Новда ва новдалар тизими - Botanika - Referatlar

Новда ва новдалар тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

222 KB

Ko'chirib olish

Новда ва новдалар тизими Режа: 1. Новда ҳақида умумий тушунча 2. Барг морфологияси 3. Поя новданинг ўқ қисми 4. Поянинг иккиламчи қалинлашиши 5. Новдалар тизимининг пайдо бўлиши , ўсиши ва шохланиши 6. Тўпгуллар 7. Шакли ўзгарган новдалар

Новда ҳақида умумий тушунча Новда - юксак ўсимликларнинг вегетатив органи бўлиб, поя, барг ва куртаклардан ташкил топган. Но вда илдиз каби учки меристемадан ҳосил бўлган бирдан – бир органдир. Новда илдизга нисбатан мураккаброқ тузилишга эга бўлиб, тараққиётининг бошланғич этапларидаёқ махсус органларга: бўғимларга, бўғим оралиқларига – метамерларга, ён органларга – барглар ва куртакларга шаклланади. Новдаларнинг асосий вазифаси ўтказувчанлик, таянч ва озиқ моддаларни тўплашдир. Баргларда фотосинтез жараёни натижасида сентезланган органик моддалар поянинг флоэма ўтказувчи найлари орқали ўсаётган баргларга, поянинг ўзига, илдизга, гулларга, уруғ ва меваларга боради. Новдаларнинг илдизлардан фарқи уларда бўғимларнинг бўлиши ва баргларни ҳосил қилишидир. Поялардан баргларнинг ҳосил бўлган жойига бўғимлар дейилади. Баъзи ўсимликлар гуруҳларининг (буғдойдошларда, қирқбўғимдошларда, чиннигулдошларда) пояларида бўғимлар жуда яхши ажралиб туради. Баъзи ўсимликларда эса бўғимлар унчалик яхши билинмайди. Агар барглар асоси билан бўғимларни тўлиқ ўраб турса, бундай бўғимларга ёпиқ бўғимлар дейилади, тўлиқ ўрамаса очиқ бўғимлар дейилади. Иккита бўғимлар оралиғидаги масофа бўғим оралиғи дейилади. Одатда, новдаларда бир неча, баъзида жуда кўп бўғимлар ва бўғим оралиқлари мавжуд бўлиб, улар новдалар бўйлаб такрорланиб боради, яъни новдалар метамерлик тузилишга эга бўладилар. Ўсимликларнинг муртакдан ҳосил бўлган новдаси унинг асосий новдаси бўлиб, биринчи тартибли новда дейилади, унинг учки томонида новданинг барча метамерлари ҳосил бўладиган куртак жойлашган. Учки куртак сақланар экан ундан янги метамерлар пайдо бўлиб новда бўйига ўсиш хусусиятига эга бўлади.

Учки куртаклардан ташқари новдаларда ён куртаклар ҳам мавжуд бўлиб, бўғимларнинг юқорисида барг қўлтиғида пайдо бўлади. Демак, новданинг ҳар бир метамери баргли, куртакли бўғимдан ва ундан пастда жойлашган бўғим оралиғидан ташкил топган. Ён куртаклардан ён новдалар шаклланади ва ўсимликларда шохланиш вужудга келади. Шохланиш ўсимликларнинг ҳаво муҳити билан алоқа ҳажмини кенгайтиради. Натижада новдалар системасида асосий ( I -тартибли), ён ( II -тартибли) ундан учинчи тартибли ва ҳакозо тартибли новдалар пайдо бўлади. Ҳар бир тартибли новда ўзининг ўсувчи учки куртагига ва унинг ўсиш конусига эга бўлиб, у куртак сақланар экан, новдалар ўсишини давом эттирадилар. Куртак. Куртак - бошланғич ҳали ёзилмаган новдадир. У вегетатив новданинг ўсиш конуси билан тамомланувчи асосий ўқдан, унда навбатма- навбат (бирининг устига иккинчиси) жойлашган турли ёшдаги бошланғич баргчалардан (бошланғич метамерларининг йиғиндисидан) ташкил топган. Ташқи (пастки) баргчалар марказга томон турлича узунликда ўсиб, ичкарида жойлашган бошланғич баргчаларга ва ўсиш конусига эгилиб, уни қоплаб туради. Бўғим оралиғи чўзилиб улгурмаганлиги сабабли куртакда бўғимлар жуда қисқа бўлиб жойлашган. Ёш баргчаларнинг қўлтиқларида ён куртакчалар пайдо бўлади. Ўсимликларда вегетатив куртаклардан ташқари вегетатив – генератив куртаклар ҳам бўлиб, буларда вегетатив метамерлар билан биргаликда ўсиш конуси бошланғич гул ёки тўп гулга айланган бўлади. Бундай куртаклар кўпинча ўт ўсимликларга хос бўлиб, дарахтсимон ўсимликларда ҳам учраб туради. Баъзи куртаклар сирен, маржон дарахти, фақат генератив ёки гул куртаклари бўлиб, тўп гулларни ҳосил қилади. Уларда яшил ассимиляция қилувчи барг бошланғичлари ривожланмасдан (олча) фақат гул ривожланади ва ғунча деб аталади. Куртакларни ташқи томонидаги тангача барглар ички меристематик қисмларни қуриб кетишдан ва баҳордаги ҳароратнинг бирдан пасайиб кетишидан сақлайди. Баъзи дарахтларнинг куртакларини тангача

барглари қалин этли, зич ва қалин туклар билан қопланган бўлади, ёки смола, бальзам каби моддаларни ажратиб ҳимоя вазифасини бажаради. Бундай куртакларни ёпиқ куртаклар деб аталади (эман, жука, маржон дарахтлари). Баъзи ўртача иқлимга жойлардаги дарахтларнинг куртаклари ташқи томондан махсус шакли ўзгарган тангача барглар билан қопланмаган бўлиб очиқ куртаклар дейилади (қайин, қизил себарга ва бошқалар). Баъзи ўсимликларда куртаклар пайдо бўлгандан кейин кўп йиллар давомида ҳаракатга келмайди шунинг учун уларни тинимдаги куртаклар дейилади. Новдаларнинг учки меристемасининг тузилиши ва фаолияти. Куртакнинг учки қисмида новданинг учки меристемаси жойлашиб – апекс дейилади. Апекс актив ишловчи ўсиш маркази бўлиб, новданинг барча органларини ва бирламчи тўқималарни шаклланишини таъминлайди. Апекснинг доимий янгиланиб туришини таъминловчи манба апикал меристеманинг инициал ҳужайралари бўлиб, апекснинг учки қисмида жойлашган. Новданинг вегетатив апекси, илдиз апкесидан фарқ қилиб, доимо ташқи томонга бошланғич баргчалар бўритмаларини – барг примордияларини (лат. - бошланғич) ҳосил қилади. Улар пастдан юқорига акропетал кетма-кетлик билан пайдо бўлади. Поя апексининг ўсиш конуси деб номланган учки – дистал қисмида икки қават меристема ҳужайралари яхши кўринади. Ташқи қатордаги ҳужайралар конусининг ташқарисига перпендикуляр (антиклинал) бўлиниб туника деб номланади ва поянинг бирламчи қопловчи тўқима эпидермасини ҳосил қилади. Туниканинг тагида ётган меристема ҳужайраларини корпус деб номланиб, поянинг барча ичкаридаги тўқималарини - пўстлоқ ва марказий цилиндрни ҳосил қилади.

Пояда баргларнинг жойлашиши. Новдаларнинг асосий ўқ қисмида - поясида баргларнинг жойлашиш тартибига филлотаксис (юнон. филлон - барг, таксис - жойлашиш) дейилади. Баргларнинг пояда жойлашиши қонунияти новда апексининг фаолиятига боғлиқдир. Баргларнинг поя бўғимларида жойлашиши бир неча хил бўлади: 1) Баргларнинг спиралсимон (навбат билан) жойлашиши – бу ҳолда ҳар бир бўғимда биттадан барг жойлашган бўлиб, новданинг асосидан учки қисмига қараб барглар бириккан бўғимларни тахминан спиралсимон чизиқлар билан туташтириш мумкин. Баргларнинг новдаларда жойлашиши наслдан наслга ўтувчи ирсий белги бўлиб, спирал чизиқларни генетик спираллар дейилади (ток, олма, ғўза ва бошқалар). 2) Баргларнинг икки қатор жойлашиши – бу ҳолда ҳар бир бўғимда биттадан барг жойлашган бўлиб ўзининг кенгайган асоси билан пояни тўлиғича ўраб туради. Барча баргларнинг ўрта (меридиан) чизиғи битта вертикал текисликда ётади (гастерия, бошоқдошлар). 3) Баргларнинг халқасимон жойлашиши – бу ҳолда поянинг ҳар бир бўғимида бир неча барг пайдо бўлиб, пояда ҳалқа ҳосил қилиб жойлашади. Адабиёт маълумотларига қараганда, ҳар бир барг ўзининг бўғимига эга, лекин улар жуда яқин бўлганлигидан яхши билинмасдан халқа шаклини беради (самбитгул, қирқбўғум, қумриўт в.б.). 4) Баргларнинг қарама–қарши жойлашиши - бу ҳолда поянинг ҳар бир бўғимида иккитадан барг бўлиб қарама-қарши жойлашади. Иккала баргнинг ўрта чизиғи битта вертикал текисликда ётади (райҳон, чиннигул в.б.). Шундай қилиб баргларнинг пояда жойлашуви ўсимлик тури учун ирсий белги бўлиб, баъзида туркум ҳатто оилага ҳам хос бўлади. Новдалар ўсганда баргларнинг пояларда жойлашиши ўзгариши мумкин. Бу вақтда баргларнинг банди ва барг пластинкаси бир-бирларига ҳалақит бермасдан, соя қилмасдан, қуёш нуридан тўлиқ фойдаланиш учун жойлашишга ҳаракат қилади.

Барг - новданинг ён органи. Барг морфологияси Ўсимликларнинг биринчи барг органи - уруғпалла барг бўлиб, асосий новданинг учки куртаги ва апекси пайдо бўлишидан аввал муртак шаклланиш олдида меристематик тананинг дефференциацияси натижасида пайдо бўлган. Барча қолган барглар асосий ва ён новдаларининг апексидаги меристематик бўртмаларидан пайдо бўлади. Барг келиб чиқиши жиҳатидан ён орган бўлиб, деярлик ясси шаклга эгадир. Барг ўсимликларнинг учки меристемаси узоқ вақт сақланадиган бошқа органларга – новда, илдизга нисбатан ўсиши чеклангандир. Барглар ўзидан ҳеч қачон бошқа органларни ҳосил қилмайди. Баъзи ўсимликларнинг баргларида қўшимча куртаклар ва илдизлар пайдо бўлиши мумкин (бегония, бриофиллюм в.б.), лекин барглардан ҳеч қачон яна янги барглар пайдо бўлмайди. Барглар фақат новданинг ўқ органи бўлган I , II , III ва ҳ.к. тартибидаги поялардаги куртаклардан пайдо бўлади. Баргнинг ясси шаклда, яшил рангда бўлиши унинг ҳаводан озиқланишига ёки фотосинтезига мослашганлиги бўлса, иккинчи муҳим вазифаси транспирацияга (сув буғланишининг тартибга солиш) мослашганлигидадир. Барг - барг пластинкасидан, барг бандидан, барг асосидан мураккаб барг ва баргчалардан иборат. Новданинг ўсиш конусидаги барг бўртмалари узунасига ва энига ўсади. Бўртмаларнинг пастки қисмида баргнинг асоси, юқориги қисмидан барг япроғи билан унинг асоси оралиғида поясимон юмалоқ, ярим ой ва бошқа шаклларга эга бўлган баргбанди пайдо бўлади (45- расм). Кўп вақтда барг асосида иккита бўртма пайдо бўлиб ёнбаргчаларга асос солинади ва тез суръатлар билан ўса бошлайди. Баргнинг учки қисмининг ўсиши натижасида аввал барг япроғининг ўрта қисми, кейинчалик унинг ён томонлари ўсади. Барг банди жуда узун (тоғ терак) ёки жуда калта (тол) бўлиши мумкин. Бундай баргларга бандли барглар дейилади. Баъзида

барглар бандсиз пояга бирикади ва ўтроқ барглар дейилади (бошоқдошлар). Баъзи ўсимликларнинг баргларини асоси узунасига ва энига ўсиб найсимон шаклга эга бўлади ва барг нави деб аталади. Барг нави пояни қисман ёки бутунлайига ўраб олиши мумкин (бошоқдошларда, соябонгулдошларда). Барг нави барг қўлтиғидаги куртакларни ташқи таъсирдан сақлайди, таянч вазифасини бажаради ва фотосинтезда қатнашади. Баргларнинг ўлчамлари турлича бўлиши мумкин. Баъзи ўсимликларнинг барглари мм билан ўлчанса, баъзи ўсимликларнинг барглари метер билан ўлчанади. м: Бразилия пальмаси рафиянинг баргини узунлиги 22 м, эни 12 м, бандининг узунлиги 4-5 м. Сувда яшовчи вектория регинянинг доира шаклидаги баргларининг диаметри 2 м га етиб, 30-40 кг юкни кўтариши мумкин. Оддий ва мураккаб барглар. Баргларнинг ассимиляция қилувчи асосий қисми - унинг япроғидир. Агар баргда битта япроқ бўлса оддий барг деб (46-расм), агар умумий асосга эга бўлган барг бандига, ўзининг барг бандлари билан бир неча барг япроғи бирикса мураккаб барглар деб аталади. Мураккаб баргларнинг айрим япроқларига баргчалар деб, баргчалар туташган асосий ўққа рахис (юнон. рахис - умиртқа) деб аталади. Баргчаларнинг рахисда жойлашишига қараб мураккаб барглар панжасимон, тоқ ва жуфт патсимон ва бошқалар бўлиши мумкин. Мураккаб баргларнинг баргчалар сони учта бўлса, уч баргчали бешта бўлса, беш баргчали ва бошқалар мураккаб барглар дейилади.

