор қ али бирлашади, ю қ оридан пастга тушаётган сув ҳам ана шу найчалардан ўтади. Тўрли найчаларнинг узунлиги одатда 0,3-0,5 мм дан ошмайди, фа қ ат лианаларда 1-2 мм гача етади. Бир паллалиларда тўрли найчалар ўсимлик органининг бутун умри давомида фаолият кўрсатади. Икки паллалиларда ёзнинг охирида нобуд бўлади ва тешиклари битиб қ олади. Ўтказувчи тўқималарнинг юксак ўсимликлар танасидаги элементлари, одатда, алоҳида гуруҳларга тўпланган , яъни боғлам шаклида бўлади. Бу боғламларга найчалар, трахеидлар ва йўлдош ҳужайралари билан бирга тўрли найчалар киради. Ана шунга ўхшаш бо ғ ламлар фа қ ат тўрли найчалардан ёки фа қ ат найча ва трахеидлардан тузилган бўлса, оддий боғлам дейилади ва улар баргларнинг энг ингичка томирида учрайди. Биро қ оддий ва тўрли найчаларга кўпинча паренхима ҳужайралари, шунингдек, луб ва ё ғ очлик шаклидаги механик элементлар ҳам қў шилади, натижада тўқималар-нинг мураккаб бирикмаси - толали - найчали боғламлар ҳосил бўлади. Тузилиш жиҳатдан бу бо ғ ламлар луб ёки флоэма ва ёғочлик ёки ксилема деб аталадиган иккита асосий қ исмга бўлинади. Ксилема таркибига найчалар ва трахеидлар, шунингдек, ё ғ очлик толалари ва ёғочлик паренхималар киради. Флоэма таркибига тўрли найчалар ва уларнинг йўлдош ҳужайрали луб толалари ва луб паренхималари киради. Фотосинтез натижасида ҳосил бўлган органик моддалар флоэма бўйлаб ю қ оридан пастга қ араб о қ ади.АЖРАТУВЧИ ТЎҚИМАЛАР

Ҳ ужайраларнинг ҳаёт фаолияти натижасида бир қатор чи қиндилар ҳосил бўлади. Уларга органик кислоталарининг баъзи тузлари, смолалар, эфир мойлар, каучук ва бош қалар киради. Бу моддалар ўсимликлар организмидаги махсус ажратиш система -си ёрдамида чи қариб юборилади. Бу системалар смола йўллари ва сут найчаларидир. Баъзан оддий паренхима ҳужайралари ҳам чиқиндиларни таш қарига чи қариш вазифасини бажаради. Ажратувчи тўқималарни ўрганишнинг қийин жиҳатлари бор. Биринчидан, ажратувчи тўқималар тузилиши ва ўсимликда жойлашишига қараб турли хил. Иккинчидан, ўсимлик ажратаётган моддаларнинг морфологик тузилиши бир хил бўлгани ҳолда химиявий таркиби хилма-хил, ўхшаш моддаларни эса турли хил ажратувчи тўқималар ҳам чиқазиши мумкин. Учинчидан, ажратиб чиқарилган моддалар-нинг ўсимликни ўзи учун аҳамияти ноаниқ. Фақат уларнинг айримлари ҳақида аниқ фикр айтиш мумкин. Афтидан айрим моддалар чиқиндилар бўлиб, улар моддалар алмашинуви жараёнида ажралиб чиқади. Меристемаларда ажраладиган моддалар интенсив жараёнларда улар кўпроқ чиқади, деган фикр уйғотади. Лекин чиқинди моддалар эволюция жараёнида мослашиши учун қўшимча вазифаларни бажарганлиги ҳам эҳтимолдан холи эмас. Масалан, айрим смола ва эфир мойлари ажратадиган ўсимликларни ҳайвонлар емайди. Нинабарглилар ёғочидаги смола эса уни чиришдан сақлайди. Ўсимлик ажратиб чиқарган моддалар бир нечта гуруҳларга бўлинади. Энг типикларидан бири терпенлар бўлиб, уларга эфир ёғлари, бальзамлар, смола ва каучук киради. Ўсимликлар, шунингдек, полисахаридлар, оқсил моддалари, тузлар ва сув ҳам ажратиши мумкин.

