Тукималар - Botanika - Referatlar

Тукималар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB

Ko'chirib olish

Тўқималар Режа: 1. Тўқималар ҳақида тушунча ва уларнинг классификацияси 2. Ассимиляция, жамғарувчи, аэренхима, с ўрувчи, қопловчи тўқималар 3. Ажратувчи, механик ва ўтказувчи тўқималар

Тўқималар ҳақида тушунча ва уларнинг классификацияси Ўсимлик тўқималари ҳақида умумий тушунча. Кўпчилик тубан ўсимликларнинг ва сув ўтларининг вегетатив органларининг тузилиши ва бажарадиган вазифалари жиҳатидан бир-бирларидан кам фарқ қиладилар. Бу эса уларнинг яшаш муҳитининг бир хилда эканлигини кўрсатади. Лекин қуриқликда яшаётган юксак ўсимликларнинг органлари ҳужайраларини келиб чиқиши, тузилиши ва вазифаси жиҳатидан турли тумандирлар. Бу турли туманлик юксак ўсимликларнинг тарихий тараққиёти жараёнида турли экологик (ҳаво, тупроқ в.б.) шароитга мослашиш натижасида келиб чиққан ва мустаҳкамлангандир. Бажарадиган вазифалари турлича бўлган ҳужайралар тузилиши ва шакли жиҳатидан ҳам бир-бирларидан кескин фарқ қилади. К елиб чиқиши, тузилиши ва организмларда бажарадиган вазифаси ўхшаш бўлган ҳужайралар гуруҳига т ўқи малар деб аталади. Тўқималар тўғрисидаги тушунчалар XVII асрда М. Мальпиги ҳамда Н. Грю лар томонидан ривожлантирилди. М. Мальпиги ўсимлик органларининг ҳужайралар тўпламидан тузилганлигига эътибор қилиб, у лар ни газмолларнинг тузилиши билан таққослайди ва ботаника фанига “тўқима” (лотинча – textus , грекча - histos ) термини ни олиб киради. Улар асосий тўқималарни тасвирлаб, уларни ташкил этган ҳужайраларни шаклларига қараб паренхима ва прозенхималарга бўладилар. Кейинчалик анатом олимлар тўқималарни таснифлашда уларнинг вазифаси ва келиб чиқиши каби муҳим белгиларига асосланадилар. Лекин битта вазифасига қараб тўқималарни таснифлаш турли сабабларга кўра ҳар вақт тўғри кела бермайди. Чунки кўпчилик ўсимликларнинг бир хил

тўқималари бир неча хил вазифаларни бажариши мумкин, (ўтказиш, мустаҳкамлик, ассимиляция ёки ғамловчи в.б.), ёки бир хил тўқима турлича вазифаларни бажарувчи ҳар хил элементлардан ташкил топган бўлиши мумкин. Кўп вақтда тўқималар вазифаларини ўсимлик онтогенезининг охирги босқичларида ўзгартиради (ёғочлик тўқималари аввал ўтказувчанлик вазифаси, кейинчалик мустаҳкамлик) ёки вазифаси ва келиб чиқиши жиҳатидан ўхшаш бўлган, битта тўқима таркибига кирувчи ҳужайралар, бошқа типга кирувчи тўқималар орасида тарқоқ ҳолда учрашиши мумкин. Бундай ҳужайраларни идиобластлар деб аталади (янтоқ, ширин мия баргларида). Юқоридагилардан кўриниб турибдики, тўқималарни вазифасига қараб таснифлаш кўп вақтда шартли равишда тузилади. Ҳозирги кунда тўқималарни тубандаги тартибда ўрганиш мақсадга мувофиқ деб қабул қилинган. I. Ҳосил қилувчи тўқима (меристема) : 1) Учки (апикал); 2) Ён (латераль): а) бирламчи (прокамбий, перицикл), б) иккиламчи (камбий, феллоген); 3) Оралиқ (интеркаляр); 4) Жароҳат (травматик). II. Ассимиляцион тўқима III. Жамғарувчи тўқима IV. Аэренхима V. C ўрувчи тўқима: 1) Ризодерма; 2) Веламен;

3) Бир паллали ўсимликлар муртагини қолқонидаги сўрувчи қават; 4) Паразит ўсимликларнинг гаусториялари; 5) Гидропотлар. VI. Қ опловчи тўқима 1) Бирламчи (эпидерма); 2) Иккиламчи (перидерма); 3) У чламчи (пўкак) . VII. Моддаларнинг ўтишини тартибга соли б турувчи тўқималар: 1) Эндодерма; 2) Экзодерма. VIII. А жратувчи тўқима лар: 1) Ташқи: а) безсимон туклар (трихомалар) ва ўсимталар (эмергенцлар); б) гулширадонлар (никтарниклар); в) гидатодлар 2) Ички: а) ажратувчи ҳужайралар (эфирмойлари, смолалар, кристаллар, танинлар билан); б) кўп ҳужайрали моддалар тўпловчи жойлар; в) смола йўллари; г) сут йўллари (бўлакланган, яхлит). IX. М еханик тўқима лар: 1) колленхима 2) склеренхима: а) толалар; б) склереидлар X. Ў тказувчи тўқима лар: 1) ксилема (ёғочлик); 2) флоэма (луб). Ҳосил қилувчи тўқима – меристема (юнонча сўз бўлиб, меристос - бўлиниш) ҳосил қилувчи тўқима бўлиб, янги ҳужайраларни ва тўқималарни

