Асосий тўқималар - Botanika - Referatlar

Асосий тўқималар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

270 KB

Ko'chirib olish

Асосий тўқималар Режа: 1. Ассимиляция тўқималари 2. Ғамловчи тўқималар. 3. Механик ёки мустаҳкамлик берувчи тўқималар 4. Ўтказувчи тўқималар

Ассимиляция (лот. ассимиляцио — ўзлаштириш) тўқималарининг асосий вазифаси фотосинтездан иборат. Бу тўқималарда ҳаёт учун энг зарур бўлган органик мод-далар синтез қилинади. Ассимиляция тўқималари юпқа деворли тирик парен-хима ҳужайраларидан тузилган. Ҳужайраларнинг цито-плазмаси ҳужайра девори атрофида жойлашган бўлиб, ядро ва бир қават хлорофилл доначаларидан иборат. Шунинг учун ҳам бу тўқималарни хлорофилли паренхима ёки хло- ренхималар деб аталади. Хлоренхима (юнон. хлорос —яшил, энхима — тўлдирилган) ҳужайралари хлорофиллга бой бўлган ус-тунсимон ва ғоваксимон паренхима тўқималар бўлиб, улар яшил барглар ва ёш новдаларда эпидерма хужайралари остида жойлашган. Эпидерма ҳужайралари тиниқ ёки шаффоф бўлиб, ўзида ёруғликни осонлик билан ўтказади ва газ алмашинуви жараёнини осонлаштиради. Устунсимон хлоренхима цилиндр шаклидаги чўзиқ ҳужайралардан, ғоваксимон хлоренхима эса, юмалоқ ҳужайралардан иборат. Ғоваксимон хлоренхима ҳужайра-лари орасида бўшлиқлар бўлиб, уларнинг вазифаси ҳужай-рада газ алмашинувини енгиллаштиришдан иборатдир. Баъзан ҳужайраларда хлоропластлар миқдори ортади ва қат-қат бурма ҳосил бўлади. Масалан, нинабаргли ўсим-ликларнинг пўстлоғида қатрон (смола) чиқариб туради-ган бўртмалар кўп учрайди. Ўсаётган ёш хлоренхима ҳужайраларида хлоропластлар (хлорофилл), қари ҳужайраларга нисбатан беш баробар кўп бўлади, уларда рибосомалар ва тилакоидларнинг сони ҳам ортади. Шунинг учун ҳам фотосинтез жараёни ёш хло-ренхима ҳужайраларида қари хлоренхима ҳужайраларига нисбатан тезроқ боради. Хлоренхима гулда, пишмаган меваларда ҳам бўлиб, фо-тосинтез вазифасини бажаради. Лекин бу фотосинтез ик-киламчи ўриндаги вазифалардан ҳисобланади. Тропик ўрмонларда ўсувчи баъзи ўсимликларнинг ҳавойи илдиз-ларида ҳам хлоренхима учрайди (масалан, ангреум, фале-нопсис,

тенофиллум, полириза ва бошқа орхислар). Ғамловчи тўқималар. Бу тўқималарда фотосинтез жа-раёнида ҳосил бўлган озиқ моддалар — оқсиллар, карбон-сув, ёғлар тўпланади ва узоқ муддатга сақланади. Ғамловчи тўқималар ўсимликнинг деярли ҳамма орган-ларида бўлади. Уруғларнинг муртакларида тўпланади. Улар муртакларнинг ривожланиши учун сарфланади. Бир йиллик ўсимликлар ўсув органларида озиқ модда-ларни жуда оз миқдорда тўплайди, чунки уларнинг ҳаётий даври фақат бир вегетация даври билан тугалланади. Кўп йиллик ўсимликлар озиқ моддаларни илдиз, новда ва та-комиллашган органлар — тугунак, гшёзбош, ер ости нов-даларида, илдизмеваларда тўплайди. Бу озиқ моддалар тин-члик даври ўтгандан сўнг ўзлаштирилади. Ғамловчи тўқималар юпқа деворли тирик паренхим ҳужайралардан иборат. Ўша ҳужайраларда озиқ моддалар қаттиқ ва суюқ ҳолатда тўпланади. Қаттиқ ҳолда — крах-мал, оқсил кристаллари (картошка тугунакларида) ёки алейрон доначалари шаклида, суюқҳолда — масалан, лав-лаги илдизмевалар, сабзи пиёзбошлилар, шакар қамиш, узум, тарвуз, қовун ва бошқаларда учрайди. Ғамланган моддалар ферментлар таъсирида гидролиз-ланади ва сувда эрийдиган ҳолга келади, шундан сўнг ри-вожланаётган ўсимлик томонидан сарф этилади. Чўл ва саҳроларда ўсувчи айрим ўсимликларнинг ҳужай-ралари йирик ва шилимшиқ ширага бой бўлади. Бундай ҳужайралар сув ғамловчи ҳужайралар деб аталади. Сув ғам-ловчи тўқималар баъзи ўсимликларнинг баргларида (ага-ва, алоэ, семизўт), пояда (кактус, сутламада) бўлади. Аэренхима тўқималар. Аэренхима (юнон. аэр — ҳаво; энхима — тўлдирилган) ҳужайраларининг оралиғи ҳаво билан тўлдирилган бўлиб, сув остида ёки сув юзасида қал-қиб ўсувчи гидрофит (юнон. г и д р о — сув; ф и т о н — ўсимлик) ва баъзи қуруқликда ўсувчи ўсимликларга хос хусусиятлардан ҳисобланади. Аэренхима тўқималари ўсим-