Ташқи ажратувчи тўқималар . Булардан темирли туклар – трихомалар эпидермисдан ҳосил бўлади. Газанда ўсимлигининг куйдирувчи туклари ҳам ташқи ажратувчи тўқималарга киради. У кичик шприцни эслатувчи, ичида шираси бўлиб, терига санчилиши билан шу шира баданга ўтиб куйдиради. Нектарниклар ҳашаротларни жалб қилувчи нектарлар ажратиб чиқаради. Улар асосан, гулда бўлади. Гидатодлар (юнон. гидор, гидатос-сув ; одос-йўл ) ташқарига сув томчилари ва унда эриган тузларни ажратиб чиқаради. Ўсимлик организмига вақтинча сув миқдори кўп бўлиб транспирация фаоллиги суст кечганда гидатодлар орқали гуттация ҳодисаси кечади, яъни ташқарига сув томчилари ажралиб чиқади. Бу ҳодиса ўсимликларда ёз ойларида эрталаб нам етарли бўлганда кузатилади. Ташқи ажратувчи тўқималарга, шунингдек, ҳашаротхўр ўсимликлардаги овқат ҳазм қилувчи тукларни ҳам киритиш мумкин. Бу туклардан ажралган суюқлик моддалар (ферментлар, кислота-лар) ёрдамида ушланган ҳашаротлар ҳазм қилинади. Ички ажратувчи тўқималар. Кўпчилик нинабаргли дарахтларнинг ёғочлиги, пўст ва баргида учрайдиган смола йўллари смола каналлари деб аталадиган узунасига кетган бўшлиқлардан иборат бўлиб, уларнинг ички томони паренхима ҳужай-ралари билан қопланган. Бу ҳужайралар ажратувчи ҳужайралар деб аталади. Сут найчалари ўсимлик танасида тармоқ-ланиб кетган каналлар системасидан иборат. Сут найчалари доимо тирик бўлиб, унда муалла қ ҳолда каучук, жуда кичик смола томчилари, крахмал доначалар ва алкалоидлар бўлади. Бу кўкнори, сутламагул, қоқиўт каби ўсимликларга хос бўлган сутсимон ширадир. Айрим ўсимликлар, масалан, Бразилия гевеясининг сутсимон ширасидан кўплаб каучук олинади. Бу ўсимлик экватор зонасига барча мамлакатларда кўплаб ўстирилади ва катта хўжалик аҳамиятига эга.

5- боб ГУЛЛИ ЎСИМЛИКЛАР ОНТОГЕНЕЗИНИНГ БОШЛАНҒИЧ ДАВРЛАРИ 1§. УРУҒ, УНИНГ ТУЗИЛИШИ ВА ТИПЛАРИ Ўсимликнинг индивидуал тараққиёти ёки онтогенези (юнончадан онтос-мавжуд; генезис-келиб чиқиши ) битта ҳужайрадан, жинсий йўл билан уруғланган тухум ҳужайра, яъни зиготадан бошлана-ди. Онтогенез жараёнида кўп ҳужайрали юксак ўсимликлар бошқа органларини, биринчи навбатда вегетатив органларини қайтадан ҳосил қилади. Гулли ўсимликларнинг асосий вегетатив органлари – новда ва илдиз етилган уруғда муртак ҳолатида бўлади. Лекин уруғ униб бошлагач, муртак-дан янги органлар, хусусан, барг, новда, ён новдалар, куртак, илдиз, ён илдизлар ва қўшимча илдизлар ривожланади. Ўсимлик ривожланишининг кейинги босқичларида кўпайиш органлари, яъни гул, ундан ҳосил бўладиган мева ва уруғ ҳосил бўлади. Бу органлар муртак ҳолида уруғда бўлмайди ва улар меристема ҳужайраларининг фаолиятидан пайдо бўлади. Ўсимликлар ҳайвонлардан фарқли ўлароқ умрбод ўсади ва янги органлар ҳосил қилади. Бунинг асосий сабаби, уруғ муртакда учки меристемаларнинг (поя ва илдизда) мавжудлигидир. Онтогенез жараё -нида ўсимликнинг шохланиши эвазига учки мери -стемалар сони бир неча баробарга ошади. Бундан ташқари, ўсимлик