Баргларнинг шакллари. Оддий барглар ва мураккаб барглар баргчаларининг япроқлари турли шаклларда бўлиши мумкин. Баргларнинг япроқларини шакли, ўсимликларнинг туркумини, турларини аниқлашга ёрдам беради. Барг япроқларини шакли юмалоқ, панжасимон, тухумсимон, овалсимон, ланцетсимон, юраксимон, наштарсимон, калами, тескари кенг тухумсимон, кенг тухумсимон, ўроқсимон ва бошқа бўлиши мумкин. Баргларнинг қирраси текис, тишсимон қирқилган, икки карра тишсимон, ўйилган бўлиши мумкин. Мураккаб барглар . Мураккаб барглар панжасимон уч баргли, тоқ ва жуфт патсимон мураккаб, ва бошқа бўлиши мумкин. Агар умумий барг банди шохланган бўлса, кўп карра мураккаб барглар, икки маротаба патсимон мураккаб барг, уч карра панжасимон мураккаб ва бошқа типида бўлиши мумкин. Баргларнинг томирланишлари. Барг япроғи жуда кўп маротаба тармоқланган ўтказувчи найлар бойлами тизимига эга бўлиб, уларни барг томирлари дейилади. Барг томирлари очиқ ёки ёпиқ бўлиши мумкин. Очиқ томирларда томир учлари барг қирраси яқинида иккига ажралиб тугаб, ўзаро бирикмаса уни дихотомик шохланиш типи деб аталади. Ёпиқ типдаги томирланишда эса ўтказувчи найлар бойлами кўп маротаба ўзаро бирлашиб тўрсимон томирланишни вужудга келтиради. Тўрсимон томирланиш патсимон ва панжасимон каби типларга бўлиниши мумкин. Бир паллали ўсимликларга параллел ва ёйсимон томирланиш типлари хосдир). Баргларнинг экалогик турли – туманлиги. Ташқи муҳит таъсирида ўсимликларнинг баргларини шакли ўзгариши мумкин: масалан сувда яшовчи айиқтавон ўсимлигида икки хил шаклдаги барг япроқлари учраши мумкин: поянинг сувга ботиб турган қисмидаги барглари қирқилган, сув юзасидан юқорига чиқиб турган поя барглари қирқилмаган. Кучли қирқилган сув тагидаги баргалар сувда эриган карбонат ангидридни енгил ўзлаштиришга мослашган.

Баргларнинг яшовчанлиги. Баргларни ўсимликларда яшовчанлиги турлича. Кўпчилик ўсимликларда барглар бир неча ой яшайди ва қишда тўкилади. Доимий яшил баргли ўсимликларнинг баргларини фақат бир қисмигина тўкилади, шунинг учун доим яшил бўлиб, барглари тўкилмаганга ўхшаб кўринади. Баргларнинг яшовчанлиги турли ўсимликларда турлича масалан: қарағай 2-йил, қора қарағай - 6-7 йил, зарноб - 6-10 йил, араукария - 15 йил, Африка чўлларида яшайдиган вельвичия барглари эса 100 – йилдан ортиқ ҳаёт кечиради. Баргларнинг шакл ўзгаришлари (метаморфози). Баргларни шакл ўзгаришлари табиатда тез-тез учраб турадиган жараёндир. Барглар жингалак (рус нухати, бурчоқ), тикон (кактус), филлодия (Австралия акацияси), тангачасимон ва бошқалар. Баргларнинг шакл ўзгариши уларнинг сув кам буғлатишига мослашганлигидадир. Кўпчилик ўсимликларнинг баргларининг учки қисми жингалаклар ҳосил қилиб, атрофдаги нарсаларга илашиб ингичка поясини кўтаради. Баъзи ўсимликларнинг барг учлари тиконга айланиб ўзини ҳимоя қилади (зирик). Баъзи ўсимликларнинг барг банди кенгайиб сув танқис йиллари ўзини қуриб қолишидан сақлайди (акациянинг баъзи бир турлари). Чўл адирларда ўсадиган баъзи ўсимликларнинг барглари қисқариб тангача баргларга айланиб қолган, ўсимлик баргсиз каби кўринади (эфедра, анабазис). Баргларнинг қариши ва тўкилиши. Барглар ўзининг ўсиш чегарасига етгандан кейин эскириб қарий бошлайди ва ўлади. Қариётган баргларда фотосинтез, нафас олиш жараёнлари секинлашади, органик моддалар камаяди. Баргларда хлорофиллнинг парчаланиши, каротиноидлар ва антоцианларнинг тўпланиши – баргларнинг қаришини кўрсатади. Қариган баргларда баъзи тузлар тўпланади, оксалат кальций кристаллари кўпаяди. Баргларда моддалар алмашинишининг ўзгариши натижасида органик моддаларнинг синтези сусаяди, қари барглардан углевод ва аминокислоталар оқиб тушиб, барглар бўшаб қолади. Оқиб тушган моддалар ёш органларга

меристема тўқималарга, гулларга ва меваларнинг ривожланишига сарф бўлади. Дарахт ва буталарнинг баргларини кузда тўкиши жуда муҳим мослашиш хусусиятидир. Бу вақтда ўсимликлар баргларни тўкиб, сув буғлатишни камайтиради; поя ва новдалар иккиламчи қоплоғич (перидерма, пўкак) тўқималар билан қопланиб ичкаридаги тўқималарни ҳимоя қилади; баргсиз шохларда қорлар йиғилмасдан уни синишдан сақлайди, чўлларда ўсимликлар баргларини тўкиб қурғоқчиликка мослашади. Баргларнинг қариш вақти етганда асосига яқин жойда паренхимадан иборат ажратувчи тўқима пайдо бўлади. Бу тўқима билан биргаликда унинг тагида қалин ҳимоя қиладиган перидерма ва пўкак тўқимаси ҳам пайдо бўлади. (50-расм). Ўтказувчи найларнинг тешиклари елим ёки шилимшиқ, тилла каби моддалар билан бекилади. Сўнгра барг банди ажратувчи тўқима ҳосил бўлган жойдан ажралиб барг узилиб тушади. Баргнинг анатомик тузилиши. Баргнинг анатомик (ички) тузилиши бажарадиган вазифасига фотосинтез қилишига мослашган. Фотосинтез жараёни баргларнинг асосий тўқимаси барг мезофиллида хлоропластлар қатнашиши ёрдамида бажарилади. Баргнинг бошқа тўқималари эса мезофиллнинг ишлашига ёрдам беради. Эпидерма баргнинг қопловчи тўқимаси бўлиб, газлар алмашинишини ва транспирацияни тартибга солади. Ўтказувчи найлар бойламлари эса мезофилл тўқималарида фотосинтез жараёнининг кетиши учун керак бўлган сув билан таъминлайди ва мезофиллда ҳосил бўлган органик моддаларни бошқа органларга олиб боради. Баргнинг механик тўқималари (склеренхима ва колленхима) мезофилл ва эпидерма тўқималари билан биргаликда баргнинг мустаҳкамлигини таъминлайди. Барг ўсимликларнинг бошқа органларига нисбатан ташқи муҳит билан кўпроқ боғланган. Шунинг учун яшаш муҳити таъсирида барглар кўпроқ ўзгарадилар.

Икки уруғ паллали ўсимликлар баргларининг тузилиши. Барг устки ва остки томондан юпқа тиниқ кутикула билан қопланган эпидерма тўқимаси билан ўралган. Кутикула барг мезофиллини қуёш қиздириб юборишидан сақлайди. Барг эпидермасида ўсимликларнинг турларига яшаш шароитига қараб, ҳар хил сондаги оғизчалар учрайди. Эпидерма тўқимасининг баъзи ҳужайралари оддий ва мураккаб тузилишдаги тукларни ҳосил қилади. Оғизчалар баргларда газлар алмашиниш ва транспирация жараёнларини бошқариб туради. Баргларнинг устки ва остки эпидермалари оралиғида барг эти мезофилли жойлашган. У бир ёки икки типдаги ассимиляцион тўқималардан яъни устунсимон ёки палисад ва унинг тагида жойлашган, кенг ҳужайра оралиқларига эга бўлган ғовак булутсимон тўқимадан ташкил топган. Устунсимон тўқиманинг ҳужайралари узунасига чўзилган бўлиб, ҳужайра оралиқсиз ёки унча катта бўлмаган оралиқлар ҳосил қилиб жойлашган ва кўп миқдорда хлорапластлар тўплашга мосланган. Устунсимон тўқиманинг ҳужайралари ўсимликларнинг яшаш шароитларига қараб бир неча қатор бўлиши мумкин. Ғовак тўқиманинг ҳужайралари юмолоқ, овал ва бошқа шаклларда бўлиб, йирик ҳужайра оралиқларига эга. Бу ҳужайраларда хлорапластлар кам миқдорда тўпланиб фотосинтез сустроқ боради. Ғовак паренхима ҳужайралари фотосинтездан ташқари газлар алмашинишида ва транспирацияда қатнашади. Устунсимон ва ғовак ҳужайралардан ташкил топган барг мезофиллига дорсовентрал тип деб, мезофилли бир хил тўқималардан (устунсимон) тўзилган бўлса, изопалисад деб аталади. Агар барг мезофилининг юқориги ва пастки қисмларида устунсимон тўқималар, улар оралиғида ғовак тўқима жойлашган бўлса, изолатералпалисад типдаги мезофилл деб аталади. Икки паллали ўсимликларда ўтказувчи найлар бойламлари (барг томирлари) ёпиқ типда бўлиб, бир қанча вақт камбий тўқимаси сақланиб туради. Бойламда ксилема найлари баргнинг устки томонига, флоэма

найлари эса остки томонига қараб жойлашади. Баъзи ўсимликларда ўтказувчи найлар бойламлари махсус паренхима тўқимаси билан ўралган бўлади. Механик тўқима склеренхима бойламаларини бир ёки икки томондан ёки туташ халқа шаклида ўраб баргни мустаҳкамлигини сақлайди. Баъзи ўсимликларда пастки эпидерманинг тагида асосий бойлам томонга қараб колленхима тўқимаси жойлашган бўлади (лавлагида). Бир уруғ паллали ўсимликларнинг баргларини тузилиши. Бир уруғ паллали ўсимликларнинг барг мезофилли бир хил типдаги паренхима тўқимасидан ташкил топган. Эпидермада ўзига хос тузилишга эга бўлган оғизчаларни ўраб турувчи ҳужайралар баргнинг узунаси бўйлаб жойлашган. Бу ҳужайралар чўзиқ шаклга эга бўлиб, хлоропластлар сақлайди, кўпчилик бошоқдошларнинг (буғдой, маккажўхори) эпидермасини баъзи ҳужайралари бошқа ҳужайралардан фарқ қилиб, юпқа қобиқли, катта ва йирик вакуолага эга бўлади. Бундай ҳужайраларни мотор ёки ҳаракатчан ҳужайра дейилади; улар елпиғич шаклида чуқурчалар ҳосил қилиб жойлашади ва ўсимликларни кучли транспирациясидан сақлайди. Сув етишмаганида матор ҳужайралар тургор ҳолатини йўқотиб бурамалар ҳосил қилиб шаклини ўзгартиради. Бошоқдошларнинг сув танқис жойларда ўсадиган (чалов, бетага) ўсимликларнинг барг пластинкаси ички томонга ўралган бўлиб, пастки эпидермасида оғизчалар учрамайди. Устки эпидермасидаги оғизчалари ўрама ичида қолиб сув буғлатишни камайтиради. Поя новданинг ўқ қисми Поя новданинг асосий ўқ қисми бўлиб, юқорига ва энига ўсадиган бўғимлардан ва бўғим оралиғидан ташкил топган. Бўғимларнинг чўзилишига қараб поялар қисқарган ёки узун бўлиши мумкин. Баъзида қисқарган поялар фақат битта бўғимдан ташкил топган бўлиши ҳам мумкин. Поялар асосан цилиндирсимон шаклда бўлиб, унда тўқималар радиал симметрия ҳолатда жойлашади. Лекин кўпчилик ўсимликларнинг пояси