ликларни ҳаво (кислород ва карбонат ангидрид) билан таъминлайди, ўсимлик тўқималарини енгил қилади, шу-нинг учун ҳам сувда ўсувчи ўсимликлар сув юзасида қал-қиб тура олади (зулфиобилар, ўқбарг, сувайиқтовони ва бошқалар). Аэренхима тўқималари сув ва ботқоқликда ўсувчи ўсим-ликларнинг вегетатив органларида учрайди. Бу тўқималар паренхима хужайраларининг модификацияси (лот. моди-фикацио — шакл ўзгариши) бўлиб, юмалоқ, юлдузсимон ва бошқа шаклларда учраши мумкин. Сўрувчи тўқималар ўсимликнинг ҳаётида муҳим аҳами-ятга эга. Булар орқали сув ва сувда эриган минерал модда-лар шимилиб организмга ўтади. Тузилиши ва шакли жи-ҳатидан сўрувчи тўқималар ҳар хил (ризодерма, веламен, гидропот) бўлади. Буларнинг энг муҳими ризодерма (юнон. р и з о — илдиз; д е р м а — пўст) дир. Ризодерма ёки сўрувчи тўқималарнинг ташқи қаватини илдиз тукчалари ташкил этади. Булар тупроқ зарралари орасига жойлашган туксимон шаклдаги юпқа деворли ўсим-талардан иборат. Ризодерма ва ёки сўрувчи тўқималар туп-роқдаги сув ва сувда эриган минерал тузларни сўриб, ўтка- зувчи толалар орқали ўсимлик органларига етказиб беради. Баъзи ўсимликларнинг ҳавойи илдизлари устида ўзига хос тузилишга эга веламен (лот. веламен — қобиқ) деб аталадиган тўқималари бўлади. Бу тўқима келиб чиқиши жиҳатидан ризодермага ўхшаш бир қаватли протодерма-дан юзага келади, лекин онтогенезида ривожланиб кўп қаватли шаклга айланади. Веламен ҳужайралари тез нобуд бўлади. Шу сабабли сув илдиз ҳужайраларига махсус по-ралардан ўтади ва капилляр найлар орқали сўрилиб пўстлоқ хужайраларига ўтказилади. Веламен тўқималар орхидея- дошлар оиласига мансуб ўсимликларнинг ҳавойи илдиз-ларида учрайди. Эволюция жараёнида айрим ўсимликлар (зарпечак, шумғия ва бошқалар) автотроф озиқланиш хусусиятини йўқотиб, бошқа ўсимликларнинг танасига гаустория — сўрғичлари ёрдамида ўрнашиб, тайёр органик моддалар ҳисобидан озиқланади. Шу сабабдан ҳам бундай текинхўр ўсимликларнинг

илдиз ва ҳужайраларида хлорофилл бўлмайди. Секрет ажратувчи тўқималар. Секрет (лот. с е к р е ц и о — ажратаман) чиқарувчи ёки ажратувчи тўқималарга тузилиши ҳар хил бўлган, ихтисослашган ҳужайралар ки-ради. Бу ҳужайраларда модда алмашинуви натижасида кимёвий таркиби ҳар хил бўлган моддалар ҳосил бўлади. Ажратувчи тўқима ҳужайралари шакл жиҳатидан па-ренхима ҳужайраларидан ташкил топган. Уларнинг дево-ри юпқа, узоқ вақггача тириклик хусусиятини сақлаб қола-ди ва ўзидан секрет чиқаради. Энг муҳим секретлар — терпинлардир. Улар эфир мой-лари, каучук, бальзам, смолалардан иборат. Қарағай эфир мойларидан скипидар, канифол моддалари ажратиб оли-нади. Бундан ташқари бу тўқималар ўзидан қанд, оқсил, тузлар, сув ҳам чиқаради. Терпинлар ва оқсиллар ҳужайранинг эндоплазматик ретикулумида, шилимшиқ ширалар эса, Гольджи аппара-тида синтез қилинади. Секрет тўқималар, ўзидан ажратадиган моддаларнинг ташқарига чиқарилиши ёки ичкарида сақланиб қолишига асосланиб, икки гуруҳга: ташқарига чиқарувчи ва секрет-ларни сақловчи тўқималарга бўлинади. Эволюция жараё-нида ташқарига чиқарувчи тўқима эпидермадан, секрет-ларни сақловчи тўқима эса, ассимиляция ва ғамловчи тўқи-малардан келиб чиққан. Ташқарига секрет чиқарувчи тўқималар безсимон тук-лар, нектар, гидатодалар шаклида бўлади. Безсимон тук-лар ёки трихомалар эпидермадан пайдо бўлади. Бу безлар бирҳужайрали ёки кўпхужайрали бошчадан иборат. Улар чиқарадиган секрет ёки суюқлик асосан, эфир мойлари-дан иборат бўлиб, кутикула остида тўпланади (1-расм, а—ж). Бу хилдаги безсимон туклар лабгулдошлар (розма-рин, лагохилус кўкпаранг), мураккабгулдошлар ва бошқа оила вакилларининг барг ва новдаларида жойлашган. Баъзан ташқарига секрет чиқарувчи тўқималар дағал безлар шаклида бўлади, улар эмергенцлар деб аталади. Эмергенцларнинг ҳосил бўлишида эпидермадан ташқари, ички тўқималар ҳам қатнашади. Ташқи безсимон эмергенцларга қичитқитиканнинг ачи-тувчи туклари мисол