органларининг ҳосил бўлишига лотерал меристемалар (перицикл, камбий) ҳам иштирок этади. Муртак очиқ уруғли ва гулли ўсимликларда уруғда шаклланади. Уруғ ўсимликни кўпайиши ва тарқалиши учун хизмат қилади. У уруғкуртакда, одатда уруғланиш жараёнидан кейин шаклланади ва гулли ўсимликларда уруғ мева ичида ҳосил бўлади. Аксарият ҳолларда гулли ўсимликлар уруғи уруғмуртак, эндосперм ва уруғ пўстидан тузилган. Уруғмуртак зиготанинг маҳсули сифатида ўз ҳужай-раларида диплоид хромосомалар йиғиндисини тутади. Эндосперм эса қўш уруғланиш натижасида муртак халтасининг марказий ҳужайрасидан ҳосил бўлади ва триплоид ҳужайрадан таркиб топган. Шундай қилиб, уруғмуртак ва эндосперм уруғ ичида ёнма-ён жойлашса-да, ҳам морфологик, ҳам цитологик жиҳат-дан бир-биридан кескин фарқ қилади. Муртакнинг вазифаси аниқ. У эмбрион ҳолат-даги янги ўсимлик бўлиб, тўлиғинча ёки қисман меристемадан иборат. Эндосперм муртакни озиқлан-тириш учун хизмат қилади. Айрим ўсимликларда, хусусан, магнолиядош-лар, лилиядошларда ва палмаларда муртак жуда кичик бўлиб, уруғнинг ичи асосан эндосперм тўқималари билан тўлган бўлади. Бошқаларида эса муртак шаклланиш жараёнида шунчалик ўсадики, уруғнинг ичи асосан муртакдан иборат бўлиб, эндосперм фақат уруғ пўсти атрофларида учрайди. Бу ҳолатни олма, бодом сингари ўсимликларда кузатиш мумкин. Дуккаклиларда, мураккабгулдошларда, қовоқдошларда эса уруғ фақат муртакдан иборат бўлиб, мавжуд эндосперм ҳам шу муртак ичида бўлади. Лекин аксарият ўсимликларда асосан оралиқ ҳодисалар учрайди. Уруғ ёпиқ уруғли ўсимликларнинг жинсий кўпайиши натижасида уруғкуртак мегаспорангийдан, очиқ уруғлиларда макроспорангийларнинг тубида жойлашган уруғкуртакдан ўсиб

чиқади. Буларнинг уруғи тугунча девори билан ҳимоя қилинмасдан очиқ ҳолда ўрнашган. Айрим ҳолларда уруғ жинсий ҳужайралар қўшилмаган ҳолда, уруғланмаган тухум ҳужайраларидан ҳам вужудга келади. Бу ҳодиса апомиксис (юнон . апо-инкор; миксис-аралашиш ) деб аталади. Уруғлар шакли, катта-кичиклиги, ранги ва ички тузилиши билан бир-биридан кескин фарқ қилади. Уларнинг шакли юмалоқ, чўзинчоқ, эллипссимон, узунчоқ ва ҳоказо шаклларда бўлади. Ташқи қавати эса силлиқ, ғадир-будир, тукли бўлиши мумкин. Уруғ асосан 1-2 қават интегумент (лот . инте-гументум - қоплама ) - уруғкуртак қобиғи нуцеллюс (лот. н уцеллюс - мағиз ) ни ўраб турувчи пўст билан қопланади. У уруғлангандан сўнг уруғ пўстига айланади. Кўпинча уруғда 1 та муртак бўлади. Баъзан эса 2 та ва ундан ортиқ етилиши ҳам мумкин. Кўп муртак етиладиган уруғларни очиқ уруғлилар, архидеягулдош, пиёздошлар ва мураккабгулдошларни учратиш мумкин. Уруғ пўсти. Уруғ пўсти одатда кўпқаватли. Уруғда пўст ҳамиша бўлади. Пўстнинг асосий вазифаси – муртакни механик таъсирлардан микро-организмларни киришидан, қуриб қолишдан, бефур-сат ўсишдан сақлашдан иборат. Булардан ташқари уруғ пўсти унинг тарқалишига ҳам хизмат қилиши мумкин. Масалан, тол ва теракнинг туклари уруғни шамолда енгил учишини таъминласа, этдор тухум пўсти қушлар, чумоли ёки ҳашаротларни жалб қилади. Уруғ пўсти анатомик структураси ва ранги хилма-хил. Унинг қалинлиги, пишиқлиги, қаттиқлиги кўпинча мева қатига боғлиқ. Агарда мева чатнамайдиган ва мева қати қаттиқ бўлса, одатда уруғ пўсти анча юм- шоқ (эман, гилос, кунгабоқар). Бошқа ҳолларда уруғ пўсти қалин ва ёғочланган (узум, ғўза). Эътибор бериб қаралганда уруғ пўстида кичик тешик – микропили борлигини кўриш мумкин. Бу тешикдан уруғ