кўндаланг кесимда учбурчакли, тўрт бурчакли ёки кўпбурчакли ҳаттоки ясси қанотли бўлиши мумкин. Поянинг асосий вазифаси ўтказувчанлик ва таянчдир, у барг ҳамда илдизни бир-бирлари билан боғлайди. Кўпчилик ўсимликларнинг пояларида озиқ моддалар тўпланади. Эпидермасининг тагида хлоренхима бўлган ёш поялар эса фотосинтез жараёнига қатнашади. Дарахтсимон ва ўтсимон ўсимликларнинг поялари ёшлари билан фарқ қилади. Ўтсимон ўсимликларнинг поялари мавсумга боғлиқ ҳолда бир йил, камдан кам икки-уч йил яшайди. Дарахтларнинг пояси кўп йил яшайди. Дарахтларнинг асосий поясини тана дейилади. Пояларнинг анатомик тузилиши. Пояларнинг анатомик тузилиши бажарадиган вазифасига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Пояда ўта мураккаб тўқималар системаси ривожланиб барча органларни ўзаро боғлайди. Механик тўқималар поянинг таянчи ҳисобланади. Поя ва новда доимо ўсиб янги органларни ҳосил қилиб туради, шунинг учун уларнинг ўсишини “очиқ” система деб қаралади. Пояда ҳам илдиз каби меристемалар тизими мавжуд бўлиб, поянинг бўйига ва энига ўсишини таъминлайди. Лекин поянинг апикал меристемасидан тўқималар доимо кетма-кет акропетал ҳолатда ҳосил бўлмайди ва шу билан илдиздан фарқ қилади. Бу ҳолатни шундай тушунтириш мумкин, поянинг апексида кетма-кет бошланғич барглар пайдо бўлиб, эрта бўғимлар шаклланади, лекин бўғим оралиқларини ривожланиши эса кечикади. Кўп вақтда ёш бўғимлар асосидаги интеркаляр меристемадан ҳосил бўладиган доимий тўқималар ва бўғим оралиқларининг ўсиши анча узоққа чўзилади. Масалан, бир паллали ўсимликларда апикал меристема тўпгул ҳосил қилишга сарф бўлиб, пояни ўсиши интеркаляр меристемага боғлиқ бўлади. Шундай қилиб пояга мураккаб меристемалар: апикал, ён интеркаляр тизими хосдир.

Аввалдан маълум бўлишича поя апексида протодерма ва прокамбий ҳосил бўлиб, улардан эпидерма ва ўтказувчи тўқималар пайдо бўлади. Прокамбий билан протодерма оралиғидаги меристема бирламчи пўстлоққа айланиб, прокамбийдан ичкаридаги асосий меристемадан ўзак ҳосил бўлади. Поя бирламчи меристеманинг фаолияти натижасида бирламчи тузилишга эга бўлади. Поянинг бирламчи тузилиши узоқ вақт сақланиши мумкин, агар прокамбий ичида камбий ҳосил бўлса, у вақтда пояда камбийдан иккиламчи тўқималар ҳосил бўлиб, поя иккиламчи тузилишга ўтади. Поя йўғонлашиб борган сари эпидерма ва бирламчи пўстлоқ ҳужайралари ўлиб, ўрнига перидерма пайдо бўлади. Пояда бирламчи тўқималарнинг жойланиши. Бирламчи тузилишга эга бўлган пояда марказий цилиндир ва бирламчи пўстлоқ мавжуд бўлиб, илдиздан бирламчи пўстлоқни устки томонидан оғизчаларга эга бўлган, эпидерма билан қопланишидан фарқ қилади. Пояда тўқималарнинг жойланиши турлича бўлади (54-расм). Бирламчи пўстлоқ таркибига: хлоренхима, механик тўқима, паренхима, ажратувчи тўқима ва бошқа бир қанча тўқималар кириши мумкин. Хлоренхима фотосинтезга қулай бўлиши учун эпидерма тагида жойлашиб, колленхима ёки склеренхима билан навбатлашиб келиши мумкин. Поянинг марказий цилиндри анча мураккаб тузилишга эга. Бирламчи ўтказувчи тўқималар, ўтказувчи найлар бойламини ҳосил қилади. Бойламлар паренхима билан бир – бирларидан ажралиб туради. Бирламчи ксилема ўзак яқинида, бирламчи флоэма эса ксилемадан ташқарида пўстлоқ яқинида жойлашади. Баъзида пояда ички флоема ҳам пайдо бўлиб, ксилема билан ўзак оралиғида жойлашади. Ички флоэма бойлам таркибига ҳам кириши (қовоқ пояси) ёки айрим бойлам ҳосил қилиши ҳам мумкин, баъзида туташ халқа ҳосил қилиши мумкин. Баъзи ўсимликларда ташқи флоэманинг ўтказувчи элементлари билан пўстлоқ оралиғида толалар пайдо бўлади. Толалар туташ ҳалқа тарзида ёки гуруҳ-гуруҳ бўлиб бойламлар яқинида шаклланади ва толали най

тўдаларидан ташкил топган бойлам дейилади. Толалар бирламчи флоэмалардан пайдо бўлади. Ўтказувчи тўқималардан ичкарида паренхима ҳужайраларидан ташкил топган ўзак ётади. Баъзида ўзак ҳужайраларида озиқа моддалар тўпланади ёки ҳужайралар оралиғида идеобластлар жойлашган бўлиб танин, шилимшиқ ва бошқа моддаларни сақлайди, баъзида ҳаво бўшлиқлари пайдо бўлади. Баргларнинг ўтказувчи тўқималари пояларга ўтиб давом этади. Новданинг умумий ўтказувчи тўқималар тизими апексида – метамерлар (барг, бўғим, куртак) шаклланган вақтидан бошлаб пайдо бўлади. Ривожланаётган баргнинг прокамбий бойламлари поя бўғими орқали ўтиб, марказий цилиндирдаги бойламлар билан қўшилади ва синтетик бойламларни ҳосил қилади (55-расм). Бўғимларнинг анатомик тузилишини турлича бўлиши барглардаги прокамбий боғламлар сонига ва бўғимда уларнинг қўшилишига боғлиқ бўлади. Пояда марказий цилиндрига кирган барча баргларнинг бойламлари барг излари деб аталади. Барг изларини узунлиги барг асосидан пояга киргангача бўлган масофа билан ўлчанади. Баъзида барг излари тез пояга киради, баъзида бир неча бўғимларгача тушиб кейин ўтказувчи тўқималари билан бирлашади. Барг излари 1-2-3 ёки кўп бойламли бўлиши мумкин. Бойламлар поя ўқига, бўғим паренхимаси орқали киради ва барг лакуни деб аталади. Лакунларни сонига қараб бўғимдаги барг излари 1-2-3 ва бошқа лакунли бўлиши мумкин. Барг ва поялардаги ўтказувчи тўқималарнинг ўзаро алоқаси бир қанча сабабларга боғлиқ: 1) баргларнинг пояда жойлашишига; 2) баргларнинг катта кичиклигига; 3) томирланиш типларига боғлиқ ва нодаль анатомияси деб аталади. Нодаль анатомия ўсимликларнинг оила туркуми учун мустаҳкам белги бўлиб ўзаро қариндошликларини аниқлашга ёрдам беради. Ўтказувчи найлар (бирламчи флоэма) – барг излари поянинг юқори қисмида ҳалқа шаклида жойлашади. Синтетик бойламларда камбий жадал ишлайди.

Поянинг иккиламчи қалинлашиши Прокамбий поя бўйлаб жойлашган ингичка меристема ҳужайралардан ташкил топган. У бошқа паренхима ҳужайралардан ўзини шакли ва бўлиниши билан фарқ қилади. Прокамбийдан бирламчи ўтказувчи найлар пайдо бўлади. Шунинг учун прокамбий жойлашган қаторда кейинроқ ўтказувчи найлар ҳосил бўлиши аниқ кўринади. Агар прокамбий туташ халқа ҳосил қилиб жойлашса, ундан бирламчи флоэма ва ксилеманинг халқаси ҳосил бўлади, агар бойлам ҳолатда жойлашса ундан бирламчи ўтказувчи найлар бойлами пайдо бўлади. Прокамбий асосан бошланғич барг асосида ҳосил бўлади ва икки йўналишда ривожланади юқорига акропетал баргнинг учки қисмига ва пастга пояга қараб базипетал аввал пайдо бўлган ёш бойламлар тамон. Бирламчи ксилема ва флоэмаларнинг ҳам ривожланиши шу тартибда боради. Аввал флоэма кейинчалик ксилема найлари ҳосил бўлади. Прокамбий ҳужайралари бўлинаётган вақтидан бошлаб ўтказувчи тўқималар ҳосил бўла бошлайди. Биринчи флоэма элементлари прокамбийдан ўтказувчи бойламларнинг ташқи томонида, бирламчи пўстлоққа яқин жойда пайдо бўлади. Демак, флоэма экзархно пайдо бўлиб марказга интилиб ривожланади. Биринчи пайдо бўлган флоэма элементларини протофлоэма дейилади ва у узоқ яшамайди, сўнгра узоқроқ сақланадиган метафлоэма элементлари пайдо бўлади. Деворлари халқасимон ва спиралсимон қалинлашган протоксилема элементлари прокамбийдан бойламининг ички томонда ўзак атрофида пайдо бўлади. Сўнгра ундан ташқи томонда метаксилема пайдо бўлади. Демак, метаксилема эндархно пайдо бўлиб, марказдан қочиб пўстлоқ томон ривожланади. Прокамбий ҳужайралари бирламчи ўтказувчи найларни ҳосил қилишга сарф бўлса, ёпиқ камбийсиз бойлам ҳосил бўлади масалан: бир уруғ паллали ўсимликлар пояларида. Агар бирламчи ксилема билан бирламчи флоэма оралиғида прокамбий қолдиғидан камбий ҳосил бўлса, унда очиқ

бойлам шаклланади ва камбийдан янги-янги иккиламчи ўтказувчи тўқималар пайдо бўлади. Поянинг бирламчи қалинлашиши. Поянинг қалинлашишида бирин- кетин пайдо бўладиган икки фазани - бирламчи ва иккиламчи қалинлашишни кузатиш мумкин. Бу қалинлашишларнинг орасида чегара аниқ кўринмайди. Поянинг бирламчи қалинлашиши энига ўсиши, ўсиш конуси яқинидаги апикал меристема ҳужайраларини ва ундан пайдо бўлган тўқималарнинг бўлиниши ва чўзилиши натижасида содир бўлади. Кейинчалик камбийдан пайдо бўлган тўқималар ҳисобига иккиламчи қалинлашиш вужудга келади. Бирламчи қалинлашишда камбий қатнашмасдан бирламчи пўстлоқ кучли ривожланса – бундай қалинлашишга кортикаль (лот. cortex - пўстлоқ) қалинлашиш дейилади (кактусларда). Агар бирламчи қалинлашишда ўзак кучли ривожланса медулляр (лот. медулла-ўзак) қалинлашиш дейилади (картошкада). Баъзида пўстлоқ ва ўзак бир хилда ривожланади. Поянинг узинасига ўсиши билан бирламчи қалинлашиши ўзгариб боради. Майсаларда апикал меристема пояни ҳосил қилгани учун ҳажми унча катта бўлмайди. Кейинчалик бўғимдан бўғимга ўтган сари апекснинг ҳажми катталаша боради, ўсиш давом этади, бирламчи қалинлашиш кучая боради, натижада поянинг учки томони ингичкалашиб, пастки томонидан иккиламчи тўқималар пайдо бўлади. Бирламчи тўқималар сезилмай қолади, гул ҳосил бўлади - поянинг юқоридаги қисмида поя конус шаклида бўлади. Бирламчи қалинлашишнинг эволюцияси . XIX – асрнинг 70- йилларида фан Мол де Барии ва де Сак тадқиқотларига кўра поя уч типдаги тўқималардан ташкил топган деган фикрлар пайдо бўлган: улар эпидерма асосий паренхима ва ўтказувчи тўқималар эволюция давомида поянинг тузилиши мураккаблашиб яна бир қанча тўқималар пайдо бўлиб, турли типдаги пояларнинг тузилиши вужудга келган. Мураккаб тузилган пояларни ўрганиш учун француз ботаниги Ван Тигем томонидан Стеляр назарияси ишлаб чиқилган. Ван Тигемнинг аввалги тушунчасича илдизнинг марказий цилиндирини бирламчи ўтказувчи тўқималарини перицикл ўраб туради