ҳосил қилиш хусусиятига эга ва ўсимликларнинг ўсишини таъминлайди. Меристема тўқимаси беҳисоб бўлиниш хусусиятига эга ва уни кўп вақт сақлаб қоладиган бир қанча инициал ҳужайраларга эга. Улардан ўсимликларнинг барча тўқма ва органлари ҳосил бўлади. Меристема тўқимаси ўсимликлар танасида жойлашишига қараб: апикал, ён (латерал), бўғимлар асосида жойлашган (интеркаляр), жароҳат меристемасига бўлинади. Меристема юксак ўсимликларда жуда эрта яъни онтогенезнинг биринчи босқичларидаёқ, муртакнинг илдиз ва куртакнинг учки қисмида бир неча инициал ҳужайралар тариқасида пайдо бўлиб, апикал меристемани ҳосил қилади. Бу меристема илдиз ва поянинг узунасига ўсишини таъминлайди. Ҳар бир ён шохлар ўзининг апикал меристемасига эга. Апикал меристема бирламчи бўлиб ўсиш конусини ҳосил қилади. Латерал меристема – поя ва илдизлар апексининг пастки қисмида ҳалқа шаклида жойлашиб бирламчи (прокамбий, перицикл), иккиламчи (камбий, феллоген), меристема тарзида бўлади. Интеркаляр меристема – бу меристема апикал меристемадан ҳосил бўлиб ўсимликларнинг ўсадиган қисмида - бўғимлар асосида жойлашади. Бу меристеманинг апикал меристемадан фарқи: ундан бир хил дифференциациялашган элементларнинг (ўтказувчи) бўлиши, иккинчидан унда инициал ҳужайраларнинг учрамаслигидир. Шунинг учун бу меристема вақтинчалик бўлиб, кейинчалик доимий тўқималарга айланади. Жароҳат меристема ўсимликларнинг зарарланган жойи яқинида бир хил тирик ҳужайраларнинг дифференциацияси натижасида пайдо бўлиб, кейинчалик ҳимоя қилувчи пўкак ёки бошқа тўқимага айланади.

Меристема тўқимасининг цитоплазматик таърифи. Меристема тўқимасини ён деворлари деярлик бир-бирларига тенг бўлган кўп қиррали, ҳужайра аролиқсиз ҳужайралардан ташкил топган. Бу ҳужайраларнинг деворлари таркибида целлюлоза кам бўлиб чўзилиш хусусиятига эга. Ҳужайраларнинг бўшлиғи қуюқ цитоплазма билан тўлган бўлиб, марказида йирик ядро ва гиалоплазмага ботган ҳолатда бошқа органоидлар (рибосомалар, диктиосомалар, эндоплазматик ретикулум, митохондриялар, пластидлар) жойлашган. Ассимиляция, жамғарувчи, аэренхима, с ўрувчи, қопловчи тўқималар Ассимиляция қилувчи тўқима. Ўсимликларда ассимиляцион тўқиманинг асосий вазифаси – фотосинтездир. Ассимиляцион тўқима юпқа қобиқли, цитоплазмасида хлоропластлар сақловчи тирик паренхима ҳужайраларидан ташкил топган. Бу тўқимани хлоренхима ҳам дейилади. Ҳужайрада хлоропластлар ҳужайра қобиғи тагида бир қатор бўлиб жойлашади. Ассимиляцион тўқима органларда тиниқ эпидерма тагида жойлашади. Бу эса оғизчалар орқали газ алмашинувини енгиллаштиради. Ассимиляцион тўқима баргларнинг, ёш новдаларнинг ва пишмаган меваларнинг асосий тўқималари бўлиб, сийрак ҳужайралари орасида йирик газларни тўпловчи ҳужайра оралиқларига эга. Жамғарувчи тўқима. Жамғарувчи тўқималар тирик паренхималардан ташкил топган бўлиб, улар ўсимликларнинг органларида (уруғларида, илдизларида, пояларида, илдиз пояларида, туганакларида ва бошқаларда) тўпланади. Ўсимликларнинг барча ҳужайралари озуқа моддаларини тўплаши мумкин, лекин жамловчи вазифани бажарувчи асосий ўринда турган тўқималаргина жамловчи тўқима деб аталади. Озиқ моддалар органларда қаттиқ ва суюқ ҳолларда тўпланиши мумкин. Қаттиқ моддалар сифатида

крахмал доначалари ва жамғарма оқсиллар тўпланади. Баъзи ўсимликларда жамғарма озуқа моддалар сифатида ҳужайра қобиғи таркибига кирадиган гемицеллюлоза қатнашади. Масалан, хурмо (финиковая пальма) уруғи ҳужайраларини қалин қобиғининг кўп қисмини гемицеллюлоза ташкил этади. Уруғ унганда гемицеллюлоза ферментлар таъсирида шакарга айланиб, майсаларнинг ривожланиши учун сарф бўлади. Лавлаги, сабзи, илдиз меваларида, пиёз, шакар қамиши поясида, тарвуз, узум ва бошқа ўсимликларда шакар суюқ озиқа моддалар ҳолатида тўпланади. Сув сақловчи тўқима. Бу тўқиманинг асосий вазифаси ўсимликлар учун сув жамлашдир. Бу тўқима ҳужайралари йирик юпқа пўстли паренхимадан иборат бўлиб, галофит (солерос) ва суккулент ўсимликларнинг (кактус, агава ва алоэ) поя ва баргларида жойлашади. Бундай тўқима ҳужайраларида шилимшиқ моддалар бўлиб, сув тутиб туриш хусусиятига эга. Ўсимликларнинг барча органларида ва тўқималарида ҳужайралар аро алоқани таъминловчи ҳужайра оралиқлари мавжуддир. Ҳужайра оралиқларидаги газлар таркиби жиҳатидан атмосфера газлари таркибидан фарқ қилади. Ўсимликлар ҳаёти жараёнида (фотосинтез, нафас олиш в.б.) бир хил газларни ютиб иккинчи хил газларни ажратиб чиқазадилар. Кўп вақтда ўсимликларда асосий вазифаси газ алмашиниш бўлган кенг ҳужайра оралиқларга эга бўлган тўқималар бўлади бундай тўқималарга – аэренхима дейилади. Аэренхима. Аэренхима ҳужайраларнинг турли томонлари билан ўзаро бирикишидан ҳосил бўлади. Аэренхима газ алманишуви қийин бўлган сувда ва ботқоқликда яшайдиган ўсимликларда жуда яхши ривожланган бўлиб, ўсимлик органларини кислород билан таъминлайди. Сўрувчи тўқима. Сўрувчи ёки шимувчи тўқималар таркибига, ризодерма, веламен, гаустория ва гидроподлар кириб, улар ёрдамида ўсимликларнинг органлари сув ва сувда эрийдиган моддалар билан