бўла олади (2-расм). Унинг ачитув-чи безсимон эмергенцлари тирик ҳужайра бўлиб, косачасимон шаклдаги кўпҳужайрали тагликка ўрнашган. 1-расм. Лабгулдошлар оиласига кирувчи баргидаги бирҳужайрали ва кўпҳужайрали секрет чиқарувчи безлар (трихомалар): а — бирҳужайрали; б, в, г — кўпҳужайрали безлар, д, е — бирҳужайрали туклар; ж — икки ҳужайрали туклар. Тук-нинг асоси, ингичка конус сингари чўзилган, ичи ковак, митти шприц нинасига ўхшайди, унинг учида қийшиқ бошчаси бор (2- расм, 2). Тук одам ёки ҳайвонга тегиши билан синиб, ўткир учи терига санчилади ва ҳужайра ши-раси терини ачитади. Нектарлар ўзидан қандли суюқлик — нектар чиқаради ва ҳашаротларни жалб этади. Улар одатда, гулда жойлаш-ган бўлади. Нектарларни ажратувчи ҳужайралар қуюқ ци-топлазмага эга бўлиб, модда алмашинувида фаол қатна- шади. Гидатодалар деб (юнон. гидор, гидатос —сув; одос —йўл) сув ва сувда эриган тузларнинг махсус те-шикчалар ёрдамида чиқарилишига айтилади. Гидатодалар баргнинг хлоренхима ўтказувчи найларини ҳосил қилув-чи эпитема (юнон. э п и т е м а қопқоқ) деб аталадиган юпқа пардали ҳужайралардан ташкил топган. Гидатода хлорен-хима тўқималаридан атрофдаги ҳужайралар билан ажрал- к

2-расм. Қичитқитикан-нинг ачитувчи тукчалари: / —• тукчаларнинг умумий кўриниши; 2 — тукчанинг узулиш жойи, тукчанинг асосий: ц — цитоплазма, я—ядро, в—вакуоласи. ган. Эпитемага ички томондан сув ўтказувчи трахеидлар орқали кела-ди ва субэпидермал бўшлиқда тўпланади. Ўша бўшлиқустида сув ёриғи бўлиб, унинг иккита туташ-тирувчи ҳужайралари бор, улар му-дом очиқ туради ва ортиқча сувни сув ёриғи орқали томчилаб чиқа-ради, бу ҳодисага гуттация (лот. гутта — томчи) деб аталади. Гут-тация ҳодисасини талайгина ўсим- ликларда кўриш мумкин (масалан, бриофиллум, фукция, колоказия, соябонгулдошлар, атиргулдошлар-нинг кўпгина вакилларида). Гутта-ция воситаси билан ўсимлик тана-сида тўпланиб қолган ортиқча сув ва тузлар чиқариб ташланади. Ташқарига секрет чиқарувчи тўқималарга ҳашаротхўр ўсимлик- ларнинг (непентис, росянка) ҳазм безлари ҳам киради. Бу безлар чиқарадиган шира таркибида фермент ва кислота-лар бўлиб, тутилган ҳашаротлар ҳазм этилади. Секретларни сақловчи тўқималар идиопластлар шак-лида бўлиб, бошқа тўқималар орасида жойлашади. Улар-нинг таркибида кальций карбонатнинг ҳар хил шакллари (алоҳида кристаллар, друз ёки рафид), терпинлар, танид ёки ошловчи моддалар тўпланади. Эфир мойлари тўпла-надиган идиопластлар найлар ёки каналлар кўринишида бўлиб, унинг ичида терпинлар тўпланади. Эфир мойлари тўпланадиган идиопластлар магнолиягулдошлар, лавргул-дошлар, карнайгулдошлар оилаларига хос

хусусиятлари-дан ҳисобланади (3-расм). Секретларни сақловчи тўқималар, асосан, баргларда найлар ёки каналлар шаклида бўлади. Улар схизоген ёки лизиген йўл билан юзага келади. Схизоген (юнон. схид -зо — ажратмоқ, генос — чиқиб келиш) найлар ёки канал-лар, зич жойлашган ҳужайраларнинг бир-биридан ажра-лиши ёки узоқлашиши натижасида ҳосил бўлади. Уларни атрофи бир-бири билан зич туташган юпқа пардали ти- 3-расм. Идиопластлар: 1 — МирЬаг 1теит (сариқ нуфар) гулбандидаги аэренхима ҳужайралари ичида; 2 — ўша ҳужайранинг ён томондан кўриниши; 3 — Ререгогша баргининг ҳужайраларидаги эфир мойларини ажратувчи иккита ҳужайра; М — хужайралар оралиғи, Пкл — паренхима, Скл — склеренхима. рик эпителия (юнон. э п и — устида; т е л е —сўрғич) ҳужай-ралари билан ўралган. Эпителия ҳужайралари ички то-монга секрет (смола) ажратади; ажралган секретлар, яъни смолалар найлар ёки канал бўшлиқларигя тўпланади (нина баргли ўсимликлар, соябонгулдошлар, карнайгулдошлар, мураккабгулдошлар). Лизоген (юнон. лизис — эритиш, йўқотиш) ҳужайра