дейилган, кейинчалик бу тушунчани пояларнинг тузилишини ўрганишда фойдаланган (57-расм). 1) Поянинг қадимги содда типи-гаплостел (юнон. гаплос - содда) ёки протостел - гаплостел марказда ксилема жойлашиб, флоэма билан ўралган (риниофит ва бошқа содда тузилган ўсимликлар поясида ва ҳозирги баъзи спорали юксак ўсимликларда ҳам учрайди). 2) Гаплостелдан – актиностел (юнон. актинос – нур) яъни ксилема кўндаланг кесимда юлдузсимон кўринишда. Протоксилема нурларнинг охирида пайдо бўлади (экзарх) кейин марказга қараб интилади (плаун, ўлган қирқбўғимсимонларнинг поясида учрайди). Гаплостеллардан актиностелларнинг пайдо бўлиши сабаблари: а) ён органларга борадиган ўтказувчи найларнинг пайдо бўлиши; б) актиностелда ксилема ва флоэманинг ҳажми кенгайиб, атрофдаги тирик тўқималар билан алоқаси кучаяди, ўтказувчанлик хусусияти ошади. 3) Сифоностел (юнон. сифон - най) бу вақтда пояда ўзак пайдо бўлади. Пояда ксилема найлари ўзакдан узоқлашиб поянинг мустаҳкамлигини таъминлайди. Ўзакнинг паренхимадан ташкил топганлиги поянинг моддалар тўплаш хусусятини енгиллаштиради. Кейинчалик поянинг эволюцияси натижасида мураккаблаша бориши, йирик барг ва ён новдаларнинг ривожланиши ва йирик паренхимадан ташкил топган лакунларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ, натижада ўзакдан пўстлоққа радиал марказдаги тўқималарни бўлакларга бўлган кенг йўллар – бирламчи ўзак нурлари пайдо бўлади. 4) Шу тариқа диктиостел (юнон. диктион - тўр) ва 5) Эустел (гр. эу - яхши, ҳақиқий) тузилишларига эга бўлган поялар пайдо бўлади. Эустела - уруғли ўсимликларга хос бўлиб – эндарх ривожланадиган ксилемага эга бўлган очиқ коллатерал бойламларни ҳосил қилади. 6) Поя эволюциясининг охирида атактостел (юнон. а – тескари, тактос – тартиб билан жойлашиш) тузилишига эга бўлган поялар пайдо бўлиб, бир паллали ўсимликка хосдир. Бу тип эустилдан камбий тўқимасини йўқлиги

билан фарқ қилади. Бойламлар мураккаб жойлашади, баъзи бойламлар – барг излари аввал марказга қараб қийшайиб, сўнгра ташқарига қараб йўналади. Шунинг учун поянинг барча юзасида бойламлар мавжуд бўлади. Илдиз асосан гаплостелдан пайдо бўлган бўлиб тузилиши тупроқдан озиқланишига мослашган. Пояларнинг иккиламчи қалинлашиши ва камбийнинг иши. Камбийнинг пайдо бўлиши ва унинг иши ҳамма ўсимликларда бир хил бўлмасдан, кейинги пайдо бўган морфогенетик қаторда камбийнинг иши сусайиб ҳатто йўқолишга ҳам олиб келган (58-расм). А. Аввал камбий халқа шаклида ҳосил бўлган прокамбийдан шаклланиб, узлуксиз иккиламчи ўтказувчи тўқималарни ҳосил қилади. Б. Камбий аввал прокамбий бойламларида сўнгра бойламлар орасида пайдо бўлади ва бир бутун камбий халқасини ҳосил қилади ва ундан узлуксиз (бойламлар ичидаги ва ташқарисидаги) иккаламчи тўқималар дифференциацияллашади. В. Камбий аввал прокамбий бойламларда сўнгра бойламлараро ҳалқалар шаклида пайдо бўлади, лекин бойламлараро камбий фақат механик тўқима элементларини ҳосил қилади ёки ўзак ва пўстлоқ паренхимасидан фарқ қилмайдиган юпқа пўстлик паренхимасини ҳам ҳосил қилади. Г. Камбий умуман пайдо бўлмайди. Ўтказувчи найлар бойламлари бирламчи паренхималар орасида жойлашади. Кўпчилик дарахт ва буталарнинг новдалари А. Б – типларида ривожланади, оз вақт яшайдиган новдалар унча йўғонлашмаган новдалар бойламлари типи қолади (В. Г). Камбийнинг пайдо бўлишига ва ишига баргларнинг сони, катталиги ва пояда жойлашиши муҳим рол ўйнайди. Г - типи барча бир паллали ўсимликларга (дарахт, бута, ўт) хосдир. Камбий поянинг узунаси бўйлаб чўзилган, икки учи учлик юпқа пўстлик ҳужайралардан ташкил топган. Камбийнинг кенг юзасининг ички томони ксилемага ташқи томони флоэмага қараган, қолган томонлари бошқа камбий ҳужайраларга ёндошган. Камбий ҳужайралари тангентал бўлинади

(поянинг устки қисмига параллел ҳолатда), бўлган ёш камбий ҳужайраларнинг биттаси инициал ҳужайралар каби қайтадан бўлиниш хусусиятига эга. Бошқа ёш ҳужайралар эса яна 2-3 мартаба бўлинади, ҳосил бўлган ҳужайралар инициал ҳужайрадан ичкарида жойлашган бўлса у ксилема элементига айланади, агар инициал ҳужайралардан ташқарида жойлашган бўлса флоэма элементлари ҳосил бўлади. Камбий ички томонига, ташқи томонга нисбатан кўпроқ ҳужайраларни ҳосил қилади, яъни ксилема – флоэмага нисбатдан кўпроқ ва тезроқ ривожланади. Камбийдан ҳосил бўлган ҳужайралар кўп вақтгача камбий ҳужайраларга ўхшаб туради ва камбий зонасини ҳосил қилади. Лекин бу зонада фақат бир қаторгина инициал ҳужайралар бўлиб, ўзининг фаолиятини кўп йиллар давомида сақлаб қолади. Шундай қилиб, камбийдан ҳосил бўлган иккиламчи ксилемани ёғочлик деб, иккиламчи флоэмани луб деб аталади. Узунасига чўзилган ҳужайралардан ташқари калта инициал ҳужайралар ҳам бўлади ва уларга иккиламчи ўзак нурлари деб аталади. Моддаларнинг ҳаракати ёш флоэма ва ксилема қаватлари орқали бажарилади. Луб бир йилдан сўнг ўлади, ёғочлик эса кўп йиллар ўзининг ўтказувчилик вазифасини давом эттиради. Камбийнинг қари ҳужайраларини ўрнига ёш ҳужайраларни ҳосил қилади. Шундай қилиб, пояда икки жараён бир вақтда кетади: 1) моддаларни ўтказишга ёш ҳужайралар қатнашади; 2) қари ҳужайралар ишдан чиқади. Поянинг марказий цилиндрининг асосий қисмини ўлик ҳужайралар ташкил этади ва моддалар алмашинувга - ўтказишга қатнашмайди. Ёғочликнинг тузилиши. Ёғочлик таркибига: ўтказувчи найлар, трахеидлар ва ёғочлик толалари (либроформ) - дан ташқари тирик ҳужайралар ёғочлик паренхимаси, ўзак нурлари, толасимон трахеид, кўндалангига бўлинган (ўрта қисмидан бир нечага) толалар, ўринбосувчи толалар киради.

Ёғочликнинг асосий қисми ўлик ҳужайралар найлар, трахеидлар, толалар ташкил этади. Булардан ташқари тирик ҳужайралар ҳам бўлиб, уларда моддалар тўпланади ва ҳаракат қилади. Бу моддалар баҳорда шакарга айланиб, сув билан биргаликда пояларнинг ёш ўсувчи қисмига етиб боради. Аниқланишича, ёғочликда фақат тирик элементлар бўлгандагина сув ва минерал тузларни ўтказа олиши мумкин. Камбий ҳужайралари нурсимон паренхимасидан ташқари барча ёғочликнинг элементларини ҳосил қилади (бу алббатда новдаларнинг кучли ўсиши, янги баргларнинг ҳосил бўлиши билан боғлиқ). Камбий мавсумга қараб ишлайди. Баҳорда янги новдалар ва барглар пайдо бўлганда камбий жадал ишлаб йирик диаметрли юпқа пўстли сув ўтказувчи элементларни ҳосил қилади. Ёзда камбийнинг ишлаши сусаяди, у қалин деворли ингичка найларни (толалар ва қалин деворли трахеидлар) ҳосил қилади. Кузда камбий ишини мутлақо тўхтатади. Келгуси йилги баҳорда камбий яна кучли ишлай бошлайди ва янги– янги ёғочликнинг элементларини ҳосил қилади. Шундай қилиб йил халқалари ҳосил бўлади. Биринчи йил битта иккинчи йилда иккита ва х.к. йил халқаларига қараб дарахтларнинг ёши аниқланади. Лекин кўп ёмғир ёғадиган, ҳарорат қиш билан ёз ўртасида катта фарқ бўлмайдиган минтақаларда дарахтларда йил халқалари аниқ кўринмайди. Дарахтларнинг ёши билан халқаларнинг сони тўғри келмайди. Баъзида биринчи йилда бир неча халқалар ҳам ҳосил бўлади, масалан: дарахтларнинг барглари бирор сабабга кўра тўкилса (ҳашаротлар кўпайиб кетганда) кейин янгидан ҳосил бўлганда камбий яна кучли ишлаб, янги–янги ҳалқаларни ҳосил қилади, бу эса йил ҳалқалари эмас. Йил халқаларнинг кенглигига ўсиш шароити катта таъсир кўрсатади. Агар дарахт соя жойда ўсса (арчаларда) йил халқалари тор бўлади, поя ва танаси ингичка бўлади. Дарахтларнинг йил халқалари кенглигига об–ҳаво ҳам таъсир этади. Яхши об-ҳаво йили дарахтлар яхши ўсиб йил халқалари кенг бўлади ва тескариси. Дарахтларнинг йил халқаларнинг кенг ва торлигига қараб ўтган - олдинги йиллардаги об–ҳавони ҳам аниқлаш мумкин.

Дарахтларнинг ёши улғайган сари тирик қисимларнинг ўлиб бориши ёғочликнинг морфологик ўзгаришига ва баъзи моддаларнинг ҳосил бўлишига олиб боради. Кўп дарахтларда тиллалар – (юнон. тилос - халта) тиллалар – тирик паренхима ҳужайраларнинг ўсишидан ҳосил бўлади. Тиллалар ўтказувчи найлар ичига поралар орқали кириб (найлар атрофидаги паренхиманинг ўсиши тушинилади) найларнинг ичини тўсиб қўяди ва сув ўтишига тўсқинлик қилади. Кўп вақтларда тиллаларнинг деворлари кучли қалинлашиб ичида смола ва ошловчи моддалар ҳосил бўлади ва дарахтларнинг замбуруғлар билан зарарланишидан ва емирилишидан сақлайди. Тиллалар жамғарувчанлик вазифасини ҳам бажаради. Камбий теварагидаги ёғочликни ёш элементларини заболон – ўзак тевараги - ёғочликнинг ташқи қавати дейилади. Ундан ичкарида жойлашган ёғочлик кам сув сақлайди, ҳаттоки сув ўтказишда умуман қатнашмаслиги ҳам мумкин. Агар бу ёғочлик заболондан кўп фарқ қилмаса етилган ёғочлик дейилади (нок, арча). Баъзи дарахтларнинг марказидаги ядроси заболондан кўп фарқ қилиб тўқ рангда бўлади (эман, шумтол, қарағай). Бунда ядрога тонин - смола каби моддалар кўп тўпланади. Бундай ёғочликни ядроли ёғочлик дейилади. Дарахтларнинг эволюцияси шуни кўрсатадики спорали ва очиқ уруғли ўсимликларнинг сув ўтказадиган найлари фақат трахеидлардан ташкил топган (қарағай). Кўндаланг кесимда трахеидлар тўғри қаторлар ҳосил қилиб жойлашади, ҳар бир қатор битта камбий ҳужайрасидан пайдо бўлади. Аввал ҳосил бўлган трахеидланинг пўсти юпқа бўлиб, деворларида ҳошияли поралар аниқ кўринади. Бу трахеидлар сув ўтказиш вазифасини бажаради. Ёғочликдан кейин ҳосил бўлган трахеидларнинг диаметри кичкина деворлари қалин бўлиб, механик вазифани бажаради. Йил ҳалқаларини чегараси бир–биридан аниқ кўринади. Трахеидлар қатори орасидан радиал нурлар ўтади. Радиал нурлар ёғочликдан камбий орқали пўстлоққа қадар чўзилади. Ёғочлик нурлари икки типдаги ҳужайралардан иборат. Нурларнинг юқориги ва пастги ярусларидаги ҳужайралар ўлик бўлиб, радиал чўзилган, ҳужайра деворида майда ҳошияли