униш учун зарур сув киради ва одатда муртак ҳолатидаги илдизнинг учи шу тешикчага қаратилган ва илдиз униш даврида унга шу тешикча яна керак бўлади. Эндосперм. Етилган уруғнинг эндосперми одатда ғамловчи тўқималарнинг йирик ҳужайрасидан иборат. Унсимон эндосперм ҳужайраларида иккилам-чи крахмал доначалари, ёғсимон эндосперм ҳужайра-ларида эса ёғ томчилари тўпланади. Бундан ташқари, уруғларда оқсил ва фитин (фосфорли бирикмалар) ҳам учрайди. Эндосперм уруғ букканда ферментлар таъсирида гидролизга учрайди ва униш жараёнида муртак томонидан ўзлаштирилади. Уруғлар уруғмуртак ва эндоспермнинг нисбати ва жойлашишига кўра бир-биридан кескин фарқ қилади. Баъзи ўсимликларда уруғ муртаги жуда кичик бўлиб, уруғнинг ичи деярли эндосперм билан тўлган бўлади. Бундай уруғларни эндоспермли уруғлар дейи-лади. Бу типдаги уруғлар бир паллалиларданғ ғалла-гулдошлар, пиёзгулдошларда; икки паллалилардан итузумдошлар, соябонгулдошлар, сутламадошларда учрайди. Бошқа гуруҳ ўсимликларда эса бунинг акси. Муртак яхши ривожланиб, эндоспермни ўзлаштириб юборади ва эндосперм уруғ пўсти остида бир неча қатор ҳужайралар шаклида қолади (масалан, бодом) ёки бутунлай қолмайди (капалакгулдошлар, мураккаб- гулдошлар, қовоқдошлар, раъногулдошлар ва ҳ.к.). Бу типдаги уруғлар эндоспермсиз уруғлар деб аталади. Эндоспермсиз уруғларнинг уруғ пўсти остида йирик уруғпаллалари бўлиб, уларнинг тўқималарида озиқ моддалар тўпланади. Ғамланган озиқ моддалар перисперм (юнон. пери-атроф; сперма-уруғ ) да ҳам тўпланиши мумкин (қорамурч, лавлаги). Бундай ҳолларда муртак жуда кичкина бўлиб, у ҳамма томондан ғамловчи тўқима билан ўралган бўлади.