таъминланади. Булар ичида энг муҳими ризодерма бўлиб, барча ёш илдизларни ташқи томондаги ҳужайралар қавати. Ризодерма орқали илдизга сув ва тупроқдаги эриган моддалар сўрилади. Бошқа сўрувчи тўқималар айрим систематик гуруҳларга хос ўсимликларда учрайди ёки уларнинг пайдо бўлиши яшаш шароити билан боғлиқ бўлади. Веламен архидей ўсимлигининг ҳаво илдизларида яхши ривожланган (у тўғрисида кейинроқ сўзланади). Гаустория паразит ўсимликларининг эпидермасида пайдо бўлиб, ўсимликлар таънасига кириб борадиган сўрғичидир. Гидроподлар бир ёки кўп ҳужайралар гуруҳидан ташкил топиб сувга ботиб яшайдиган ўсимликлар баргларининг устки томонида пайдо бўлади. Гидроподлар сувда эриган моддаларни танлаб сўриш хусусиятига эгадирлар. Қопловчи тўқима. Қопловчи тўқима ўсимликларни ташқи муҳит билан чегаралаб туради. Уларнинг кўпчилиги текис, ҳужайра оралиқсиз, тирик ҳужайралардан ташкил топган. Қопловчи тўқималар келиб чиқиши ва тузилишига кўра учга: эпидерма, перидерма ва пўкак (ритидом)га бўлинади. Эпидерма (юнон. эпи - устки томондан) новданинг апикал меристемасини ташқи қаватидан (протодермадан) ҳосил бўлади ва барг, новда ва бошқа ёш органларни ташқи томонидан қоплаб туради. Эпидерма ҳужайралари тирик бир-бирлари билан ҳужайра оралиқсиз (оғизчалардан ташқари) зич жойлашган бўлиб, ўсимликларнинг сув буғлатишига тўсқинлик қилади. Эпидерма жуда эрта, ўсимликларнинг эволюцион жараёни натижасида қуриқликка мослашиши туфайли пайдо бўлган. Эпидерма бир ёки бир-неча қатор ҳужайралардан ташкил топиб, ўсимликларда газлар алмашиниш ва транспирация жараёнларини бошқариб туради. Булардан ташқари касал туғдирувчи организмларни органлар ичкарисига киришига йўл қўймайди ва ўзидан ичкарида ётган тўқималарни ташқи муҳит таъсиридан ҳимоя қилади. Эфир мойлари, сув ва тузларни ажратиб чиқариш ва яна сўриш каби муҳим вазифаларни ҳам бажаради.

Эпидерма мураккаб тузилган тўқима бўлиб: асосий эпидерма ҳужайраларидан, оғизчалар ва унинг атрофидаги ҳужайралардан, трихомалардан яъни эпидерма ҳужайраларидан ҳосил бўлган туклар, ўсимталардан ташкил топган. Эпидерма ҳужайраларини қобиғи ташқи томондан ҳар – турли қалинликдаги кутикула ёки мум қавати билан қопланган, бу қават айниқса қурғоқчил минтақаларда яшайдиган ўсимликларда қалинроқ бўлади. Ички қавати целлюлоза ва пектин моддасидан ташкил топган. Эпидерма ҳужайраларининг шакли ўсимлик турларига қараб изодиаметрик, бир қанча чўзиқ, ҳужайра деворлари тўғри чизиқли ёки эгри-бугри бўлади. Бу белгилар ўсимликлар турларигагина хос бўлмасдан, ўсимликларнинг яшаш шароитига ва органларнинг шаклига ҳам боғлиқ. Эпидерма қобиғи тагидаги протопластда майда кам сонли хлоропластлар ва ядрога эга бўлган цитоплазма жойлашган. Эпидерма ҳужайраларнинг марказини йирик вакуол эгаллайди. Оғизчалар. Эпидерма тўқимаси таркибига мураккаб тузилишга эга бўлган оғизчалар ҳам киради, оғизчалар икки ловиясимон ҳужайраларнинг туташувидан ва улар орасидаги ҳужайралар аро бўшлиқдан иборат. Ҳужайра аро бўшлиғи вақти-вақти билан кенгайиб, торайиб транспирация ва газ алмашинувини тартибга солиб туради. Оғизчалар атрофидаги ҳужайралар эпидерманинг бошқа ҳужайраларидан фарқ қилиб, оғизчалар билан биргаликда, оғизчалар аппаратини ташкил этади. Оғизча атрофидаги ҳужайраларнинг сонига ва тузилишига қараб, оғизча аппарати бир неча гуруҳларга бўлинади: аномоцит, диацит, парацит, гемипарацит, анизоцит, тетрацит, энциклоцит ва бошқалар. Бу типлар ўсимликларни аниқлашда, тавсифлашда катта диагностик белги бўлиб аҳамиятга эга. Оғизчалар аппаратининг тузилиши, оғизчаларнинг сони ўсимликларнинг турига, тарихий тараққиётига, яшаш муҳитига, турли экологик шароитнинг таъсирига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Маданий ҳолатда, ўтлоқ ва ўрмонларда яшаган ўсимликларнинг барг юзасининг 1 мм 2 майдончасида 100 тадан 700 тагача оғизчалар бўлса, ёввоий чўл шароитида яшайдиган

