Уруғнинг униб чиқиши ва ўсимтанинг ривожланиши - Botanika - Referatlar

Уруғнинг униб чиқиши ва ўсимтанинг ривожланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

242.5 KB

Ko'chirib olish

Уруғнинг униб чиқиши ва ўсимтанинг ривожланиши Reja : 1. Ниш. 2. Поя. 3. Новда системаси.

Уруғ пишиб етилиши учун маълум жараёнларни ўташи керак, яъни вақт талаб этилади. Бу, жуда кўп ташқи ва ички омилларга боғлиқцир. Ташқи (экологик) омиллар ичида энг муҳими: сув, ҳаво (кислород) ва ҳароратдир. Бундан ташқари, майда уруғларнинг униши (айниқса бе-гона ва ёввойи ўтлар) учун ёруғлик ҳам керак бўлади. Етилган уруғлар, одатда, жуда ҳам қуруқ бўлади. Улар-нинг нисбий намлиги 5—20%ни ташкил этади. Шунинг учун ҳам уруғлар зарур бўлган сувни ўзлаштириб олмагунча уна олмайди. Сувнинг шимилиши натижасида уруғ бўртади. Унинг таркибида мавжуд бўлган ферментларнинг фаоли-яти ошади, нафас олиши тезлашади ва озиқ моддалар пар-чаланади. Полирибосомаларнинг фаолиятида оқсил ва бошқа моддалар синтез қилинади. Муртак қайтадан бўли-нади, ҳужайралар чўзилади. Бунинг учун сув ва озиқ мод-далар тўхтовсиз талаб этилади. Уруғ унишининг дастлабки даврларида анаэроб ша-роитда, кейинчалик уруғ пўсти ёрилганда, сўнг аэроб ша-роитда нафас олади. Агар шу вақтда тупроқда нам мўл бўлса, уруғнинг нафас олиши қийинлашади, чунки кис- лород миқцори етишмаслиги сабабли уруғ унмасдан қо-лади. Кўпчилик уруғлар униб чиқиши учун ҳар хил даража-даги ҳароратни талаб этади. Лекин ҳар бир тур ўсимлик-нинг ўз минимум (энг оз,), оптимум (энг яхши, қулай) ва максимум (энг баланд, юқори) даражадаги ҳарорат чегара-си бўлади. Кўп ўсимликлар учун ҳароратнинг энг паст (минимум) чегараси 0+5°С, энг баланд (максимум) +45, +48°С, ўртача (оптимум) +25, +30°С атрофида бўлади. Баъзи уруғлар ташқи барча шарт-шароитлар қулай бўлган тақдирда ҳам унмайди. Бундай уруғлар тиним дав-ридаги ёки уйқудаги уруғлар деб аталади. Тиним давридаги ёки уйқудаги уруғлар экзоген, ёки эндоген ва мураккаб, яъни ҳам экзоген ҳам эндоген бўли-ши мумкин. Экзоген тинимдаги уруғ пўсти жуда ҳам қат-тиқ бўлиб, ўзидан сув ва ҳавони ўтказмайди (масалан, данакли меваларнинг уруғлари, қашқарбеда, акация ва бошқа ўсимлик уруғлари). Эндоген уруғларнинг муртаги секин ривожланади