Муртак. Юқорида айтилгани сингари муртак бўлажак ўсимликнинг эмбрион ҳолатидир. У деярли меристема тўқимасидан ташкил топган. Кўпинча етилган уруғда муртак морфологик жиҳатдан бошлан-ғич новда, илдиз, битта ёки иккита уруғпалладан иборат. Нинабарглиларда эса бир нечта уруғпалла бўлади. Уруғпаллалар ёш хлорофит ўсимликнинг биринчи барглари ҳисобланади. Уруғ униб чиққанда иккита баргсимон яшил палла ҳосил қилувчи ўсимликлар икки паллали ўсимликлар деб аталади. Муртаклари битта уруғпаллали ўсимликлар бир паллали ўсимликлар деб аталади (ғалла ўсимликлари). Бошланғич новда ва илдизнинг учида апикаль меристемалар жойлашган бўлиб, улар физиологик жиҳатдан ёш ва бўлиниш хусусиятига эга. Муртак пояча, бошланғич новданинг ўсиш нуқтаси жойлашган меристема ҳужайраларидан пастроқда, бўртма шаклида бўлади. Баъзан новданинг апексида уруғпал-лалардан кейин баргларнинг бошланғич бўртмалари (муртак куртаклари) ҳосил бўлади. Муртак ўқининг уруғпаллалардан илдиз бўғизигача бўлган қисми гипокотиль (юнон. гипо-остки; котилеодон-уруғпалла ) деб аталади. Уруғпалла билан биринчи куртак оралиғи эпикотиль (юнон. эпи-устида ) деб аталади. Гипокотиль-нинг энг пастки қисми илдиз бўғзи орқали муртак илдизчаси билан туташади (2-расм). Икки паллали ўсимликларда новданинг ўсиш нуқтаси уруғпаллаларнинг ўртасида жойлашиб, учки ёки терминал новда дейилади. УРУҒНИНГ УНИШИ. ЎСИМТАНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Уруғнинг ўсимлик учун аҳамияти аниқ. Лекин уруғнинг хўжаликдаги аҳамияти ҳам беқиёс. Айнан ғалладошлар уруғидан одамнинг асосий озуқаси ҳисобланмиш нон олинади. Дуккаклилар

уруғи худди шу сингари катта аҳамиятга эга. Ёнғоқларнинг инсон эҳтиёжини қондиришдаги аҳамияти ҳам изоҳ талаб қилмайди. Кўплаб мой берувчи ўсимликлар уруғидан ўсимлик мойлари олинади ва уларнинг ўрнини бошқа мойлар босмайди. Шундай экан, маданий ўсимликларни ҳосилдорлиги ўсимликнинг ўзини сон жиҳатдан тўкислигини таъминлашга етишидан ташқари, бир неча юзлаб маротаба кўп бўлиши керак. Ҳосилдорлик кўп жиҳатдан экиладиган уруғ-нинг сифатига боғлиқ. Одатда энг сара уруғлар экиш учун танланади. Уруғ сифатининг кўрсаткичларидан бири – унинг унувчанлигидир. Уруғ унувчанлигини одатда лаборатория шароитида ундириб кўриб текширилади. Ундириб текширишнинг эса бир қанча 2-расм. Икки паллали ўсимликлар тузилишининг схемаси. 1-ёш муртак; 2-етилган муртак; 3-ўсимта; 4-вегетатив фазадаги ёш ўсимлик; Уп-уруғпалла; Гп-гипокотиль; Аи-асосий илдиз;

Ёи- ён илдизлар; Қи-қўшимча илдизлар; Ми-муртак илдиз; Ук-учки куртак; Ёк-ён куртаклар; Ўк-новданинг ўсиш конуси; Пкм- прокамбий. усуллари мавжуд. Маълумки, уруғнинг униши учун етарли шароит зарур. Улардан энг зарурларидан бири намликдир. Уруғ тўқималарининг ўзида намлик анча кам, ўртача 10-15% атрофида. Бундан ташқари, уруғнинг униши учун ҳаво зарур бўлиб, унувчи уруғнинг нафас олиши учун керак. Шунингдек, ҳар қайси тур ўсимлик уруғининг ўсиши учун маълум ҳарорат талаб қилиниб, бусиз уруғ унмайди. Қарийб барча ўсимликлар уруғи униши учун оптимал ҳарорат +25...+35 0С атрофида бўлса-да, мўътадил ва совуқ иқлимда ўсувчи ўсимлик уруғлари учун у анча паст. Масалан, қизил себарга учун +0,5 0С , сўлига +1 0С , зиғирга +2 0С , буғдойга +4 0С талаб қилинади. Субтропик ва нам иқлимли ўлкаларда ўсувчи ўсимликлар уруғига 10-20 0С ва ундан ҳам юқори (шоли +10 0С , қовун, бодринг +15...+18 0С ва ҳ.к.) талаб қилинади. Айрим ўсимликлар уруғининг яхши ўсиши учун эса ўзгариб турувчи ҳарорат маъқул. Мўътадил ва совуқ иқлимда ўсувчи кўпчилик ёввойи ўсимликларнинг уруғи ерга тушганида совуқ урмагунча яхши униб чиқмайди. Ёруғлик уруғ унишига турлича таъсир қилади. Кўпчилик ўсимликлар уруғи униши учун ёруғликка эҳтиёж йўқ. Лекин айримлари ёруғликсиз унмайди. Сабзи уруғи ёруғликда яхши унса, салат ва тамакининг уруғи ёруғлик етишмаса мутлақо унмайди. Верониканинг уруғи эса фақат қоронғида унади. Уруғнинг тиним ҳолати . Уруғ одатда тиним даврини ўтамагунча униш учун барча шароит етишишига қарамасдан униб чиқмайди. Кўпинча узоқ тиним даври деб аталувчи вақт ўтиши талаб қилинади. Унинг сабаби эса хилма-хил. Шулардан бири етилган уруғ