ўсимликларда икки, уч ҳатто ўн баравар кам оғизчалар учраши мумкин (Черкезда 69 тадан 72 тагача, Ширин мияда 100 тадан 125 тагача). Трихомалар. Бир хил эпидерма ҳужайраларнинг ташқарига қараган томони ўсимталар ҳосил қилиб трихомалар (юнон. трихос - тук) деб номланади. Трихомаларнинг тузилиши ва шакли ҳар бир ўсимлик тури, туркуми, оиласи учун хос бўлиб, ўсимликлар систематикасида диагностик белгилар сифатида қўлланилади. Трихомалар бажарадиган вазифасига қараб: безсимон ва қопловчи турларга бўлинади (18- . Безсимон трихомалар турли органик моддаларни тўплашга мослашган. Қопловчи трихомалар бир ҳужайрали, кўп ҳужайрали, шохланган, юлдузсимон ва бошқа шаклларда учраб, тирик ҳужайралардан ташкил топган, ўлган трихомаларнинг ичи ҳаво билан тўлади. Қурғоқчил минтақаларда ўсган ўсимликларни ер устки қисмини эпидерма ҳужайраларини қалин туклар ҳосил қилиши ўсимликларни қизиб кетишидан сақлайди ва транспирацияни пасайтиради. Агар туклар ҳосил бўлишида эпидерма ҳужайраларидан ташқари ичкарида ётган тўқималар ҳам қатнашса уларни эмергенцлар деб номланади (чиёнўт туклари). Перидерма. Перидерма бирламчи эпидерма тўқимасининг ўрнига келадиган кўп қаватли иккиламчи қопловчи тўқимадир. Перидерма шакли ва вазифаси жиҳатидан турлича бўлган ҳужайралар бирлашмасидан ташкил топган: a) феллема (пўкак) ҳимоя вазифасини бажарувчи; б) феллоген (пўкак камбийси перидерманинг қалинлашуви учун хизмат қилувчи); в) феллодерма (феллогенни озиқлантирувчи қават). Феллоген бир қаторли меристема ҳужайраларидан иборат бўлиб, унинг бўлиниши натижасида ташқи томонга феллемани (пўкакни), ички томонга феллодермани ҳосил қилади. Пўкак ҳужайраларида аввал юпқа бирламчи қобиқ ҳосил бўлади, кейинчалик суборин ва мум моддаларининг галма–гал келиши натижасида иккиламчи қобиқ вужудга келади. Пўкак ҳужайралари

тезда ўлиб ичи ҳаво билан тўлади ва сув ўтказмайди. Бир хил дарахтларнинг (эман) танасида пўкак жуда қалин кўп қаватли бўлиб, ҳужайра оралиғи бўлмайди натижада, дарахтни сув йўқотишдан, касал келтирувчи майда организмларнинг киришидан, совуқ ва иссиқ ҳароратдан, ташқи муҳитнинг ҳар хил таъсирларидан сақлайди. Феллоген ҳар вақт бўлиниб дарахтлар пўстининг, (пўкакнинг) зарарланган жойларини янги ҳужайралар ҳосил қилиб “даволаб” туради. Дарахт танасининг йўғонлашишида перидерма ҳужайралари узинасига (дарахт диаметри бўйлаб) чўзилади, ички томонда ётган тўқималарнинг кенгайиб сиқиши натижасида энига эзилиб, мажағланади, ташқаридаги ўлган ҳужайралар кучиб туша бошлайди. Перидерманинг ҳосил бўлиши феллогеннинг пайдо бўлишидан бошланади. Феллоген дархт ва буталар поялари эпидерма ҳужайраларидан (мажнун тол), ёки эпидерма қаватининг тагида (маржон дарахти), ёки пўстлоқдан ичкарида жойлашган тўқималар орасида (малина) ҳосил бўлиши мумкин. Феллодерма – перидерманинг ички қавати бўлиб, феллогеннинг бўлинишидан ҳосил бўлган юпқа қобиқли бир қаторли паренхима ҳужайраларидан иборат. Бу қават ўсимлик танасига ҳаво кириб ортиқча сувларни чиқиб туриши учун хизмат қиладиган перидермани ташқи томонида жойлашган кенг ҳужайра оралиқларига эга. Паренхима ҳужайраларидан тузилган ясмикчаларни – (газ алмашинувчи тешикчаларни) ҳосил қилишда қатнашади. П ўкак . Айрим дарахтларнинг танасида, кўп йиллар мобайни да перидерма лардан ҳосил бўлади. У янги перидерма қаватининг ичкари си да ги ётган тўқималар нинг бир неча маротаба такрорланишидан ҳосил бўлади. Ҳар бир перидерма қаватининг оралиғидаги тирик ҳужайралар янги қават ҳосил бўлиши билан ўлиб боради. Шундай қилиб пўстлоқ навбатлашиб келадиган пўкак қаватларидан улар орасидаги ўлган пўстлоқ ҳужайраларидан иборат бўлган мураккаб гистологик тузилмадир. Пўстлоқ ичкарисида ётган тўқималарни ҳар хил механик таъсирлардан сақлайди.