оралиғи, ҳужайра қобиғининг эриб ке-тиши натижасида вужудга келади, ҳосил б)'лган каналлар-да эфир мойлари тўпланади (масалан, лимон, апельсин, мандаринда). Баъзи ўсимлик (масалан, сутлама, қоқи, анжир, тут, кўкнор)ларнинг новда ва барг ҳужайралари вакуоласида оқ рангли сутсимон шира тўпланади. Ўсимлик танаси жароҳатланганда, сут йўллари деб аталадиган тирик ҳужай- ралардан шира ажралиб чиқади. Бу ширага латекс (лот. латекс — шира, суюқлик) дейилади. Латекс таркибида қанд, оқсил, алкалоид каби бирикмалар бўлади. Ўрта Осиё ва Жанубий Қозоғистон тоғларида товсағиз ва кўксағиз ўсади. Бу ўсимликларнинг илдизпоя ва барг-ларида каучук-латекс (сут шираси) тўпланади. Механик ёки мустаҳкамлик берувчи тўқималар Механик тўқималар ўсимликларнинг вегетатив ва ге-нератив органларига (новда, барг, поя, илдиз) мустаҳкам-лик берувчи ҳужайралар йиғиндисидан ташкил топган. Бу тўқималар органларни шамол, қор ва шу сингари бошқа ташқи омил таъсирларидан сақлайди. Механик тўқима ҳужайраларининг мустаҳкам бўлишига асосий сабаб шуки, улар ҳар хил даражада қалинлашган ҳужайра пўстларига эга. Энг ёш ва ўсувчи органларда механик тўқима бўлмай-ди, чунки бу тирик ҳужайраларда тургор босими кучли, ҳужайра пўсти қайишқоқ ва эгилувчан бўлади. Органлар-нинг тараққий этиши, такомиллашиши туфайли механик тўқималар ривожланади. Бирхужайрали ва кўпхужайрали сувўтларнинг ҳужай-раси доимо тургор ҳолатда бўлиб, пўсти эгилувчан, қайиш-қоқ тананинг доимий шаклини сақлаб, ташқи скелет ва-зифасини бажаради. Аммо, қуруқликда яшашга мослаш-ган ўсимликлар учун бундай таянч камлик қилади. Шунинг учун ҳам сувдан чиқиб қуруқликка мослашган дастлабки ўсимликларда анчагина қалинлашган пўстли ҳужайралар-дан ташкил топган махсус тўқима — механик тўқима — ву-жудга келган ва такомиллашиб борган. Бундай тўқима ҳужайралари ўлгандан кейин ҳам ўсимлик органларига таянч бериш

вазифасини бажаради. Мустаҳкамлик берувчи тўқималар, ўз вазифасини бошқа тўқималар билан биргаликда бажаради ва уларнинг ора- лиғида арматура (лот. арматура — жиҳозлаш) ҳосил қилади. Шунинг учун ҳам механик тўқима баъзи адабиёт-ларда арматура системасининг тўқималари деб аталади. Улар колленхима ва скелеренхима тўқималаридир. Колленхима (юнон. к о л л а — сирач, клей; э н х и м а — тўлган, тўлдирилган) — тирик ҳужайралардан иборат бўлиб, ўсувчи ёш органларнинг (поя ва барг бандлари-да) муҳим қисми ҳисобланади. Бу тўқима ҳужайралари бўйига чўзилиб, фақат бурчакларининг бир қисми но- текис қалинлашганлиги билан фарқланади. Колленхи-ма ҳужайраларининг қалинлашган қисмида пектин, ге-мицеллюлоза ва сув кўп бўлади. Бу ҳужайраларнинг энг хусусиятли белгилари шундан иборатки, уларда бирлам- чи ва иккиламчи пўстлар ўртасидаги чегара аниқ кўрин-майди. Колленхима ёш новда ҳужайраларининг бўйига чўзи-либ ўсиши вақтида эпидерма остида юзага келади ва ай-ланма ҳалқа ҳосил қилиб, мустаҳкамлик беради. Кол-ленхима ҳужайралари тирик, ҳужайра деворлари элас-тик ва пластик, шунинг учун чўзилиб ўсиш хусусиятига эга. Эволюция жараёнида колленхима паренхима ҳужайра-ларидан келиб чиқади ва таянч вазифасини фақат тургор ҳолатидагина бажаради. Сув миқдори камайса, колленхи-ма ҳужайралари букилиб сўлийди. Баъзан уларда хло- ропластлар учрайди, улар ҳужайранинг тургор ҳолатини сақлашда хизмат қилса керак. Колленхима асосан уч хил: бурчаксимон, пластин-касимон ва ғоваксимон бўлади. Агар ҳужайралар бўйи-га чўзилиб, фақат бурчаклари қалинлашиб уч ёки беш бурчак ҳосил қилса — бурчакли колленхима деб атала-ди. Ҳужайранинг фақат икки ён девори, деворлари қалинлашган бўлса — пластинкасимон, схизоген йўл билан эса ғоваксимон колленхима ҳужайралари юзага келади. У бурчакли ва пластинкасимон колленхималар- дан ҳужайра ораларида бўшлиқ ҳосил қилиши билан фарқ қилади.