поралар жойлашган. Бу ҳужайраларни трахеид нурлари деб аталади. Буларнинг вазифаси радиал томонга сув ўтказишдир. Ўрта ярусдаги ҳужайралар тирик бўлиб, унда протопластлар ва жамғарма озиқ моддалар яхши кўриниб туради ва ён томонларга ҳаракатда бўлади. Қарағай ёғочлигида булардан ташқари ички қисми смола билан тўлган вертикал ва горизонтал смола йўллари ҳам мавжуд. Дарахт яраланганда смола ташқарига оқиб чиқиб ярани бекитади. Ёпиқ уруғли ўсимликларни ёғочликлари учун хос хусусият уларда найларнинг бўлишидир. Лекин ёпиқ уруғли ўсимликларнинг орасида найлар учрамайдиган турлар ҳам мавжуд. Шунинг учун ёпиқ уруғли ўсимликларни икки гуруҳга бўлиш мумкин: 1) иккиламчи найсиз ўсимликлар, яъни авлодларнинг ёғочлигида найлари бўлиб, эволюция натижасида яшаш шароитига мослашиб, найларни йўқотган (сувда яшовчи ўсимликлар паразитлар); 2) бирламчи найсиз ўсимликлар яъни авлодларида ҳеч қачон найлар бўлмаган, (непентус - кувача, сувда яшайдиган ҳашаротҳўр ўсимлик) ҳозирги вақтда 5 та оила, 10 та туркумга мансуб ўсимликлар (дримис, буббия, экзоспемум, зигогинум, беллиолум, псевдовинтера, амборелла, саркандра, тетрацентрон, троходендрон) ёғочлиги гомоксиляр (юнон. гомо – бир хил, ксилом - ёғочлик) типида бўлиб, ёғочлиги бир хил трахеидлардан ташкил топган ва нинабаргли ўсимликлар ёғочлигига нисбатан соддароқ тузилган. Ёғочлик тузилишнинг эволюциясини трахеидлар ва найларнинг хусусиятларигагина қараб эмас, балки ёғочлик толаларининг, вертикал ва нурли паренхималарнинг тузилишига ҳам қараб кузатилган. Умуман айтганда, ёпиқ уруғли ўсимликларнинг ёғочлиги очиқ уруғли ўсимликларнинг ёғочлигига нисбатан турли-туман ва мураккаброқ тузилгандир. Кузатишларнинг кўрсатишича барг ҳосил қиладиган ёпиқ уруғли ўсимликларнинг пояларидан сув очиқ уруғли ўсимликларнинг пояларига нисбатан тезроқ кўтарилади демак, ёғочлик тузилишнинг

эволюцияси ёпиқ уруғлиларнинг тез ва яхши ривожланишига кенг майдонларни эгаллашга сабаб бўлган омилларнинг биридир. Бу тўқима икки системадаги - вертикал ва горизонтал (радиал) элементлардан ташкил топган. Вертикал жойлашган системага йўлдош ҳужайралар билан биргаликда элаксимон найлар, вертикал жойлашган луб паренхимаси ва луб толалари киради. Горизонтал элементларига эса луб нурлари киради. Булардан ташқари ажратувчи тўқималар ҳам учраши мумкин. Луб толалари кўпинча қаттиқ луб деб номланиб қаватлар ҳосил қилиб жойлашади, уларнинг оралиғида тирик ҳужайралардан иборат бўлган юмшоқ луб гуруҳлари жойлашади. Юмшоқ луб таркибига – йўлдош ҳужайралари билан биргаликда элаксимон найлар ва луб паренхимаси киради (59-расм). Иккиламчи лубга икки хил шароит кучли таъсир кўрсатади. 1) Ёғочлик кучли ўсиш натижасида пўстлоқни марказдан четга суради, бу вақтда ҳужайраларнинг шаклини ўзгариши икки йўналишда боради: а) айлана бўйлаб чўзилади (тангентал); б) радиал томондан сиқилади. 2) Иккиламчи лубнинг қатнашиши натижасида пўстлоқнинг устки томонида иккиламчи ва учламчи ҳимоя қиладиган тўқималар ҳосил бўлади. Радиал томонга сиқилган луб жуда тез пластик моддаларни ўтказиш хусусиятини йўқотади. Элаксимон элементлар эзилиб ўлади. Фақат баъзи бир дарахтларда (жука) бир неча йил ўлмасдан ўтказувчанлик хусусиятини давом эттиради. Шундай қилиб пўстлоқда моддаларнинг вертикал ўтказувчи қисми жуда оз бўлиб фақат 1 мм ни ташкил этади. Лубнинг баъзи паренхима ҳужайраларини деворлари қалинлашиб, склереидларга айланиши мумкин ва поянинг мустаҳкамлигини таъминлашда қатнашади. Луб пўстлоқнинг тангентал чўзилишига хизмат қилади. Бу вақтда лубнинг юпқа пўстли тирик ҳужайралари жойлашган ери ёрилиб кетмаслиги учун (бирламчи паренхима нурлари) кучли тангентал чўзилиб ўсади кенгаяди. Бундай нурларнинг камбийга қараган учки томони учбурчак шаклида бўлади.

Бир паллали ўсимликларнинг пояларини анатомик тузилишини ўзига хос хусусиятларидан бири камбий тўқимасининг йўқлигидадир ва шу билан икки паллали ўсимликлар поясини тузилишидан фарқ қилади. Баъзи бир паллаликлардагина яхши ривожланмаган камбийнинг иши кузатилиши мумкин. Агар бир паллалик ўсимликларнинг поясида иккиламчи қалинлашиш вужудга келган бўлса, унда бу жараён ўтказувчи найлар бойламдан ташқарида пайдо бўлган махсус меристема тўқимаси ҳисобига бўлади. Бир паллалик ўсимликларнинг ўтказувчи найлар бойламлари камбийсиз ёпиқ типда бўлиб, прокамбий бойламларидан пайдо бўлади ва иккиламчи тўқималар ҳосил бўлмайди. Камбийси бўлмаган лекин жуда кўп барглари ривожланган ўсимликларнинг поясига шу кўп баргларни излари кириб, поянинг кўндаланг кесимини барча қисмига тарқалади. Пояга кирган барг излари таркибига кирган бойламлар турлича ҳаракатда бўлади, баъзилари тез пояга кириб поя бўйлаб пастга йўналади ва сўнгра четдаги бойламлар билан қўшилади, бошқалари поянинг марказ қисмига ўтиб, сўнгра четга қараб йўналади. Уларнинг поя ўтказувчи найлар бойламлари билан қўшилиши бўғим оралиқларини турли қисмларида бўлиб бойламларнинг қўшилиши асосан бўғимларда юз беради. Натижада мураккаб тузилишга эга бўлган атактостель типи вужудга келади. Атактостелнинг турли вариантлари бўлиши мумкин. Агар поянинг ўрта қисмида ҳаво бўшлиғи бўлса, бойламлар поянинг четки қисмида жойлашади. Сомон пояларда кучли склеренхима тўқимасининг ривожланиши, унинг мустаҳкамлигини таъминлайди. Бир паллалик ўсимликларнинг поясида ўтказувчи найлар бойламлари поянинг барча қисмида тарқоқ ҳолда жойлашганлиги сабабли пўстлоқ билан марказий цилиндирни ажратишда анча қийинчиликларни туғдиради. Бир паллали ўсимликларнинг пояларида кучли ўсиш кузатилади. Майсаларнинг учки апикал меристемаси ўсимлик ривожланиш вақтида кўлами катталашиб кучли мустаҳкам пояни ҳосил қилади. Шунинг учун

поянинг асоси ингичкалашиб тескари конуссимон шаклига ўтиб қолади. Апикал меристема доимий катта ўлчамга етганда, поя тўғри най шаклида бўлади (палмаларда). Майсаларнинг илдизларида ҳам камбий бўлмайди, шунинг учун ер устки қисмини таъминлай олмайди, натижада бир паллали ўсимликларнинг пояларининг асосида кўп сонлик қўшимча илдизлар пайдо бўлади. Бир паллали ўсимликлар поянинг четги қисмида меристема ҳужайралари сақланиб қолиб (иккиламчи қалинлашган зона деб аталган), камбий ҳужайраларига ўхшайди, лекин бошқача ишлайди. Бу ичкари томонга ҳосил қилган ҳужайраларнинг кўпчилиги асосий паренхимага айланади, баъзилари прокамбий каби бўлиниб ёпиқ типдаги бойламларни ҳосил қилади. Ташқи томондаги ҳужайралари перидерма каби қоплагич тўқимани, бир паллалилар камбийси бўлган авлодларидан келиб чиққан, лекин камбийсини йўқотгач қайтадан камбий ҳосил қила олмаган демак, бир паллали ўсимликларнинг эволюцияси орқага қайтмаган. Новдалар тизимининг пайдо бўлиши, ўсиши ва шохланиши Маълумки кўпчилик уруғли ва гулли ўсимликларнинг новдаларига шохланиш хосдир. Новда апексида ён куртакларнинг эрта пайдо бўлиши, новданинг чексиз шохланишидан далолат беради ва ўсаётган новданинг ўқ қисмида резерф куртакларни пайдо қилади. Новдаларнинг бўйига ўсиши ва ён новдаларнинг пайдо бўлиши куртак ҳисобига бўлади, куртакларнинг белгиларига қараб классификациялаш мумкин. Новдаларнинг ўсиши ва шохланиши куртакларнинг ёзилиши билан боғлиқ. Куртаклар жойлашишига қараб 1) учки (терминал) ва 2) ён (барг қўлтиғида) бўлиши мумкин. Ён куртаклар асосий поянинг учки қисмига яқин жойдаги бошланғич барглар қўлтиғида, экзоген ҳолатда, меристематик дўмбоқчалар шаклида пайдо бўлади.

Ён куртаклар 3–5 бошланғич барглар қўлтиғида (апексдан пастга қараб санаганда) пайдо бўлади. Куртакларнинг пояда жойлашиши, баргларнинг жойлашиши билан бир хилда бўлади. Куртакларнинг барглар қўлтиғида жойлашиши муҳим биологик аҳамиятга эга. 1) Барг куртакларни ташқи механик таъсирлардан, қуришидан сақлайди, баъзида ўсишига ёрдам беради, нам камера ҳосил қилади (соябонгулдошлар, буғдойдошлар). 2) Барг куртакни фотосинтез жараёнида ҳосил бўлган органик моддалар билан таъминлайди. Барг билан куртак доимо бир–бирларига ёрдам бериб турмайди. Баъзида барглар куртакларнинг ҳаётчанлигига ва ёзилишига тўсқинлик қилади. Битта баргнинг қўлтиғида асосан битта куртак бўлади баъзида эса бир қанча учрашиши мумкин: бундай қўшимча куртакларнинг пайдо бўлиши барг қўлтиғидаги меристеманинг узоқ вақт ишлашига боғлиқ. Агар куртаклар барг қўлтиғида бирининг устида бири вертикал жойлашса – сериаль куртак лар дейилади (маймунжон, ёнғоқ). Бундай сериаль куртаклар баъзида баробарига ўсиб шохларни ҳосил қилади, баъзида навбатма – навбат ўсиб кўп йиллар давомида ён новдаларни ҳосил қилиб боради. Ёнғоқнинг муртагини ҳар бир уруғпалла барглар қўлтиғида 6 та дан куртак жойлашади. Агар куртаклар бир қаторда ёнма – ён жойлашса – коллатерал куртаклар дейилади (чиснок). Қўшимча куртаклар. Экзоген ҳолатда барг қўлтиғида пайдо бўлган куртаклардан ташқари, поянинг турли қисмларида пайдо бўлган куртак ҳам учраб, уларни қўшимча ёки адвентив куртаклар дейилади. Бундай куртаклар эндоген ҳолатда ичкарида ётган тўқималардан пайдо бўлади, қўшимча куртаклар пояларнинг бўғим оралиқларида, баргларда ва илдизда пайдо бўлиши мумкин. Бундай куртаклар пояда, перициклдан, камбийдан, ўзак нурлари паренхимасидан, баргнинг мезофиллидан ҳатто эпидермасидан, жароҳат меристемасидан пайдо бўлади. Қўшимча куртаклар қайси тўқималардан пайдо бўлмасин тузилиши жиҳатидан учки ва ён куртаклардан