муртагининг тўлиқ етилмаганидир. Бундай ҳолларда муртак эндосперм ҳисобидан маълум муддатда етилади ва шундан сўнг унади. Бунга яққол мисол қилиб женьшенни кўрсатиш мумкин. Бу ўсимликнинг уруғи фақат 3-йили унади. Бу даврда муртак тўлиқ шаклланади. Уруғ унмаслигининг бошқа сабаблари ҳам бор. Жумладан, дуккаклиларнинг уруғ пўсти қаттиқ бўлганлиги сабабли ичкарига сув ўтмайди, оқибатда унинг униши қийинлашади. Кўпчилик ғалладошлар ва тамаки уруғи пўстининг ички қавати ҳавони ёмон ўтказиши сабабли уруғ униши секинлашади. Кўпинча эса мўътадил иқлимда ўсувчи ўсимликлар уруғининг устки қобиғи қаттиқлигидан сувни ичкарига кириши қийинлашади ва бундай уруғлар секин унади. Шундай қилиб, уруғнинг тиним ҳолати кенг тарқалган ҳодиса бўлиб, бу аслида уруғнинг вақтидан олдин униши, оқибатда бўлажак авлодни ўсиш учун қулай даврда ўсишини таъминлашга қаратилган ва эволюция жараёнида шаклланган ҳодисадир. Тегишли вақт ўтиши билан уруғ пўсти чириши ёки бузилиши ва уруғ бемалол униши учун шароит етилади. Уруғ лар униш тезлиги ва унувчанликни сақлаш. Барча ўсимликлар уруғи узоқ тиним даврига кетади, дейиш нотўғри. Шундай уруғлар борки, улар ўсимликдан узилиб тупроққа тушиши билан дарҳол унишни бошлайди ва жуда тез унувчанлигини йўқо-тади. Униш тезлиги ва унувчанликни сақлаш муддати-га қараб, уруғларни бир неча гуруҳларга бўлиш мумкин. 1. Узоқ муддатли тиним даврига эга ва унувчанлигини узоқ сақлайдиган уруғлар. Бу гуруҳдаги уруғлар бир, икки йил ва ундан ортиқ муддат ўтганидан кейин унишни бошлайди ва жуда узоқ муддат ўз унувчанлигини сақлайди. Бу гуруҳга кўплаб дарахтлар ва ўрмонда ўсадиган ўтлар киради. Ўрмон ва даланинг монолит тупроқларида ўтказилган тажрибаларни кўрсатишича, тупроқда кўплаб ёввойи