(женьшень). Бу хилдаги уруғларнинг мурта-ги бир ёки икки, уч йил давомида етилиши мумкин. Бу-нинг сабаби кўп, аммо, энг муҳими шундаки, кўпинча муртак физиологик жиҳатдан ҳали тўлиқ етилмаган бўлиб, уруғ пўсти эса сувни, баъзан ҳатто кислородни ҳам ўтказ-майди. Ана шундай физиологик жиҳатдан етилмаган уруғ-лар униши учун бир қатор мураккаб ферментатив ва био-кимёвий жараёнларни ўташи шарт. Шунда уруғ кейинроқ пишиб етилади. Иқлими мўътадил минтақаларда унча со-вуқ бўлмаган қиш даври мана шу жараёнларнинг ўтиши учун имкон яратади. Натижада етилиш учун талаб қили-надиган қўшимча вақт, уруғнинг қиш пайти (ноқулай шароит)да унишининг олдини олади. Айнйқса, совуқ иқлимда ўсувчи ўсимликларнинг ҳаёти учун тиним даври катта аҳамиятга эга, чунки бу уруғларни ҳар қандай шаро-итда унишдан сақлайди ва уларни кейинги ҳаётчанлигини таъминлайди. Баъзи уруғлар тиним даврини қушларнинг ёки сутэмизувчиларнинг овқат ҳазм қилиш органларида ўтайди. Бу, уларнинг бир томондан кенг тарқалишини, иккинчидан уруғнинг унишини тезлаштиради. Сув ва ҳавони яхши ўтказмайдиган қаттиқ пўстли уруғ-ларнинг (қашқарбеда, акация, янтоқ, лагохилус, кўкпа-ранг ва бошқаларнинг) униб чиқишини тезлаштириш учун уларнинг қобиғи сунъий йўллар билан юмшатилади. Бу усулга скарификация (лот. скарификаре— тирнамоқ) деб аталади. Бу уруғларни қум ёки жилвир шишада ара-лаштирилиб ишқалаш йўли билан бажарилади. Бу чора уруғ муртагига сув ва ҳаво ўтишини осонлаштиради ва нафас олишини яхшилайди. Қишлоқ хўжалигида пўсти қаттиқ дарахт, бута (шум-тол, заранг, акация, нок, олма, армуғон ва ҳоказо) ҳамда кўпгина фойдали ёввойи ўсимликлар (лагохилус-кўкпа-ранг, қатрон, изен, таран ва бошқалар) уруғларинингуниб чиқишини тезлаштириш учун улар нам қум орасида 20— 25 см чуқурликда 0 +6°С ҳароратда бир ёки бир неча ой давомида сақланади. Бу усулга стратификация (лот. с т р а -т у м — тўшама, қатлам; ф а ц е р с — бажармоқ) деб аталади. Чўлларда ўсимликларнинг уруғ пўстида (шувоқ, туяқо-рин, итсиғек, лагохилус-кўкпаранг ва бошқалар) унишни тўхтатувчи

модда ингибитор (лот. ингибе — тўхтатиш) бўла-ди. Бу модда ёмғир, қор сувлари томонидан ювиб юбо-рилса, шундан кейин уруғи уна бошлайди. Уруғнинг униб чиқиш тезлиги ва униш қобилиятини сақлаб қолиш хусу- сиятига қараб ўсимликлар қуйидаги гурухларга бўлинади: 1. Узоқ давом этувчи чуқур тинимдаги (уйқудаги) уруғ-лар. Бундай уруғлар бир, икки ёки ундан ҳам кўп йиллар мобайнида униш қобилиятини сақлаб қолади. Уларга кўпгина дарахт ва ўтчил ўсимликлар киради. Айниқса бе-гона ўтларнинг уруғлари тупрокда жуда кўп (10, 40 ва ун-дан ҳам зиёд) йиллар давомида униш қобилиятини сақ-лайди. Шунинг учун ҳам бегона ўтларга қарши курашиш қийин (масалан, шумғия, сариқ печак ва бошқалар). 2. Пишиб тўкилгандан кейин бирданига ёки бир оз вақг ўтгандан (кўпинча қишлаб бўлгандан) кейин унадиган уруғлар. Аммо улар ҳам кўп вақт ичида униш хусусиятини сақпаб қолиши (7—12—18 йил) мумкин. Буларга бошоқли маданий ўсимликлар, полиз экинлари, чўл, адир, тоғ ва яйловда ўсувчи ўсимликлар киради. 3. Пишиб етилгандан сўнг қулай шароитда дарҳол униб чиқадиган ва ноқулай шароитда униш қобилиятини тезда йўқотадиган уруғлар. Буларга: тол, терак, себарга ва кўпги-на нам иқлимли тропик ўсимликлар мисол бўла олади. 4. Пишиб етилгандан сўнг, она ўсимликда турган вақ-тидаёқуна бошлайдиган уруғлар. Бундай ўсимликлар жуда ҳам оз учрайди ва тирик туғар ўсимликлар деб аталади. Кўпинча айрим ўсимликларда умуман мева ёки уруғ ҳосил бўлмайди, улардаги гул майдагина новдачага айланиб, узи-либ тушади ва ўсиб янги ўсимликни ҳосил қилади (калан-хоэ, ризофора, бриофиллум ва бошқалар). Етилган уруғ унишдан олдин албатта бўртиши, яъни кўп миқдорда сувни шимиши ва тўқималари сувга тўйи-ши зарур. Одатда уруғнинг пўсти ёрилади. Сувни шимиш вақтида ферментлар фаолияти ошади ва бу озиқ модца-ларнинг эриган ҳолга ўхишига муртакнинг меристема ҳужайралари уларни осонлик билан ўзлаштиришига са-бабчи бўлади.