Ажратувчи, механик ва ўтказувчи тўқималар Ажратувчи тўқима ўсимликларда моддалар алмашиниш и натижасида ҳосил бўла диган маҳсулотларни (экскретларни, секретларни) ажратиб чиқариш билан характерланади. Ажратувчи тўқималар тузилиши ва ўсимликларнинг органларида жойлашиши жиҳатидан турли тумандир. Ажратувчи тўқималар моддаларни ажратиш усулларига қараб: ташқи ажратувчи тўқималар ва ички ажратувчи тўқималарга бўлинади. Ажратувчи тўқималар юпқа қобиғли паренхима ҳужайралардан тузилиб, узоқ вақт тирик ҳолда секреция ажратиб туриш хусусиятига эга. Бу тўқималарнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши жойлашган жойидаги бошқа тўқималарга боғлиқ. Масалан, ташқи ажратувчи тўқималар эпидерма ҳужайраларидан, ички ажратувчи тўқималар ассимиляцион ва ғамловчи тўқималардан пайдо бўлади. Ташқи ажратувчи тўқималар. Бу тўқималар турли типлардаги ва шакллардаги безлардан ташкил топган: яъни бир ҳужайрали оёқчадан ва кўп ҳужайрали бошчадан, кўп ҳужайрали оёқчадан ва бир ҳужайрали бошчадан; кўп ҳужайрали оёқчадан ва кўп ҳужайрали бошчадан ва бошқалар (ширин мия турларида). Кўп вақтда безлар эпидерма ҳужайраларида “ўтироқ” ҳолатда учрайдилар. Эфир мойлари ҳосил қилувчи безларнинг эфир мойлари ҳужайра целлюлоза ва кутикула оралиғида тўпланиб, кутикула эриши билан мойлар ташқарига чиқади сўнгра, ҳужайрада яна янги кутикула ҳосил бўлиб, янгидан эфир мойлари тўплана бошлайди. Никтарниклар. Гулширадон. Гулширадон ўзига хос мураккаб тузилишга эга бўлган бўлиб, гулшира ҳосил қилиб уни ажратувчи безсимон ўсимтадир. Гулширадонлар гулкосачабарг, гултожбарг, тугунча деворларида, гул ўринларида ва бошқа жойларда ҳосил бўлиши билан бирга бир хил ўсимликларнинг вегетатив органларида ҳам учрайди. Гулшира ажратувчи

ҳужайралар қуюқ цитоплазмага эга бўлиб, моддалар алмашинуви активлиги билан характерланади. Гидатодлар нам жойларда ўсадиган ўсимликларни танасидан сув ва сувда эриган тузларни ажратади. Гидатодлар баргларнинг чеккаларида, тишчаларнинг учларида учраб, баргларнинг ўтказувчи тўқималари билан боғланган ўтказувчи найлар бойламларидан тирик, майда рангсиз эпитемадан ва унинг устида жойлашган эпидерманинг бир қисмидан иборат. Гидатод оғизчалари транспирацияга қатнашадиган оғизчаларадан фарқ қилиб, ҳужайралари ҳаракатсиз, ҳужайра оралиғи ҳар доим очиқ бўлади. Ўсимликларда транспирация сусайиб, организмида ҳаддан ташқари сув йиғилиб қолса гуттация ҳодисаси рўй бериб ортиқча сув гидатодлар орқали ташқарига чиқазиб юборади. Ташқи ажратувчи тўқималарга яна ҳашоратхўр ўсимликларнинг ҳазм қилиш безлари киради. Бу безлар ажратган суюқлик таркибида кислоталар ва ферментлар бўлиб, тутиб олган ҳашоратларни ҳазм қилишда қатнашадилар. Ички ажратувчи тўқималар. Бу тўқималарга ажратувчи ҳужайралар, смола йўллари, эфир мойлари каналлари, сут йўллари ва бошқалар кириб, турли тўқималар орасида идиобластлар тарзида тарқоқ ҳолда учрайдилар. Улар ўз таналарида оксалат кальций, кристалларини, терпенлар, шилимшиқ моддалар, танинлар ва бошқа моддаларни тўплайдилар. Бу моддаларни тўпловчи жойларнинг келиб чиқиши, катталиги ва шакли жиҳатидан схизоген ҳамда лизиген каби турларга бўлинади. Схизоген – ҳужайра оралиқларидан келиб чиққан бўлиб атрофи тирик эпителия ҳужайралари билан ўралган. Лизиген – моддалар тўпланиб бўлгандан кейин бузилган, эриган - (лизис) ҳужайралар гуруҳининг ўрнида пайдо бўлади. Схизоген смола йўллари. Мураккаб гулдошлар, соябон гулдошлар, нинабарглилар, ва бошқа оилалар вакилларига хосдир. Смола йўллари тирик эпителия ҳужайралари билан ўралган узун найсимон ҳужайра оралиғидан иборат бўлиб, смола моддаси билан тўлган.