фарқ қилмайди. Қўшимча куртаклар новдаларнинг вегетатив қайта тикланишини ва вегетатив кўпайишини таъминлайди. Масалан, қўшимча куртак ёрдамида ўсимликлар илдизларидан кўпаяди (малина, қоқиўт ва бошқалар). Илдиз бачкилари илдиздаги қўшимча куртаклардан чиққан поядир. Қўшимча куртаклар баргларда кам учрайди. Бриофиллюмнинг баргларида қўшимча куртаклардан кичкина новдалар қўшимча илдизлари билан биргаликда ўсиб чиқади. Онасидан узилиб ерга тушиб ўсишни давомлаштиради. Бундай куртакларни ажралувчи куртаклар дейилади. Ҳашаротҳўр ўсимлик росянканинг баргларида ҳам қўшимча куртак ва новдалар ўсиб чиқади. Кўпчилик қирққулоқсимонларда ҳам шундай куртаклар кузатилади, хона ўсимликларидан бегонияни ҳам барг бўлаклари ва бандидан ҳам шундай ёш ўсимлик олиш мумкин. Куртакдан новдаларнинг ривожланиши. Куртакларнинг новдаларга айланиши, ёш баргларнинг ўсиши ва бўғим оралиғининг узайиши билан бошланади. Куртакдаги ўсиш конусини қоплаб турган ёш баргларнинг ҳаммаси бирданига ўсмайди, улар бирин-кетин ўсиб, ташқарига эгилиб, новданинг ўқидан узоқлашади. Куртакни ўраб турган тангача баргларнинг энг ташқаридагиси бу вақтда ўсмайди, ўсса-да секин ўсади, тез қуриб тушади. Унинг изи поя асосида қолади ва “куртак айланаси” дейилади. Бу асосан дарахт ва буталарнинг йиллик ўсиш жойида яхши кўринади. Куртак айланасидан новдаларнинг ёшини аниқлаш мумкин: ташқи тангача барглардан ичкарида жойлашган тангача барглар асоси билан ўсади, шунинг учун баҳорда учки қисми қуриб кетади масалан, наъматакда. Куртакдан чиққан яшил ассимиляция қиладиган баргларнинг пластинкаси ва барг банди кучли ўсади. Бўғим оралиғи интеркаляр меристема (бўғим ости ўсиш) ҳисобига ўсади. Бу вақтда кўпчилик бирпаллали ўсимликларнинг (қайсики бўғимлари барг асослари билан ўралган) ёпиқ бўғимлари ичидан янги найсим он барг асосига ўралган ёш барглар бирин - кетин пайдо бўлиб туради. Агар бўғим оралиғи тез ўсса узун

новдалар пайдо бўлади. Агар бўғим оралиғи ўсмаса калта новдалар пайдо бўлади. Ўт ўсимликларнинг калта новдаларини тўп новдалар дейилади (қоқи, зубтурм). Баъзи ўт ўсимликларнинг новдаси жуда қисқа бўлганлигидан новдасиз дейилади, бу алббатда нотўғри. Новданинг учки куртаги доимо янги баргларни ҳосил қилиб туради. Баъзида бирор бир сабабларга кўра учки куртак ўсишдан тўхтайди. У вақтда новданинг учида бошқа куртак пайдо бўлмайди. Поянинг ўсиши ён куртаклар ҳисобига бўлади. Новданинг учида гул ёки тўпгул пайдо бўлганда вегетатив куртак қайтадан пайдо бўлмайди ва новда бўйига ўсмайди. Учки куртак батамом йўқолади. Йиллик ва элементар новдалар. Мавсуми иқлим бўлган зоналарда куртакдан новда бир маротаба баҳорда ёки ёзда шаклланади (дарахт, бута, кўп йиллик ўт ўсимликлар). Сўнгра бошланғич новдаси бўлган қишловчи тинимдаги куртаклар пайдо бўлади. Бир вегетация даврида куртакдан ўсиб чиққан новдаларга йиллик новдалар дейилади. Бу айниқса дарахтларда яхши кўринади. Баргларини қишда тўкадиган дарахтларда янги барглар фақат бир йиллик новдаларда ҳосил бўлади. Кўп йиллик новдаларда барглар ҳосил бўлмайди. Доимо яшил баргли ўсимликларнинг барглари 3-5 йиллик новдаларда сақланади. Куртакдан янги новдалар бир йилда бир неча маротаба пайдо бўлиши мумкин. Мавсумсиз иқлимли тропик ерлардаги дарахтларда бир қанча вақтгача тинимдаги куртаклар пайдо бўлиб туради, сўнгра йил давомида бир неча марта улардан янги новдалар шаклланади. Уларда яна янги куртаклар пайдо бўлади. Масалан, каучук берадиган Бразилия Гевея дарахти. Бундай новдаларнинг ўсиши ташқи муҳит таъсирига боғлиқ бўлмаган ҳодисалар субтропик ўсимликларда учраши мумкин. Масалан, чой бутаси, бир йилда 3- 4 маротаба новдаларининг янгидан ўсиши мумкин. Демак, бир йилда бир неча маротаба янгидан ўсиши вужудга келган новдаларни элементар новдалар дейилади.

Куртаклар ва тўлдирувчи новдалар. Бир оз тинимда бўлиб, сўнгра яна янги йиллик элементар новдаларни ҳосил қилувчи куртакларни қишловчи ёки тинимдаги куртаклар дейилади. Бундай куртаклар кўп йиллик дарахтсимон ва ўт ўсимликларда пайдо бўлиб, тупнинг кўп йиллигини таъминлайди. Бу куртаклар келиб чиқиши бўйича экзоген (учки, ёнбарг қўлтиғида) ва эндоген (қўшимча) бўлиши мумкин. Агар ён куртаклар тиним даврига ўтмасдан ўзи пайдо бўлган новда билан баровар ўсиб доимо янги органларни ҳосил қилиб турса бундай куртакларни тўлдирувчи куртаклар дейилади. Пайдо бўлган новда жуда тез ўсади, кўп барг ҳосил қилади, баъзида бундай новдаларда тўпгуллар сони кўпаяди, уруғ махсулдорлиги ошади. Ўт ўсимликларда бундай ён новдалар, асосий новда билан баровар ўсиб, бараварига қурийди. Тинимдаги куртаклар. Тинимдаги куртаклар дарахт, бута ва кўп йиллик ўт ўсимликларига хос. Бундай куртаклар келиб чиқиши бўйича барг қўлтиғида ёки қўшимча бўлиши мумкин. Бу куртаклар кўпинча харакатга келмасдан кўп йиллар давомида уйқуда бўлади, баъзида умуман харакатга келмайди. Новда ва илдизлари билан ўлиб кетади. Бу куртаклар кўп йиллар давомида ҳаётчанлигини сақлайди. Тинимдаги куртакларнинг харакатга келишига дарахтларнинг зарарланиши, чопилиши, кесилиши ёки поянинг қариши, асосий куртакларнинг зарарланиши сабаб бўлади. Баъзида кўп йиллик дарахтларнинг таналарида тинимдаги куртаклар ўсиб ёш новдаларни ҳосил қилади. Бунинг биологик аҳамияти шундаки, дарахтлар ёшаради, новдалар тизими пайдо бўлади (эман, терак, толларда). Нинабаргли дарахтларда бундай ходисалар юз бермайди. Тинимдаги куртаклар буталарда ҳам бўлиб, буталарнинг биринчи тартибли новдаларнинг асосида ёки учки қисмига яқин жойда пайдо бўлади. Бу куртаклар қулай шароит бўлганда ҳаракатга ўзи келиб ҳосил бўлган поядан ўзиб кетади. Шундай қилиб тинимдаги куртаклардан янги новдалар ҳосил бўлиб, қарилари қуриб боради. Новдаларда янгидан тинимдаги

куртаклар пайдо бўлаверади. Тўнкаларда пайдо бўлган тинимдаги куртаклар, илдизи яхши бўлганлиги учун тез ўсади. Маданий дарахтларда бундай новдаларни ”бачки” дейилади. Баъзи ўсимликларда тинимдаги куртаклардан қисқа бўғимли барг эмас гул ҳосил қилувчи новдалар ўсиб чиқади, бундай ҳолатни каулифлория (лот. caulis – поя, flos - гул) деб аталади, бу кўпинча тропик дарахтларга хос (какао). Глидичида тинимдаги куртаклардан тиконлар пайдо бўлади. Новдалар тизими, учки, ён, қўшимча, барг қўлтиғидаги куртакларнинг ҳаракатидан пайдо бўлади. Куртаклар новдаларда тиним даврини кечмасдан ўсиши мумкин. Новдалар тизимини ҳосил бўлишида йиллик ва элементар новдалар катта аҳамиятга эга. Куртаклардан ўсиб чиққан новдалар турлича: қисқа, узун, вегетатив, генератив бўлади. Ўсимликларнинг ер устки қисми барча новдалар билан биргаликда габитус (ташқи кўриниш) дейилади. Баъзи юксак ўсимликлар гуруҳларида куртаклар барча бўғимларда пайдо бўлмайди, бўлгани ҳам етилмаслиги мумкин. Новдалар системасининг асосий ўқини ўсиши - учки ва ундан сағал пастроқдаги куртаклар ҳисобига бўлади. Ён новдалар мутлақо пайдо бўлмайди ёки суст ривожланади. Бу асосан ёғочсимон папоротник, саговник. Субтропик, тропик дарахтларига хос. Гулли ўсимликлардан палмалар баъзи кактуслар, юкка, агава ва бошқалар мисол бўлади. Бу ўсимликларнинг барглари йирик бўлиб поянинг учки қисмида тўп барглар ҳосил қилиб жойлашади. Новданинг шох-шаббаси барглардан ташкил топади. Баъзиларида ён новдалар пайдо бўлиб, тўп гуллар ҳосил қилади, гуллаб мевалангандан кейин қурийди. Шохланмайдиган кам шохланувчи ўсимликларга бир йиллик ўтлар ҳам мисол бўлади, баъзи ўтларда ён новдаси фақат битта асосий новда бўлади. Шохланмаган учки куртак фақат гул ҳосил қилувчи ўсимликларга буғдой, кунгабоқарларни мисол қилиш мумкин. Кўп шохланувчи ўсимликларга етмак турлари мисол бўлиб, барча ён новдалари бир вақтда ўсиб гуллайди - ёстиқсимон шаклдаги ўсимлик тўпи

пайдо бўлади. Баъзи антрактида оролларида ўсадиган Azorella – новдаларининг кўпидан тошга ўхшайди. Новдалар системасининг шохланишида асосий новдадаги ён новдаларнинг ўсиш тезлиги турлича бўлиши мумкин: Агар ўсимликларнинг энг кучли ривожланган ён новдалари асосий новданинг учки қисмига яқин жойлашса – акротон шохланиш дейилади. Бу типдаги шохланиш асосан дарахтларга хос бўлиб, ўтсимон ўсимликларда кам учрайди (рамашка, какра). Ўсимликларнинг кучли ўсган ён новдалари асосий новданинг асосига яқин жойлашган бўлса базитон шохланиш дейилади. Бу типдаги шохланиш буталарга ва кўп йиллик ўтсимон ўсимликларга хосдир. Мезотон шохланишида кучли ён новдалар асосий новданинг ўрта қисмларида ривожланган бўлади. Кўпинча ўсимликларниг асосий новдаси ўзининг бошланғич тескари геотропизмини сақлайди (грекча ге - ер, тропизм – йўналиш яъни ернинг тортиш кучига тескари) ва ортотроп – тикка ўсади. Ён новдалар эса турли йўналишда асосий новдага нисбатан турлича бурчаклар ҳосил қилиб ўсади. Ўсимликларнинг горизонтал ўсган новдаларини плагиотроп йўналишдаги новда деб, йўналишини ўзгартириб озгина кўтарилган яъни учки қисми тикка ўса бошлаган новдаларга эса анизотроп ўсган новдалар дейилади. Бундай шохланиш кўпинча буталар ва ўтсимон ўсимликларда учрайди. Агар ўсимликларнинг ён шохлари юқорига вертикал ўсса пирамида шаклли шабба (арча, терак) ҳосил бўлади. Ингичка, узун бўғим оралиқларига эга бўлган дарахтларнинг ён шохлари пастга қараб ўсиб ўзига хос доимий «йиғлоқи» шох-шаббаларни ҳосил қилади (мажнунтол). Агар плагиотроп новдалар ер барглаб ўсса у вақтда дарахтлар ёйилган шаклли шаббаларга эга бўлади (Ўрта Осиёдаги баланд тоғларда ўсадиган арчалар). Бундай дарахтларнинг новдаларида қўшимча илдизлар пайдо бўлиб, шу илдизлар ёрдамида ерга бирикиб ўсади. Баъзи ўт ўсимликларда ҳам ер барглаб ўсувчи плагиотроп новдалар пайдо бўлади. Агар бу новдалар