ўсимликлар жумладан, бегона ўтлар уруғининг заҳираси тўпланиб, улар ўнлаб йиллар давомида унишда давом этади. Тажрибаларда 40- 50, ҳатто 90 йилдан кейин ҳам уруғларни ўсганлиги исботланган. Бегона ўтларни йўқотиш жуда қийинлиги ҳам ана шундан. Нилуфарнинг уруғи 250 йилда ҳам унувчан-лигини йўқотмаганлиги ёки ёввойи одамлар яшаган ғорлардан бурчоқнинг уруғи топилганлиги ва улар ҳозиргача униш қобилиятини сақлаганлиги маълум. 2. Уруғлар ўсимликдан ерга тушгач (кўпинча қишлагандан сўнг) унади ва бир неча йил давомида (7-12-18 йил) ўз унувчанлигини сақлайдиган ўсимликлар. Бу гуруҳга кўплаб маданий ўсимликлар – ғалладошлар, сабзавотлар ва кўпчилик ўтлоқ ва чўл ўсимликлари уруғлари киради. 3. Уруғлар дарҳол ўсади ва жуда тез унувчан-лигини йўқотади. Бу гуруҳга тол, терак, мать -и -мачеха, ўрмаловчи себарга, кўпчилик нам тропикларда ўсувчи ўсимликлар киради. 4. Уруғлар тўғридан-тўғри ўсимликнинг ўзида, ерга тушмасдан ўсишни бошлайди. Буларга “тирик туғувчи” деб аталувчи ўсимликлар кириб, уларга мисол жуда кўп эмас. Баъзан умуман мева ва уруғ ҳосил қилмай, гуллар шакл ўзгартириб, кичик новдаларга айланган ва улар ерга тушиб янги ўсимлик ҳосил қилган ҳолларни ҳам кузатиш мумкин. Бу ўсимликлар ҳам “тирик туғувчи” дейилса-да, аслида улар ҳақиқий тирик туғувчилар эмас. Бу ҳодиса одатда оғир иқлим шароитлари: тундра, баланд тоғлар ва саҳроларда ўсувчи ўсимликларда учрайди. Уруғпалланинг уруғ унишидаги вазифаси. Уруғнинг унишидан олдин у бўкади. Бўкиш жараёнида уруғ кўп миқдорда сувни ўзлаштиради ва уруғ пўсти ёрилади. Бу даврда ферментлар таъсирида заҳира моддалар эрийди ва муртакнинг меристематик ҳужайралари томонидан ўзлаштирилиши осонлашади. Жумладан, крахмал эриган шакарга айланади.

Одатда уруғпалла муртаги ферментлар чиқариб, эндосперма ва перисперма моддаларини эритади. Шундай қилиб, уруғпалланинг биринчи вазифаси – бу ажратувчи, бошқача айтганда, овқат ҳазм қилувчи вазифани бажаради. Унинг кейинги вазифаси эса сўришдир, яъни эриган заҳира моддаларни сўришни ҳам уруғпалла бажаради. Шу сабабдан уруғпаллалар-нинг юзаси катта ёки ўсиш олдидан тезда катталашади. Уруғнинг униб чиқиши. Уруғ униб чиқаёт-ганида жадал озиқланиш натижасида муртакда барча органлар тез шаклланади. Микропиляр тешикчадан муртак илдизча ташқарига чиқади ва тупроқ билан бирикиб озиқланишни бошлайди. Гипокотилнинг ўсиши билан илдизча тупроққа янада чуқур кириб боради. Маълум вақт ўтгач гипокотиль тўғриланади ва бу уруғпалла ва бошланғич новдани ер устига олиб чиқади. Икки паллали ўсимликларда ниш иккита паллабарглари билан ташқарига чиқади. Буни шўрадошлар, итузумдошлар, мураккабгулдошлар, соя-бонгулдошлар, гулхайридошлар, раъногулдошлар ва 3-расм. Икки паллалиларнинг ер устки ва ер остки ўсиш схемаси