Сут найлари. Сут найлари тирик ҳужайралардан ташкил топиб, вакуоласида сутсимон шира – латексни сақлайди. Сут шираси оқ рангли (бир хилда қизғиш сариқ) эмульция бўлиб, таркибида терпеноидлар, алколоидлар, танинлар, углеводлар, оқсиллар ва бошқаларни сақлайдилар. Сутсимон шира таркибини кўп қисмини каучук ташкил этади. Сут найларини тузилишига қараб бўғимли ва бўғимсиз шаклларга ажратилади. Бўғимли сут йўллари айрим ҳужайраларнинг бир-бирларига тегиб турган қобиқлари эриб, протопласт ва вакуолни аралашиб кетиши натижасида вужудга келади. Қобиқлари эриган ҳужайралар бир бутун шохланган системани ҳосил қилади. Бўғимсиз сут йўллари битта катта (гигант) ҳужайрадан иборат бўлиб, ўсимликларни вегетацияси давомида ўсади, узаяди, шохланади ва натижада битта умумий системани ҳосил қилади. Механик тўқималар. Механик тўқималар ўсимликларнинг таянч тўқималари бўлиб, органларнинг мустаҳкамлигини, эгилиб- букулувчанлигини таъминлаб, доимий шаклини сақлайди. Ёш ўсувчи органларда механик тўқималар ҳали ривожланмасдан, ҳужайраларни турғун ҳолатини, уларнинг мустаҳкам қалин қобиғлари сақлайди. Органларни ўсиши ва ривожланиши билан уларда махсус механик тўқималар пайдо бўлади. Бошқа тўқималар билан биргаликда органларда таянч арматуралик вазифани ҳам бажаради. Шунинг учун бу тўқималарни яна арматура тўқималар ҳам дейилади. Ўсимликларда икки хил механик тўқималар учрайди: колленхима ҳамда склеренхима. Колленхима – органлар даги узун тиккасига , учлари тўмтоқ ёки бироз қийшиқ қирқилган тирик ҳужайралардир. Ҳужайра қобиғлари бир хилда қалинлашмаган (яъни бир хил жойлари юпқа, бир хил жойлари қалин). Қобиқнинг қалин жойларида кўп миқдорда гемицеллюлоза моддалари тўпланиб, қобиқнинг юпқа целлюлозали жойлари билан навбатлашиб келади. Колленхиманинг асосий хусусиятларидан бири бирламчи ва иккиламчи қобиқлар ўртасида тўсиқнинг бўлмаслигидадир. Колленхима

ўсимликларнинг ёш органларида эрта пайдо бўлади, лекин уларнинг қобиқлари қалинлашмайди, ёғочланмайди ва узунасига чўзилувчан бўлиб, ўсимликларнинг ўсишига ёрдам беради. Колленхима ҳужайраларининг қоби қ ларини нг қалинлашиши ва ўзаро бирикишига қараб , бурчакли, ясси ва ғовак лиларга бўлинади. Бурчакли колленхима ҳужайралари кўп қиррали бўлиб, қўшни ҳужайраларнинг ўзаро бириккан жойларидаги бурчакларнинг қобиқларини жуда қалинлашиши натижасида пайдо бўлади. Ясси колленхима (пластинкасимон) ҳужайра қобиқларининг параллел ётган яъни тангентал деворлари қалинлашиб, рациал деворларини юпқа ҳолда қолиши натижасида пайдо бўлди. Ғовак колленхима ҳужайралар қобиқларининг қалинлашган жойларида ҳужайра оралиқларининг пайдо бўлиши билан бошқа механик тўқималардан фарқ қилади. Склеренхима. Ўсимликлар органларида жуда кўп тарқалган тўқималардан бири бўлиб, колленхима тўқимасидан ҳужайра деворларининг бир текис қалинлашганлиги, қобиғ и нинг кўп қисми ёғочланганлиги ва ҳужайра қобиғини батамом шаклланиб бўлганлиги ва кейинчалик ўлиши билан фарқ қилади. Склеренхима ҳужайрасини протопласти ўлгандан кейин органларда таянч вазифасини бажаради. Склеренхима ҳужайралар қобиғининг жуда қалинлашиб ёғочланиши – лигнинлашиши ҳужайра бўшлиғининг торайиб кетишига сабаб бўлади. Склеренхима ҳужайралари тузилишига ва келиб чиқишига қараб икки типга: толаларга ва склереидларга бўлинади. Толалар - узинасига чўзилган, қалин қобиқли, тор ҳужайра бўшлиқли, учлари ўткир қирқилган прозенхим ҳужайралардан иборат. Ўсимлик органларидаги ёғочлик таркибига кирган толаларни ёғочлик толалари (либриформ толалари) лубнинг таркибига кирган толаларини – луб толалари деб аталади. Толалар бошқа тўқималар ичида якка ҳужайра ёки ҳужайралар гуруҳи тариқасида жойлашадилар.