Склеренхима (юнон. склерос — қаттиқ, мустаҳкам) тўқималари тузилиши жиҳатидан колленхимадан фарқ 4-расм. Геран баргидаги ёғочлик толалари: А, Б — кўндаланг кесмаси; В—узунасига кесмаси; 7 —ҳужайра девори; 2 — оддий пора; 3 — ҳужайра бўшлиғи. қилади. Склеренхима тўқималарининг ҳужайралари тарақ-қиётнинг маълум бир даврида, прозенхима шаклидаги ҳужайраларнинг такомиллашишидан ташкил топади ва бир хилда қалинлашиб лигнин (лот. л и г н у м — ёғоч) модда-сини шимиб, мустаҳкамланиб ёғочланади (4-расм). Натижада ҳужайралар тириклик хусусиятини йўқотади, бўшлиғи ҳаво билан тўлади. Ҳужайралар оралиғи оддий поралар билан туташган. Ҳужайра пўсти жуда пишиқ ва эластик бўлиб, мустаҳкамлиги жиҳатидан пўлатга яқиндир. Ҳужайра пўстида сувда эримайдиган мураккаб органик модда лигнинни тўпланиши склеренхиманинг мустаҳкам-лигини янада оширади. Лекин

ёғочланиш ҳужайра пўсти-ни мўрт қилади. Айрим ҳолларда склеренхима ҳужайрала-ри ёғочланмасдан узунчоқ ингичка учли иплар (толалар) дан ташкил топади (масалан, зиғир). Склеренхима тўқимаси асосан, икки хил: толалар (либриформ) ёки тошсимон склереид шаклда бўлади. Толалар ёки либриформ (лот. л и б р и — луб, ф о р м а — шакл) ёғочланган мустаҳкам тўқималар, ингичкалашган прозенхима ҳужайраларидан ташкил топган, баъзан бир неча сантиметр узунлиқда бўлади. Флоэма (юнон. флой-ос — пўстлоқ) таркибида учрайдиган тўқималар — луб то-ласи деб аталади. Ксилема (юнон. к с и л о н — ёғоч)да уч-райдиган толалар либриформ деб аталади (40-расм). Улар луб толаларига нисбатан қисқароқ бўлиб ёғочланган. Эво-люция жараёнида либриформ толалари трахеидларнинг ёғочланган, узун ва ўткир учли ўлик ҳужайраларидан ке-либ чиққан. Бу толалар бирпаллали ўсимликларда кўп учрайдиган механик тўқима ҳисобланади. Луб толалари тўқимачилик саноатида муҳим аҳамиятга эга (зиғир, каноп, кендр, рами). Саноатда ишлатиладиган толаларнинг сифати уларнинг узунлиги ва ёғочланишига боғлиқ. Склереид ёки тошсимон тўқима, кўпинча паренхима ҳужайраларининг қўшимча раьишда қалкнлашиши ва қат-тиқлашиши натижасида вужудга келади, ҳамда пўстлоқ-лардаги арматурани маҳкамлайди. Улар бирламчи ва ик-киламчи бўлади. Бирламчи склереидлар ҳосил қилувчи (меристема) тўқиманинг прокамбий (юнон. п ро — ўрни-га, эвазига) ёки перицикл (юнон, пери — атроф; кик-л о с — айлана) дан, иккиламчиси эса, камбий (лот. кам - биум — алмашиш) ҳужайраларидан юзага келади. Скле-реидлар кўпинча юмалоқ ёки шохланган шаклларда

5-расм. Пишмаган олча (Ргшшз «Цуапса1а) донашдага склереидлар: 1 — цитоплазма; 2 — қалинлашган ҳужайра пўсти; 3 — поралар. бўлиши мумкин. Бу-ларнинг деворларида оддий поралар бўлиб, кўпинча шохланган (41-расм). Юмалоқ тошсимон склереид-лар (нокда), ёғочлан-ган брахисклереид (ёнғоқда), астроскле-реидлар (олча, олхў-ри ва бошқа данакли мевалар) бўлади. Ўтказувчи тўқималар Ўтказувчи тўқималарнинг асосий вазифаси сув ва унда эриган минерал тузлар ҳамда органик моддаларни ўсим-лик танаси бўйлаб ўтказишдан иборат. Ўсимликлар сув-дан чиқиб, тупроққа ўрнашиб, қуруқликка мослашиш дав-ридан бошлаб уларда ўтказувчи тўқималар пайдо бўлган. Ўсимлик тупроқ ва ҳаводан озиқланганлиги сабабли улар-нинг танасида икки хил ўтказувчи тўқималар пайдо бўлган. Тупроқдан илдиз орқали сўриб олинган сув ва унда эриган минерал тузлар пастдан юқорига (илдиздан барггача) ксилема найлар орқали ҳаракатланади. Шунга кўра, баъзи адабиётларда ксилемани сув ўтказадиган тўқи-ма деб айтилади. Лекин, ксилема орқали бошқа модда-лар ҳам ҳаракатланади. Масалан, баҳор фаслида ксилема орқали ривожланаётган ёш новда ва куртакларда қанд ҳамда илдизда синтез қилинган органик моддалар ҳара-кат қилади. Бу хилдаги моддалар оқими юқорига кўтари-лувчи оқим деб аталади. Баргда синтез қилинган органик моддалар юқоридан пастга (баргдан новдага сўнг илдиз-га) томон флоэма (элаксимон)найлар орқали ҳаракат қилади. Бу оқимга пастга тушувчи оқим деб аталади. Шу оқим орқали ассимиляция натижасида ҳосил бўлган мод-