қўшимча илдизлар ҳосил қилиб ўсса, уларни ўрмоловчи новдалар дейилади (ғоз панжа, айиқ товон ва бошқалар). Новдаларнинг плагиотроп ҳолатда ўсиши илдиз пояларга ва сталонларга ҳам хосдир. Плагиотроп новдалар ёруғликдан, намликдан тўлиқ фойдаланишга мослашган бўлиб, уларнинг барг япроқлари горизонтал жойлашган бўлади. Қиш кунлари эса новдалар қор тагида қолиб ҳимояланадилар. Шунинг учун ёйилиб, ўрмалаб ўсадиган новдаларга эга бўладиган ўсимликлар совуқ ва нам етарли бўлган иқлимли зоналарда кенг тарқалган. Новдалар турли туман шохланадилар. Бунинг сабаби новдаларда ён куртакларнинг жойлашиши, ён новдаларнинг турли томонга ўсиши ва яшаб турган шароитга боғлиқлигидадир. Шохланмаган новдалар (оддий) ҳам маълум бўлиб, улар кўпчилик палмаларнинг турларига, бананларга ва маккажўхори каби ўсимликларга хосдир. Асосий икки паллали ўсимликларнинг новдалари турли типларда шохланадилар: дихотомик, моноподиал, симподиал ва ёлғон дихотомик (псевдодихотомик). Ўсимликларнинг шохланиш даражаси, ён шохларнинг турли томонга ўсиши, уларнинг ўлчами ва ташқи кўриниши унинг габитусини кўрсатади (лот. габитус-habitus- ташқи кўриниши). Дихотомик шохланишда ўсиш конуси иккига ажралиб иккинчи тартибли иккита бир хил ён новдалр пайдо бўлиб ўсишга бошлайди. Бу новдаларнинг ҳам учки меристемаси ўз тартибида яна иккига бўлинади (плаунларда). Моноподиал шохланишда – асосий новданинг (уруғ муртагидан ҳосил бўлган) учки меристемаси кўп йиллар давомида ўз вазифасини бажариб ўсади. Моноподийнинг барг қўлтиғидаги ён куртакларидан II – тартибли III - тартибли ва ҳакозо новдалар пайдо бўлиб, ўзининг учки меристемаси ҳисобига ўсиб ривожланади. Ўсимлик танасининг пастки қисмидаги – пастки ярусдаги ён шохлар бошқа қисмларга қараганда кучлироқ ривожланади ва ташқи кўриниши конус шаклини эслатади (қора қарағай, оқ қарағай, эман ва

бошқалар). Бир ва кўп йиллик ўт ўсимликларда новданинг учки куртаги гул ёки тўпгул ҳосил қилади ва ёпиқ моноподиал шохланиш вужудга келади. Симподиал шохланишда – ўсимликларнинг учки томони ёки юқориги яруси бирор сабабларга кўра қурийди, ёки фақат битта учки куртак ўлади, ёки бўлмаса ўсиш конуси генератив новдани ҳосил қилади. Натижада поянинг юқориги барг ва ўрта зарарланмаган қисмидаги барг қўлтиғидаги ён куртаклардан ён вегетатив новдалар ўсиб чиқади. Бу новдалар ўзининг учки меристемасининг ҳисобига ўсиб ривожланади ва II, III ва бошқа тартибли новдаларни ҳосил қилади, натижада ўсимлик энига ва бўйига ўсиб катталашади. Шундай қилиб, бу типдаги шохланишда асосий ўқ тана битта бўлмасдан, ўсимликнинг габитуси кўп тартибли, бир-бирларидан келиб чиққан новдалар системасидан ташкил топади (нок, қайин, тол ва бошқалар), кўпчилик кўп йиллик ўтлар (буғдойдошлар, қорабош ва бошқалар). Ёлғон дихотомик шохланиш - бу симподиал шохланишни бир тури бўлиб, фақат пояда барглар қарама – қарши жойлашган бўлади. Бунда ҳам ҳар йили учки куртак ўлиб, кейинги йил бирданига иккита ён куртак ривожланади ва икки ён шохлар пайдо бўлади. Икки шох оралиғида ўлган аввалги новданинг қолдиғи сақланади, қарама – қарши шохлар ўсишни давом эттиради. Бу типдаги шохланиш яна учки куртак генератив поя ёки гул ҳосил қилганда ҳам вужудга келади. Бундан кейин асосий поя ўсишдан тўхтайди (сирен, каштан, тўпгуллар). Тўпгуллар Тўпгуллар ҳақида умумий тушунча. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гуллар ҳосил қилиши натижасида шакли ўзгарган новдалар тизимининг айрим типларига тўпгуллар дейилади. Тўпгуллар тузилиши жиҳатидан ўсимликларнинг вегетатив қисмидан бир қанча фарқ қилади. Новдаларнинг гуллаш даврига ўтиши, унинг кучли ўсиши ва янги шаклнинг пайдо бўлиши билан бирга боради. Бу вақтда учки меристема,

бошланғич гулни ҳосил қилиш билан бирга шаклини ўзгартиради, кучли ўсади ва қисмларга бўлинади. Кўп ўсимликларда тўп гуллар куртакларнинг ичида шаклланади (маржон дарахти, сирень). Тўп гуллар куртакларнинг харакатга келиб ёзила бошлаганидан кейин янада яхшироқ кўрина бошлайди. Кўпчилик новдаларнинг тўп гулларини апикал меристемаси гулга айланади, бундай новдалар бўйига ўсишдан тўхтайди. Гуллаб мева ҳосил қилиб бўлгандан кейин новданинг шу қисми қуриб, узилиб тушади. Тўпгуллар ҳосил бўлган жойлардаги барглар турлича бўлади. Агар гулёнбаргчалар яшил рангда бўлиб яхши ривожланса фрондоз тўпгуллар дейилади. Агар тангача барглар сифатида шаклланса – брактеоз тўпгуллар деб аталади (ландиш, сирень). Агар яланғоч бўлса эбрактеоз тўпгуллар дейилади (турп). Тўпгулларнинг кучли ривожланиб кўп сонли ён шохларнинг ҳосил қилиши, гулларининг турли вақтда очилиши четдан чангланишига ёрдам беради. Тўпгулларнинг типи, тўп меваларнинг типлари, мева ва уруғларнинг тарқалиши билан боғлиқ. Тўпгуллар шохланишига қараб оддий ва мураккаб бўлади. Оддий тўпгулларнинг асосий ўқида гуллар якка-якка жойлашиб шохланиш иккинчи тартибдан ошмайди (зубтурим ва бошқалар). Мураккаб тўпгулларнинг асосий ўқида оддий тўпгуллар жойлашиб уларни парциальлар деб аталади. Шохланиш 2-4 ва ундан кўпроқ тартибда бўлади (сирень). Тўпгулларни ҳосил қилган новдаларнинг қисмига яъни ҳар йили куртакдан пайдо бўлиб гуллаб, мевалагандан кейин қурийдиган новданинг қисмини бирлашган тўпгуллар ёки синфлоресценция дейилади. Синфлоресценцияни ҳосил қилган новдалар бир неча зоналарга бўлинади. Биринчи зонага шундай новдаларнинг пастки қисми кириб тўп баргларини қўлтиғида ўсимликнинг ер устки органларини ҳосил қилувчи куртаклар жойлашади, бу зонани янгидан ҳосил қилувчи зона дейилади. Кейинчалик бу зона ўт ўсимликларнинг кўп йиллик қисмининг таркибига

киради. Ундан юқорироқдаги қисми кам ривожланган шохланмаган зона дейилади. Бу зонада барглар қўлтиғидаги куртаклар ривожланмайди ёки умуман пайдо бўлмайди. Ундан юқорироқдаги қисм шохланиш қисм бўлиб, ён куртаклар кучли ривожланиб тўлдирувчи новдалар пайдо бўлади. Асосий новда, (шохланиш зонасидан асосий бўғим оралиғи билан ажралган) асосий тўпгул билан тамомланади. Тўлдирувчи новдалар асосий новданинг тузилишини такрорлайди ва такрорловчи зона ёки паракладия дейилади. Паракладиялар I - II - III ва ундан ҳам кўпроқ тартибда шохланади. Демак, асосий ва ён новдалардаги тўпгуллар биргаликда бирлашган тўпгулларни ҳосил қилади. Шундай қилиб, ўт ўсимликлар битта шохланган асосий новдасида турли даражадаги тўпгулларни ажратиш мумкин. Синфлоресценциянинг ривожланиши яшаш шароитига боғлиқ бўлади. Тўпгулларни таърифлаганда асосий морфологик белгиларга аҳамият берилади. 1. Тўпгулларни гулёнбаргларнинг бўлиши – бўлмаслигига қараб: а) фрондоз б) брактеоз в) яланғоч 2. Шохланиш тартибига қараб: а) оддий б) мураккаб 3. Асосий ўқнинг ўсишига қараб: а) моноподиал б) симподиал Тўпгулларнинг моноподия шохланишида фақат битта апикал меристема ҳисобига ўсади ва моноподиал рацемоз ёки бортиқ тўпгуллар дейилади (ачам бити). Агар асосий ўқ бир неча тартибли новдалар ҳисобига симподиал ўсса цимподиал ёки цимоз тўпгул дейилади (картошка). 4. Асосий новданинг, пракладиларнинг ва хусусий тўп гулларни апикал меристемасини ҳолатига қараб. Агар тўпгулларнинг учи гул билан тугаса

ёпиқ тўпгуллар дейилади. Бунда аввал учки қисмидаги гуллар очилади. Баъзи ўсимликларнинг апикал меристемаси вегетатив ҳолатда бўлиб, очиқ тўпгуллар дейилади. Очиқ тўпгулларда гул пастдан юқорига қараб акропеталь очилади. Симподиал тўпгулларда аввал учки гул очилади ва ёпиқ тўпгул деб аталади. Тўпгулларнинг ўқ қисмининг ўсишига ва шохланишига қараб иккига бўлинади: 1) Рацемоз (моноподиальны) тўпгуллар; 2) Цимоз (симподиаль) тўпгуллар. Мураккаб тўпгулларда асосий ўқнинг турли хил ўсиши учрайди баъзида асосий ўқ моноподиал ўсиб, ён тўпгуллар симподиал ўсади. бундай моноподиал ва симподиал тўпгулларнинг биргаликда келишига тирс дейилади. Оддий тўпгуллар моноподиал ўсиб, барча гуллар асосий ўққа бириккан бўлади. 1) Бошоқ тўпгулларда асосий ўқ кучли ривожланган бўлиб, гуллар ўқ бўйлаб бандсиз ёки жуда қисқа банд билан бирикади (зубтурли). 2) Шингил тўпгулларда асосий ўқ узун бўлиб, унда гуллар бир хил узунликдаги банд билан кетма-кет спиралсимон жойлашади (оқ акация, бурчоқ ва бошқалар). 3) Сутада тўпгулларда асосий ўқ сер этли бўлиб, гуллар бандсиз жойлашади (маккажўхори). 4) Кучала тўпгулларнинг асосий ўқи осилиб туриб эгилган шингилни ҳосил қилади (ёнғоқ, тол). 5) Соябон тўпгулларда асосий ўқ қисқарган бўлиб, гулларнинг яхши ривожланган бир хил узунликдаги гулбандлари бир жойдан чиқади (пиёз, олча).

6) Бошча тўпгулларда асосий ўқ жуда қисқариб кетган бўлиб, унда гуллари бандсиз ёки яхши ривожланмаган банд билан зич жойлашган (беда, скабиоза). 7) Саватча тўпгулларда асосий ўқ ясси ёки конуссимон кенгайган бўлиб, гуллари бандсиз жойлашган (кунгабоқар, бутакўз). Гуллар акропетал ҳолатда очилади аввал четки гуллар, сўнгра ўрта қисмдаги гуллар. Мураккаб тўпгулларда асосий ўққа гуллар эмас балки оддий тўпгуллар жойлашади. 1) Мураккаб бошоқ – моноподиал шохланган асосий ўқда иккинчи тартибли ўқ бўлиб оддий бошоқлар жойлашади (буғдой, арпа). 2) Мураккаб шингил – узун моноподиал асосий ўқда иккинчи тартибли оддий шингиллар жойлашади (узум, сирень). 3) Мураккаб соябон – асосий ўқнинг юқориги томони қисқарган бўлиб, ундаги гулёнбаргларнинг қўлтиғида оддий соябонлар жойлашади (сабзи, укроп). 4) Мураккаб қалқон – бу аралаш тўпгул бўлиб, унинг асосий ўқи оддий қалқон, ён ўқлари сават ёки қалқонлардан иборат (бўймодарон). Цимоз. Цимоз - симподиал ўсадиган мураккаб тўпгуллар бўлиб, биринчи гул очилгандан кейин асосий ўқ ўсишдан тўхтайди. Ён шохларини сони тур учун ўзгармас бўлади. Гуллар юқоридан пастга қараб (базипетал) очилади. Ён шохларнинг сонига қараб учга бўлинади: дихазии, монохазии ва плейхазии. I . Дихазии - тўпгулда асосий ўқ гул билан тугайди, гулдан пастки бўғимда қарама–қарши ёки кетма-кет иккита иккинчи тартибли ён ўқлар ҳосил бўлади. Буларнинг учи ҳам гул билан тугайди. Иккинчи тартибли шох ҳам асосий ўққа ўхшаш шохланади (чиннигул). II . Монохазии - бу типдаги цимоз тўпгулнинг асосий ўқи фақат бита ён ўқни ҳосил қилади. Ён ўқлар асосий ўқнинг юқориги қисмида пайдо бўлади. Монохазии иккига: гажак ва илон изи тўпгулларга бўлинади. 1) Илонизи - асосий ўқнинг учи гул билан тугайди ва кейин ўсмайди. Гулдан пастда пайдо