Склереидлар - толалардан фарқ қилиб , юмолоқ (тош ҳужайралар - брахисклереидлар), шохланган (астроскелереидлар) ва бошқа шаклларда учрайдилар. Ўтказувчи тўқима. Ўтказувчи тўқималар ўсимликлар танасида ги озуқа моддаларнинг ҳаракатланишини таъминлайди ва ўсимликларнинг қуруқликка мослашиши натижасида пайдо бўлган. Ўсимликлар танаси ҳаводан ва тупроқдан озиқланишига қараб икки қисмга бўлинган. Натижада, ўсимликларда озуқа моддаларни нг қарама-қарши йўналишда ҳаракат қилиш зарурияти туғилган дан сўнг икки хил ўтказувчи тўқималар: ксилема ва флоэма вужудга келган. Ксилема ( ё ғочлик) трахеид ва найлар дан иборат . Ксилема найлари орқали илдиздан ўсимликларнинг ер устки қисмларига сув ва ун да эриган минерал моддалар ҳаракатланади . Унга ўрловчи оқим (транспирацион) оқим дейилади. Ксилема найлари орқали баҳорда илдизларда синтез қилинган шакар каби органик моддалар ҳам юқорига кўтарилиб, ёш новдаларнинг ривожланишига ва ўсишига ёрдам беради. Флоэма (луб) йўлдош ҳужайралар, элаксимон найлар, паренхима ҳужайралари, флоэма (луб) толалари ва бошқалардан иборат. Флоэма орқали баргда синтез қилинган органик моддалар, сахароза поя орқали илдизга қараб ҳаракатланади. Унга илдизловчи юқоридан пастга (ассимиляцион) оқим дейилади. Флоэма ва ксилема тўқималари турли тузилишга эга бўлсаларда, улар учун бир қанча хусусият умумийдир: а) барча органларини ўзаро бирлаштириб турувчи системадир; б) иккала тўқиманинг ҳам таркибига механик, ғамловчи, ажратувчи тўқималарнинг элементлари киради; в) ксилеманинг ўтказувчи элементлари трахеидлар найлар бўлса, флоэманинг ўтказувчи элементлари элаксимон найлар бўлиб, узунасига чўзилган ҳужайралардан ташкил топган;

г) ўтказувчи элементларнинг деворларида тешиклар – перфорациялар жойлашган бўлиб, моддалар ҳаракатланишини енгиллаштиради. Трахеидлар учки томони учли бўлиб торайган узун протопластсиз ўлик прозенхим ҳужайралардан иборат. Ҳар бир ҳужайра оралиғида бирлашган қобиқ сақланиб қолган. Озуқа модда шу қобиқ орқали филтрланиб ўтади. Трахеидларнинг деворлари ёғочланиб кучли қалинлашади ва уларда оддий ҳамда ҳошияли тешиклар учрайди. Трахеидлар - плаунлар, қирқ бўғимдошлар, папоротниклар ва очиқ уруғли ўсимликларнинг сув ўтказувчи ксилеманинг элементларидир. Найлар – айрим аъзолар деб номланган кўп сонли ҳужайраларнинг учки томонлари билан қўшилишидан ташкил топган. Икки аъзонинг бириккан жойидаги деворлари эриб тешикларни – перфорацияларни ҳосил қилади. Найларнинг ҳужайра қобиқлари асосан юпқа бўлади ва улардаги тешиклар орқали моддалар қўшни найларга ўтиб туради. Лекин шунга қарамасдан найларнинг деворлари турлича: ҳалқасимон, спиралсимон, тўрсимон, нарвонсимон, нуқтасимон поралар ҳосил қилиб иккиламчи қалинлашади. Агар найлар деворларининг қалинлашишини морфологик эволюциясига назар ташласак ер шарида аввал пайдо бўлган ўсимликларнинг найлари ҳалқасимон ва спиралсимон типда қалинлашиб, кейинчалик аста секин ўсимлик дунёсининг тараққий этиши, мураккаблашиши натижасида найларнинг деворлари бошқа типларда ҳам қалинлаша бошлаган. Битта ўтказувчи найлар бойламида деворлари турли типдаги қалинлашган найларнинг учрашининг сабаби шундаки, ўсимликлар ёш вақтида найлар ҳалқасимон ва спиралсимон қалинлашиб, ўсимликларни ўсиши ва бўйига чўзилишига ҳалақит бермайди. Ўсимликлар ўсишдан тўхтагандан кейин энига кенгаядиган бошқа типдаги қалинлашиш пайдо бўлади. Трахеид элементлар юксак ўсимликларнинг сувдан қуруқликка чиқиши муносабати билан пайдо бўлган. Найлар эса кейинроқ трахеидларнинг ўзгаришидан ҳосил бўлган.

Ёғочлик таркибига - ёғочлик толалари либриформ ҳам кириб, уларнинг ҳужайралари қалин қобиқли, оддий тешикли, эволюция натижасида ўтказувчанлик вазифасини йўқотиб, механик вазифани бажаришга ўтган. Элаксимон элементларни (бир–бирларига қўшилган жойида) деворларида майда тешиклар бўлиб, уларни элаксимон тешиклар ёки элаксимон перфорация дейилади (27- . Перфорациялар орқали ассимилятор ўтиб қўшни элементлар орасида алоқа боғланади. Перфорация гуруҳлари тўпланиб элаксимон майдонни ҳосил қилади. Ёпиқ уруғли ўсимликларда перфорациялар элаксимон элементларнинг охирида жойлашиб элаксимон пластинкаларни ҳосил қилади. Агар элаксимон пластинкалар битта элаксимон майдондан ташкил топган бўлса, оддий, бир неча майдонлардан тузилган бўлса мураккаб пластинкалар дейилади. Элаксимон элементлар икки хил типда учрайди. Соддароқ тузилган спорали ва очиқ уруғли ўсимликларда элаксимон элементлар учлари ўткир, узун, ён деворларида элаксимон майдонлар жойлашган йўлдошсиз ҳужайралардан ташкил топган. Иккинчи типдаги элаксимон элементлар учларидаги элаксимон пластинкалари билан ўзаро бирикиб бир бутун найни ҳосил қилади. Ҳар бир элементларнинг ёнларида йўлдош ҳужайралар мавжуд бўлиб, элаксимон найларнинг тузилишида ва вазифасини бажаришда қатнашади. Элаксимон найларнинг ҳосил бўлишида меристема ҳужайралари бўйига бўлиниб, иккита бир-бирлари билан алоқа қилиб турувчи қиз ҳужайраларни ҳосил қилади. Бу ҳужайраларнинг каттароғи элаксимон найларнинг элементларини, иккинчиси йўлдош ҳужайраларга айланади. Ҳосил бўлган элементлар узаяди, қобиқлари қалинлашади, лекин ёғочланмайди, охирги учларида перфорациялар билан бирга элаксимон пластинкаларни ҳосил қилади. Перфорацияларнинг деворларига целлюлозага кимёвий таркиби билан яқин келадиган каллоза моддаси тўпланади. Элаксимон найларнинг иш фаолияти сусайганда перфорациялар каллоза билан бекитилади.