далар янги ҳужайра ва тўқималарнинг юзага келишида муҳим аҳамиятга эга. Ўтказувчи тўқималар (ксилема, флоэма ва уларнинг элементлари) меристема тўқимасидан вужудга келади ва мураккаб бир системани ташкил этади. Бу система учун умумий бўлган бир қацча хусусиятлар мавжуд. Ўтказувчи тўқима системаси ҳамма ўсимлик органларини (илдиздан тортиб ёш новдагача) бир-бири билан боғлайди. Ксилема ва флоэма ҳам мураккаб тўқимадир, яъни уларнинг тар-кибида ғамловчи, ажратувчи. Энг муҳими ўтказувчи эле-ментлар бўлиб, уларнинг деворларидаги поралар — тешик- чалар ёки перфорация (лот. перфораре — тешилиш)лари моддалар ўтишини енгиллаштиради. Перфорацияларнинг жойлашиши тўрсимон, спиралсимон, нарвонсимон бўли-ши мумкин. Ўтказувчи тўқималар, бирламчи ва иккиламчи бўлади. Бирламчи тўқима барг, ёш новда ва илдизларда бўлиб про-камбийдан, иккиламчиси камбийдан (ўсимлик камбий ҳисобидан энига ўсади) ҳосил бўлади. Жуда кўп органларда ксилема билан флоэма ёнма-ён жойлашиб алоҳида қатламлар ёки ўтказувчи боғламлар ҳосил қилади. Новда ва илдизларнинг апекс қисмидаги меристема ҳужайраларининг прокамбий фаолияти натижасида бир-паллали ўсимликларда ёпиқ ўтказувчи боғлам, иккипал-лали ўсимликларда эса очиқ боғлам вужудга келади, бу боғламларга коллатерал (лот. кол — биргаликда, л а т е р о -л и с — ён томон) тузилиш деб аталади. Одатда, очиқ кол-латерал боғлам кўпроқ учрайди, бунда ксилема билан фло-эма ўртасида камбий пайдо бўлади. Биколлатерал ўтка-зувчи боғламда ички томондан қўшимча ҳолатда флоэма шаклланади, масалан, қовоқгулдошлар, итузумгулдошлар оиласига мансуб ўсимликларда (қовоқ, бодринг, помидор, картошка, итузум ва бошқалар). Ёпиқ ўтказувчи боғлам-ларда камбий қатлами бўлмайди. Шунинг учун ҳам улар-да иккиламчи йўғонлашиши кузатилмайди. Баъзан ёғоч қатлам (ксилема), луб қатлами (флоэма)ни ўраб олади, бу хилдаги ўтказувчи боғламга амфивазиал (юнон. амфи-ат-роф, теварак; лот. в а з — найча) боғлам ёки найчалар тўда-си деб аталади. Бу ландиш ва гулсапсарнинг илдиз

ва пояларида кузатилади. Акси эса флоэма, ксилемани ўраса амфикрибрал найлар тўдаси дейилади. Тўқималар тузилишини ўрганиш ўсимликлар эволю-ция йўлини аниқлашда муҳим аҳамиятга эга, чунки ҳар бир ўсимлик тури учун ўзига хос тузилишга эга бўлган ўтказувчи тўқималар системаси мавжуддир. Ксилема найлари орқали илдиздан, барггача сув ва унда эриган минерал моддалар ҳаракатланади. Ксилема ҳужай-ралари бирламчи ва иккиламчи бўлади. Бирламчи ксиле-ма ҳужайраларида камбийдан ҳосил бўлган радиал чизиқ-лар шаклидаги паренхима ҳужайралари — узак нурлар бўлмайди. Бинобарин бирламчи ксилема, иккиламчи кси-лемадан фарқ қилади. Ксилема таркибига ўтказувчи, мустаҳкамлик берувчи, ғамловчи ва бошқа бир қанча элементлар киради. Ксиле-ма элементларининг морфологик тузилиши ҳар хил бўлиб, сув ўтказиш, таянч ва ғамловчи вазифаларини бажаради. Булардан энг муҳими ўтказувчанлигидир. Трахеидлар (юнон. трахейа —нафас) сув ўтказувчи найлар узун-узун бўғинли, бошланғич деворлари бузил-маган ҳужайралардан ташкил топган. Моддаларни бир трахеиддан иккинчисига ўтиши, ўша ҳужайра деворлари- даги ёғочланмасдан қолган ҳошияли тешикчалар (пора-лар) орқали фильтрланиб ўтади. Ҳошияли тешикчалар икки ёндош ҳужайра орасидаги туташ парда-дан ҳужайра ичига қараб торайиб боришдан ҳосил бўлади. Трахея (трахейа — нафас, э й д о с — тус, қиёфа) — учли найлардир. Булар бир неча бўғинли, узун ва ўтқир учли ўлик ҳужайралардан вужудга келади. Бўғинлар устма-уст жойлашиб найчалар ҳосил қилади (6-расм, 2). Устма-уст жойлашган найлар бир-бири билан ҳужайра қобиғининг тешилиши перформация (лот. перфорати — пармала-моқ) этилиши натижасида туташади. Бу тешикчалар ҳоши-яли поралар ўрнида пайдо бўлади. Найлар орқали эритма-лар, трахеидларга нисбатан енгил ҳаракатланади. Шакллан- ган трахейа (учли найлар) деворлари ёғочланади, сўнг протопласт емирилиб эриб кетади. Протопласт ўрнини эритма тўлдиради. Трахеид ва трахеялар эритмаларни фақат юқорига кўта-рилиши учун хизмат