1-уруғ ўсишининг бошланиши; 2,3 – ер устки ўсишнинг фазалари; 4,5 – ер остки ўсишнинг фазалари; Уп- уруғпалла; Эпк- эпикотиль; Аи- асосий илдиз; Ёи- ён илдиз; Қи- қўшимча илдиз; Тб- тангачабарглар. Гипокотиль қора рангда. бошқаларда кузатиш мумкин. Ташқарига чиққан уруғпаллада хлорофил пайдо бўлиб, унда фотосинтез жараёни бошланади. Шундай қилиб, уруғ унишининг бу типини ер устки , уруғпалласи ер остига қолганида эса ер остки униш дейилади. Буни нўхат, ерёнғоқ, бурчоқ, олхўри, олча кабиларда кузатиш мумкин. Ер остида уруғпаллаларнинг қолиши сабаби қуйидагича. Агарда заҳира моддалар уруғпалланинг ўзида тўпланган бўлса, уруғ униш жараёнида эриган озиқ моддалар муртак томонидан ўзлаштирилгач уруғпалла сўлийди ва пучайиб қолади. Бундай уруғпаллалар ташқарига чиқа олмай тупроқ остига қолиб кетади. Бу ҳодисани эман, горохда яққол кўриш мумкин. Фотосинтез эса дастлабки баргларда бошланади. Бир паллали ўсимликлар уруғининг унишида кўпинча уруғпалланинг бир қисми ер устига чиқади, шундан сўнг уруғпалланинг ғилофи ўсишдан тўхтайди, кейинчалик қуриб қолади. Иккинчи қисми қалпоқча эса ер остида қолади ва шимувчи орган сифатида уруғда узоқ сақланади. Ўсимтанинг ривожланиши. Кўриниб турибдики, ўсиш жараёнида фақат ўсимликнинг ўлчамлари катталашиб қолмасдан муртак органлари-нинг функциялари ҳам ўзгаради, янги органлар пайдо бўлади. Ўсиш конусининг куртагида барг муртаклари пайдо бўлади, илгарироқ ҳосил бўлган барг муртак-ларидан эса барг ёзила бошлайди. Улар орасидаги поянинг қисми узаяди ва бўғим оралиғи пайдо бўлади. Муртак илдиз энди асосий илдизга айланиб, тармоқлана

бошлайди. Ён илдизлар эса асосий илдиз билан биргаликда илдиз тизимини ҳосил қилади. Илдиз бўғзи атрофида гипокотиль ва новданинг пастки бўғимида қўшимча илдизлар пайдо бўлади. Ўсимтанинг ташқи қиёфаси уруғпалланинг ер устига ёки ер остига чиқиши билан эмас, балки асосий новданинг ўсиш хусусияти, асосий илдиз тизимининг ва қўшимча илдизларнинг шаклланиш хусусиятларига қараб белгиланади. Агарда барча бўғим оралиғи яхши ўсса новда узайган, секин ўсса эса новда қисқарган бўлади. Асосий илдиз тизими баъзан қўшимча илдизларга нисбатан секин ривожланади. Бу аслида ғалладошларда ҳали муртак ҳолатидаёқ белгилаб қўйилган бўлади. Оқибатда ўсимликда попук илдиз шаклланади. Илдизнинг бу типи барча бир паллалиларга хос. Уруғпаллалиларнинг шакли кўпинча оддий (доира, овал, узунчоқ, тухумсимон, буйраксимон). Дастлабки барг яхши тараққий этмаган бўлиб, ўсимликнинг ҳақиқий баргига кўп ўхшайвермайди. Шундай қилиб, ўсимталарда барча вегетатив органлар – илдиз ва новда тизими шаклланиб,улар учки меристема тўқималари туфайли ўсишни давом эттиради (3-расм).

Адабиётлар :1. Ахмедова М.М. Маҳмедов А.М., Ҳусанов Н.А. Инглизча -ўзбекча-русча ботаника атамалари лўғати : Ўзбекистон, 2002.128б. 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. – Ботаника: Морфология и анатомия растений. М: «Просве-щение», 1988. 3. Жуковский П.М. - Ботаника. М., «Колос», 1982. 4. Зокиров Қ.3., Набиев М.М., Пратов Ў.П., Жамол- хонов Х.А. Русча-ўзбекча ботаника терминлари- нинг қисқача изоҳли луғати. Тошкент, 1963. 5. Икромов М.И., Нормуродов Х.Н., Юлдашев А.С. Ботаника. Ўсимликлар морфологияси ва анатомия-си. Тошкент: «Ўзбекистон», 2002. 6. Набиев М.М. Ботаника атлас-луғати. Тошкент, 1963. 7. Хржановский В.Г., Пономаренко С.Ф. Ботаника. М., «Колос», 1988. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Тукималар

Асосий тўқималар

Тўқималар ҳақида умумий тушунча

Усимликлар организмининг тузилиши

Ўсимликдаги физиологик жараёнларнинг маҳсули ўсиши