Элаксимон найларнинг протопласти аввал қобиқ тагида яхши кўриниб турган тонопластли марказий вакуолни ўраган ҳолда жойлашади. Цетоплазмада юмалоқ таначалар – флоэма оқсили (ф-оқсил) ҳосил бўлади. Элаксимон найларнинг ривожланиши билан таначалар эриб пластинкалар атрофида тўпланади, протопластда тонопласт емирилади, ҳужайра марказида вакуол шираси тўпланади, мағиз емирилади, лекин элаксимон найларнинг аъзолари тирик ҳолда қолиб моддалар ўтказишни давомлаштиради. Ассимилятларни элаксимон найлар орқали ҳаракатланишида мағизли ва кўп сонли йўлдош ҳужайралар катта аҳамиятга эга. Элаксимон найлар икки паллали ўсимликларда 1—2 йил хизмат қилади, кейин камбий янги элементларни ҳосил қилади. Ўтказувчи найлар бо ғ ламлари. Ўтказувчи найлар системасининг асосий хусусиятларидан бири унда флоэма ва ксилемаларнинг қатор келиб ўтказувчи найлар боғламларини ҳосил қилишидир. Ўтказувчи найлар бо ғ ламлари прокамбийдан ҳосил бўлиб, улар кўп вақт тирик ёки ўлик паренхима ҳужайралари ўраб туради. Бо ғ ламлар тўлиқ - (флоэма ва ксилемадан ташкил топган) ёки тўлиқсиз (фақат ксилема ёки флоэмадан ташкил топган) бўлиши мумкин. Агар бойламларда прокамбийнинг бир қисми сақланиб, кейин камбийга айланса ва иккиламчи (янги флоэма ва ксилема элементларини ҳосил қила олса) тузилишни ҳосил қилишга қодир бўлса уларга очиқ бо ғ ламлар дейилади (икки паллали ва очиқ уруғлик ўсимликларда). Агар прокамбий мутлоқа ўтказувчи найлар ҳосил қилишга сарф бўлса бундай бо ғ ламларга ёпиқ бо ғ ламлар ёки камбийсиз бо ғ ламлар дейилади (бир паллали ўсимликларда). Бо ғ ламларда флоэма ва ксилемаларнинг ўзаро жойлашишига қараб бо ғ ламлар бир неча типга бўлиниши мумкин: 1) Коллатерал бо ғ ламлар (очиқ ёки ёпиқ) – флоэма ва ксилема қатор келганда (28 а,б - .

2) Биколлатерал бо ғ ламлар (очиқ ёки ёпиқ) – иккита флоэманинг (ксилемадан ташқи ва ички) оралиғида ксилема мавжуд бўлиб, камбий ташқи флоэма ва ксилема оралиғида жойлашади. 3) Концентрик боғламлар – ёки флоэма ксилемани ўраб турганда (амфикрибрал - папоротниклар) ёки ксилема флоэмани ўраб турганда (амфивазал боғламлар - отқулоқ, бегония пояларида). Ўтказувчи найлар боғламлари айрим гуруҳ ўсимликлар учун ҳарактерли бўлиб доимий тузилишга эга. Шунинг учун ўсимликларнинг эволюцион йўналишларини ўрганганда катта аҳамиятга эгадир.

Адабиётлар 1. Бутник А.А., Нигманова Р., Пайзиева С.А., Саидов Д.К. «Экологическая анатомия пустынных растений». Из. «ФАН», Ташкент, 1991. С. 147 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. «Ботаник морфология и анатомия растений». Из. просвещение. Москва. 1988. с. 480. 3. Вехов В.Н., Лотова П.И., Филин В.Р. «Практикум по анатомии и морфологии растений». Из. МГУ. Москва. 1980. С.190. 4. Воронин Н.С. «Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии растений». Москва. Из. Просвещение. 1981. С.154. 5. Жизнь растений. Том I . 1974. Из. Просве щ ение . С. 487. 6. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. «Биология». Из. Мир. Москва. 1990. С.368. 7. Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. «Современная ботаника» Из. Мир. Москва. 1990. С. 347. 8. Хржановский В.Г. «Курс общей ботаники» Из. Высшая школа Москва. 1976. с. 272. 9. Эсау К. «Анатомия растений». Из. Мир. Москва. 1969. С. 564. 10. Эзау К. «Анатомия семенных растений». Т. I , 2. Из. Мир. Москва. 1980. С.218. 1 1 . Яковлев Г.П., Челембитько В.А. “Ботаника”. Из. В ысшая школа, Москва. 1990. С.367.

O'xshashlar

Тўқималар Тукималар

Абиотик чангланиш усуллари

Антэкология фани хамда унинг шаклланиши хакида умумий тушунча

Кишлок хужалик далаларида организмларнинг хилма-хиллиги

Yuksak o'simliklarning organlari to'qimalari va funksional tizimlari