бўлган иккинчи тартибли ўқлар асосий ўқнинг биргал ўнг томонида биргал чап томонида ривожланиб гул билан тугайди (гладиолус, гулсапсар). 2) Гажак тўпгулда – асосий ўқ битта гул билан тугайди, ён ўқлар асосий ўқнинг фақат бир томонида пайдо бўлади ва гул билан тамомланади. Учки томони эса ичига қараб қайрилиб боради. III . Плейохазий - цимоз тўпгул бўлиб, асосий ўқнинг ўрнига келган бир қанча ён шохлар деярлик мутовка шаклида жойлашади ва кучли ўсиб асосий ўқдан узунроқ бўлади (сутлам). Ён ўқлардаги тўпгуллар дихазии ва монохазии бўлиши мумкин. IV . Рўвак – моноподиал ўсадиган асосий ва симподиал ён ўқларга эга бўлган мураккаб тўпгул. Кўпинча бу тўпгул икки қатор гажак ёки илонизи тўпгулларидан ташкил топади (лабгулдошлар, говзабонгулдошлар). Ҳақиқий рўвак асосий ўқ яхши ривожланиб кўп сонли ва тартибли ён тўпгулларни ҳосил қилади. Гуллаб бўлгандан кейин асосий ўқи осилиб қоладиган тўпгулларга кучала дейилади. Агар асосий ўқи қисқа ва ён ўқлари билан қўшилиб ўсса, парциал тўпгулларнинг сони камайиб кетса рўвак ёлғон соябонга ўхшаб кетади (картошка). Тўпгулларнинг гуллари чангланишига, мослашишига қараб экалогик гуруҳларга бўлинади: 1. Антодиялар – (антос - гул) қайси тўпгул бўлишидан қаттий назар ташқи томонидан якка гулларга ўхшайди – зоофил - турлар киради. Антодияларга – қалқонсимон рувак мисол бўлиб, ҳашаротларни йирик очиқ рангли гулёнбарглари ёки наслсиз, тожбарглари йирик саватча тўпгулларнинг четки, гуллари ҳашаротларни жалб қилади (астра, георгин); 2. Кучала – асосий ўқ осилиб тушган учи қайриган, гуллари майда кўримсиз анемофил турлар (шамол ёрдамида чангланадиган) (тол, терак, эман).

Шакли ўзгарган новдалар Яхши ривожланган ўқ илдизи бўлган, поянинг кўп йиллик қисми каудекс дейилади (кўп йиллик ўтларда, буталарда, лот. с oudex - тана). Илдиз билан биргаликда каудекс озиқ моддалар тўпланади, унда кўпсонли куртаклар жойлашган бўлиб, уларнинг кўпчилиги ўйқудаги куртаклар ҳисобланади. Каудекс камдан-кам ер устида учрайди, асосли ер остида тупроққа кўмилган бўлади. Баъзида ўсимликларда устки қисми қуриган қисқа ярим резетка (тўпбарг), ҳолатдаги гул ҳосил қиладиган поянинг асосидан ёки тупроққа кўмилган резеткали поянинг қисқарган асосидан пайдо бўлади. Каудекснинг новдадан келиб чиқанлиги ундаги барг ўрни ва унинг қўлтиғидаги куртакнинг мавжудлигидадир. Каудекснинг ер остки новдадан фарқи шундаки, ер остки новдаларнинг кўп йиллик қисми ўлиб боради, каудекс эса камбий ҳисобига танаси кенгайиб боради, ўлмайди кўп йиллар яшагандан сўнг аста-секин илдизга айлана бошлайди. Илдиз билан поянинг чегараси йўқолиб кетади, шунинг учун бу қисмини кўп вақт поя – илдиз дейилади. Каудекс кўп йиллар яшаши натижасида ўзакнинг паренхимаси емирилиб бўшлиқ ҳосил бўлади. Каудекс бир неча қисмларга бўлиниб ўса бошлайди, бунга – партекуляция дейилади. Илдиз поялар. Илдиз поя – ризом (илдизсимон) ўсимликларнинг органи бўлиб кўп йиллик горизонтал ёки вертикал ўсиб, озиқ моддаларни жамғаришга вегетатив кўпайишга мослашган, кўп йиллик қисм. Илдиз поянинг ёш қисмида бўғим ва бўғим оралиқлари бўлиб, бўғимларида тангача барг ва куртаклар жойлашган. Шу белгиларига қараб каудексни тез ажратиш мумкин. Илдиз поянинг куртакларидан ён новдалар ўсиб чиқади. Илдиз пояларнинг учки қисми йилдан – йилга ўсиб шохланиб боради, асоси эса ўлиб боради, қўшимча илдизлар кучли ривожланади. Бўғим оралиқларининг узун, калталигига қараб: узун илдиз поя калта илдиз пояларга бўлинади.

Илдиз поя моноподиал (ширин мия) ёки симподиал ўсади. Вегетатив йўл билан ҳосил бўлган янги тўплар йиғиндисига клон дейилади . Илдиз пояларнинг шаклланиши. Илдиз поя аввал ер устида пайдо бўлиб, сўнгра тупроқ билан қопланса ер устки новдадан ер ости новдага айланса эпигеоген – илдиз поя дейилади. Агар илдиз поя ўсимликнинг тупроққа кўмилган қисмидаги куртакдан ҳосил бўлса гипогеоген – илдиз поялар дейилади. Ер ости столонлар туганаклар. Оқ, мўрт, ингичка бўғимларида тангачасимон баргчалари бўлган ўсиш жараёнида учки томони қайрилиб йўғонлашиб озиқ моддалар тўплайдиган туганак ҳосил қилишга мослашган ер ости новдаларига столон дейилади. Сталонларнинг қайрилган жойларида кўп сонли қўшимча илдизлар пайдо бўлади. Туганакларда бўғим оралиғи, майда тангача барглари унинг қўлтиғида бир неча куртаклар шаклланади. Тугунаклар вегетатив кўпайиш хусусиятига эга бўлиб, куртаклари ҳаракатга келиб яшил ассимиляция қиладиган ер устки новдаларни ҳосил қилади. Сўнгра новда асосида яна сталонлар пайдо бўлиб, тугунаклар ҳосил қилади. Столон илдиз поялардан умрининг қисқалиги мўртлиги, озиқа моддаларни тўпламаслиги билан фарқ қилади. Баъзи кўп йиллик ўсимликларда тугунаклар столондан эмас, балки гипокотилнинг йўғонлашишдан ҳам пайдо бўлиб озиқа моддаларни тўплашга мослашган. Ер устки сталонлар ва жингалаклар. Ер устки сталонлар ер остки сталондан, фотосинтезга қатнашадиган яшил барглари ва пояси ер бағирлаб ўсади, сўнгра учки куртак юқорига кўтарилиб тўп барглар ҳосил қиладиган жойга айланади. Бўғимларидаги барг қўлтиқларида куртаклар жойлашади (қулупнай, юзпанжа). Вазифаси вегетатив кўпайиш ва катта майдонларни эгаллайди. Жингалак – ер усти новда бўлиб, яшил барглар пайдо бўлмайди, пояси ингичка мўрт бўлиб, бирор жисмларга илашиб заиф танасини тутиб туради (ток, қовоқ).

Пиёзбош. Пиёзбош – ер ости сирак, ер усти новда бўлиб, жуда калта танаси, учки ва барглар қўлтиғидаги куртакларнинг озиқ моддалар тўплайдиган этдор суккулент тангача барглари ўраб туради. Танасининг остки қисмидан қўшимча илдизлар пайдо бўлади. Ташқи барглари ички баргларига нисбатан “юпқароқ” бўлади. Пиёзбошлар вегетатив кўпайиш органи ҳисобланади (лолалар, пиёзлар). Суккулент новдалар. Барглари суккулент ўсимликлар. Барглари этдор озиқа моддаларни тўплашга мослашган. Бу ўсимликлар сув танқис чўлларда яшашга мослашган. Новдасининг кўп қисмини тўп барглар эгаллайди. Буларнинг баргларида сув ва шилимшиқ моддалар сақловчи ҳужайралари мавжуд. Метаморфозлашган куртакка карамбош мисол бўлади. Карам икки йиллик ўсимлик, калта поясида жойлашган тўп барглари яшил рангда бўлиб, бир оз суккулент. Учки куртак тезда ўсишдан тўхтайди, барглар энига ўсиб ичкарига қайрилиб карам бошини ҳосил қилади. Ички барглари рангсиз, кам хлоропластлар сақлайди. Қишлаб чиққандан кейин маданий карамбошнинг учки куртаги ривожланишини давом эттириб, узун гул бандини новдани ҳосил қилади. Поялари суккулент ўсимликлар. Буларга америка кактуслари кўпгина Африка сутламалари мисол бўлади, бу ўсимликларнинг барглари метаморфозлашиши ёки қисқариб кетиши поясининг ўзгаришига суккулент бўлишига олиб келган. Сувли қалин пояси ассимиляция ва сув жамғариш вазифасини бажаради. Буларнинг поясида паренхима тўқимаси яхши ривожланган, эпидерма қалин кутикула билан қопланган (солерос пояси, кактуслар). Кўпчилик кактусларда пояси юмалоқ бўлиб, барг мутлақо ҳосил бўлмайди. Ён шохлари пайдо бўлган жойларда бўғимлар яхши кўринади. Бразиляда ўсадиган Peir е skia туркумига кирувчи кактусларнинг пояси суккулент эмас яшил барглар ҳосил қилади, лекин барг қўлтиғидаги куртаклар, суккулент кактуслардаги каби метаморфозлашган.

Тиконлар. Кактусларнинг тиконлари баргларнинг ўзгаришидан келиб чиққан. Зиркларнинг барги тиконга айланиб шакли ўзгарган, унинг қўлтиғида яхши ривожланган яшил баргли қисқарган новда пайдо бўлади. Ёвойи олма, нокларнинг қисқарган новдалари метаморфозлашган бўлиб, учлари ўткир тиконга айланган. Дўлона дарахтининг тикон барг қўлтиғида пайдо бўлган шакли ўзгарган ён новдалардир. Гледичия дархтининг тиконлари уйқудаги куртаклардан пайдо бўлган. Филлоклади ва кладодии – (филлон – барг, кладос – шох). Булар баргларга ўхшаш поялардир. Бу Ruscus туркуми турларини новдасини тангачасимон баргларини қўлтиғида юпқа текис баргсимон филлокладий ривожланади. Филлокладии барг қўлтиғидан пайдо бўлган новдани эслатади, лекин барг каби ўсиши чекланган бўлади. Филлокладида барглари ҳеч қачон учрамайдиган тангача барглар ва тўпгуллар пайдо бўлади. Бу ўсимликлар сувни кам буғлатишга бирор органи эмас, балки парча новдаси билан мослашган.

Адабиётлар 1. Бутник А.А., Нигманова Р., Пайзиева С.А., Саидов Д.К. «Экологическая анатомия пустынных растений». Из. «ФАН», Ташкент, 1991. С. 147 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. «Ботаник морфология и анатомия растений». Из. просвещение. Москва. 1988. с. 480. 3. Вехов В.Н., Лотова П.И., Филин В.Р. «Практикум по анатомии и морфологии растений». Из. МГУ. Москва. 1980. С.190. 4. Воронин Н.С. «Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии растений». Москва. Из. Просвещение. 1981. С.154. 5. Жизнь растений. Том I . 1974. Из. Просве щ ение . С. 487. 6. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. «Биология». Из. Мир. Москва. 1990. С.368. 7. Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. «Современная ботаника» Из. Мир. Москва. 1990. С. 347. 8. Хржановский В.Г. «Курс общей ботаники» Из. Высшая школа Москва. 1976. с. 272. 9. Эсау К. «Анатомия растений». Из. Мир. Москва. 1969. С. 564. 10. Эзау К. «Анатомия семенных растений». Т. I , 2. Из. Мир. Москва. 1980. С.218. 1 1 . Яковлев Г.П., Челембитько В.А. “Ботаника”. Из. В ысшая школа, Москва. 1990. С.367.

O'xshashlar

Новда ва поя

Новда тузилиши ва ҳаётчанлигига асосан ўсимликларнинг вегетатив оргаиларини классификациялаш

Уруғнинг униб чиқиши ва ўсимтанинг ривожланиши

Юксак ўсимликларнинг вегетатив органлари

Ўсимлик органларининг ҳосил бўлиши