қилмасдак, балки ён томонда жойлашган трахеид ҳамда учли найларга ва бошқа тирик ҳужайраларга ҳам ўтказади. Трахеид ва учли найларнинг деворлари турлича қалинлашган бўлиб, бу қалинлашган жой уларга мустаҳкамлик беради. Трахеид элементлари ён деворларининг қалинлашиши хусусиятига кўра ҳалқасимон, спиралсимон, тўрсимон, нарвонсимон ва нуқгасимон найлар пайдо бўлади. Трахеид элементларининг морфогенетик эволюцион қатори 7-расмда кўрсатилган. Трахеид элементларининг ривожланишида энг аввал ҳалқали ва спирал найлар пайдо бўлади, кейинчалик қолганлари вужудга келади. Булар новда, илдиз ва баргларнинг чўзиладиган қисмида учрайди. Ҳалқасимон ва спиралсимон трахеид элементлари чўзилувчи, шунинг учун ҳалқалар бир-биридан узоқлашади (43- расм, 2, 4). Кейинроқ, онтогенезида органларнинг чўзилиши тугагач, такомиллашган элементлар пайдо бўлади. Трахея ёки учли найлар — камбийдан ҳосил бўлган юпқа деворли чўзилувчан тирик ҳужайралардан юзага келади. 6-расм. Ўтказувчи элементлар (2) ва трахеидлар (1) ту-зилишининг тас-вири; алоҳида тра-хеид ва ўтказувчи найлар қора рангда. 7-расм. Трахеид элементлари деворларининг қалинлашиш хиллари: 1— ҳалқасимон; 2— 4 спиралсимон; 5 —нуқтали; 6— нарвонсимон; 7—қарама-қарши; 8 — навбатлашган тешикчали найлар.

Элаксимон найларнинг деворларида жуда майда тешик-чалар (тўрлар) бўлади. "Тўр" сўзи найларда учрайдиган тешикчалар тўпламини билдиради. Бу тешикчалар пора-лар деб аталади. Элаксимон найларда поралар жуда ҳам тор, ҳамма тўрсимон найларда бир хил шаклда бўлади. Поралар ёнма-ён жойлашган ҳужайраларнинг перфораци-яланиши натижасида ҳосил бўлади ва уларни ташиб ўта-ди. Шу поралар орқали ён ҳужайраларнинг тирик модда-си ва ассимиляция маҳсулоти ҳаракат этиб туради. Перфорация бир неча ҳужайралар гуруҳидан ташкил топган бўлиб, элаксимон пардалар шаклида жойлашади (8-расм). Юксак спорали содда тузилган, очиқуруғли ўсимлик-ларда тўрсимон пардалар ён деворларда тарқоқ ва қиялан-ган ҳолда жойлашади. Ёпиқуруғли ўсимликларда перфо-рация анча ривожланган бўлиб, пардалар тўрсимон най- ларнинг охирида жойлашади ва пластинка (орқа тўсиқ) ҳосил қилади. Тўрсимон пластинкада битта парда бўлса оддий, агар бир неча парда бўлса мураккаб пластинка деб аталади. Одатда, элаксимон найлар ва элаксимон ҳужайралар бўлади. Элаксимон ҳужайралар юксак спорали ва очиқуруғ-ли ўсимликларга хос содда тузилган. Бу ҳужайралар узун ва ўткир учли, элаксимон пардаси тарқоқ бўлиб, ён де- ворларда жойлашадиган бўлади. Бундан ташқари, уларда йўлдош ҳужайралар бўлмайди, такомиллашганларида ядро ҳосил бўлади, бу белгилар уларни содда тузилганлигини билдиради. Элаксимон элементларнинг иккинчи тури, узунасига кетган ҳужайралар (бўғимлар) қаторидан иборат бўлиб, пластинкалари бир-бири билан туташиб элаксимон най-ларни ҳосил қилади. Найларнинг узунлиги 150—300 мкм, эни

20—30 мкм. Элаксимон найлар, элаксимон ҳужайра-лардан юзага келади. Найлар флоэма боғламларининг узун-лиги бўйлаб жойлашади (8-расм, 3). Онтогенезида элаксимон найлар ва уларнинг элемент-лари меристема ҳужайраларидан ташкил топади. Бунда меристе^ма ҳужайралари узунасига тўсиқ билан иккига бўлинади (8-расм), ҳосил бўлган иккита қиз ҳужайралар бир-бири билан ҳар гомонлама плазмодесма билан боғла-нади. Йирикроқ ҳужайрадан элаксимон найча, кичигидан йўлдош ҳужайра пайдо бўлади. Айрим ҳолларда она ҳужай-ра бўйига икки ёки учга бўлинади. Натижада элаксимон найча ёнида иккита ёки учта йўлдош ҳужайра вужудга ке-лади. Ҳосил бўлган элементлар ўсиб чўзилади, қобиғи бироз қалинлашади, ҳужайранинг охиридаги плазмодес-малари ўрнига перфорацияланган пластинка ҳосил бўла-ди. Пластинка поралари атрофида кимёвий таркиби жи-ҳатидан целлюлозага яқин бўлган полисахарид — каллоза тўпланади ва пораларнинг торайишига сабаб бўлади. Элаксимон найлар ўз фаолиятини тугатгандан кейин каллоза пораларни беркитади. Ёш элаксимон най элементларининг таркибида бир нечта вакуола бўлади. Уларнинг ҳар қайсиси тонопласт билан ўралиб, цитоплазмадан ажралади. Кейинчалик шакл-ланган элаксимон найларда цитоплазма ҳужайра девори атрофида жойлашади. Ядро емирилади ёки унинг қолдиғи сақланади. Бундан ташқари цитоплазма билан вакуола оралиғидаги тонопласт ҳам емирилиб, марказий вакуола чегараси йўқолади, натижада ҳужайра маркази вакуола ва цитоплазма моддаси билан тўлади. Шаклланган элакси-мон най элементларида цитоплазманинг қолган қисмла-ри (эндоплазматик ретикулум, митохондрий ва жуда оз миқдорда учрайдиган пластидлар) ҳужайра девори атро-фида жойлашади. Рибосома, диктиосома ва микронайлар бўлмайди. Шу хусусиятлари билан элаксимон най элемент-ларининг тузилишидан фарқ қилади. Иккипаллали ўсимликларнинг ёш элаксимон элемент-ларининг цитоплазма таркибида юмалоқ шаклдаги тана-чалар ёки флоэма оқсиллари (ф — оқсил) ҳосил бўлади. Кейинчалик бу флоэма оқсиллари шаклини ўзгартириб, ёйилиб

кетади ва унинг фибриллалари перфорация пора-лари орқали най бўғимларига ўтади. Ф — оқсилнинг асо-сий вазифаси ҳозиргача тўлиқаниқланмаган. Айрим маъ-лумотларга кўра бу оқсил каллоза билан биргаликда жа-роҳатланган элаксимон най элементларининг атрофида қатлам пайдо этишда қатнашади. Органик моддаларнинг ҳаракатида тўрсимон найлар-нинг махсус паренхима ёки йўлдош ҳужайралари муҳим аҳамиятга эга, чунки бу ҳужайраларда ядро ва мито-хондрийларнинг ҳаётчанлиги узоқвақт сақланади. Тўрси- мон найлар билан йўлдош ҳужайралар ўртасида жуда кўп сонли ён тўрлар бор ва улар плазматик алоқада. Флоэма элементлари орқали ассимиляция махсулотининг ҳаракат тезлиги 50—150 см га тўғри келади. Бу жуда катта қувват сарфлашни талаб этади. Жараён ҳужайранинг нафас оли-ши билан боғлиқ. Нафас олиш жараёни секинлашса мод-даларнинг флоэма элементлари орқали ҳаракати тўхтайди. Тўрсимон найларнинг фаолияти узоққа чўзилмайди. Баъзан бута ва дарахтларда 3—4 йил давом этади, кейин-роқ вегетациянинг охирида тўрсимон найларнинг плас-тинкалари каллоза билан беркитилади ва плазмали тола-лар сиқилади. Камбий фаолияти натижасида янги тўрси-мон элементлар ҳосил бўлади. Камбийнинг фаолиятидан иккиламчи флоэма ёки луб паренхимаси вужудга келади. Булар юпқа деворли, бўғим-сиз узун ҳужайралар кўринишида юзага келади. Луб па-ренхима ҳужайралари, ўтказувчанлик хусусиятидан ташқа-ри, ғамловчи ва мустахкамлик вазифасини бажарувчи тўқи-ма элементлари склеренхима ва склереидлар (тошсимон ҳужайралар) шаклида бўлади. Очиқуруғли ўсимликларда йўлдош ҳужайралар бўлмай-ди; уларнинг вазифасини луб паренхималари бажаради. Лубдаги паренхимада ғамловчи моддалар (крахмал, геми-целлюлоза) тўпланади. Камбийдаи ташқарига қараб тангентал (лот. тангенс — тегишли, алоқадор, узунасига, бўиига) йўналишда луб нур-лари ёки луб толалари юзага келЬди. Ўт ўсимликларнинг луб нурлари узунасига кетган паренхима

ҳужайраларидан тузилган, дарахтларда эса радиал (тик) йўналишда чўзил-ган ҳужайралардан иборатдир. Луб нурларининг вазифаси ассимиляция маҳсулотини яқинроқ масофага ўтказишдан иборатдир.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

O'xshashlar

Тўқималар Тукималар

Тўқималар ҳақида умумий тушунча

Тукималар

Усимликлар организмининг тузилиши

Новда ва новдалар тизими