Масалан, крахмал эриган ҳолатда шакарга айланади. Бу жараёнларнинг ҳаммаси учун зарур бўлган энергия уруғнинг жуда тез нафас олишидан ҳосил бўлади. Муртакнинг уруғпаллалари, яъни (палеабарглари) ўзи-дан эндоспермда ёки периспермда ўзгаришлар ҳосил қила-диган ферментлар ишлаб чиқаради. Бу ферментлар "ҳазм қилиш" ҳамда сўриш вазифасини бажаради. Бу жараённи кокос пальмасининг муртак ва уруғпалласининг ривожла-нишида кўриш мумкин (1-расм). Унинг уруғпалласи жуда ҳам ўсиб кетади ва сўриш органи гаусторий (лот. г а у с -тор — сўрмоқ, сўрғич)га айланиб муртак орқали озиқла-нади. Кокос пальмасининг уруғи унишдан олдин яхши етилмаган муртак пояча ва илдизлар ҳосил қилиб, уруғ-палласи эса эндосперм суюқлиги ичида ўсиб уни шимиб озиқланади. Уруғ униб чиқаётганида жадал озиқланиш натижасида муртакда барча органлар тез шаклланади. Пўстнинг ёрил-ган жойидан ёки микропиляр тешикчадан биринчи бўлиб муртак илдизчаси чиқади ва у ёш ўсимтани тупроққа би-риктириб, ташқи муҳитдан сув ва сувда эриган минерал моддаларни ўзлаштира бошлайди. Шу билан бирга гипо-котиль ҳам ўсиб илдиз учини тупроққа ўрнаштиради. Ора-дан бир неча кун ўтгандан сўнг қовузлоққа ўхшаб эгилган гипокотиль уруғ устидаги тупроқни силжитади. Кейинча-лик гипокотиль тўғриланади ва уруғпаллани ва улар ора- 1-расм. Кокос пальма уруғининг униши: 1 — муртаги (М) етилмаган кокос пальма уруғининг умумий кўриниши; М— етилмаган муртак; КЭ эндосперм қобиғи; Мё — мева ёни; 2—ўсаётган ёнғоқ; урп — гаустория функциясини бажарадиган уруғпалла; қи — қўшимча илдиз; к — муртак; юз — эндосперм суюқлиги .

сидаги бошланғич новда ҳамда баргли куртакни ер устига олиб чиқади. Қуёш нури таъсирида уруғпалла таркибида яшил ранг берувчи хлорофилл пайдо бўлади, шундан сўнг ўсимта биринчи ассимиляция оргаиига айланади. Икки паллали ўсимликларда ниш иккита паллабарглари билан ер бетига чиқади. (Масалан, бутгулдошлар, шўрадошлар, итузумгулдошлар, мураккабгулдошлар, соябонгулдошлар, гулхайридошлар, раъногулдошлар ва бошқаларда). Айрим ҳолларда паллабарглар тупроқ орасида қолади (масалан, нўхат, ерёнғоқ, бурчоқ, олхўри, олча ва бошқаларда). Бун-дай униш яширин униш деб аталади (2-расм, 4,5). 2-расм. Икки паллали ўсимликларда уруғ паллаларини ер остида (яширип) ва ер устида ривожланиши: / — уруғиипг упиши; 2, 3 — уруғ паллаларии ер бетида кўтарилиш даврлари; 4— 5— уруғ паллапарини ср остида яширин ҳолда қолиши; Аи — асосий илдиз; Гп — гипокотиль; урп — уруғ палла, эпк — эпикотиль; ёи — сп илдиз; қи — қўшимча илдизлар; тб — тангачасимон барг.

3-расм. Бир паллали уругларнинг униши: 1—2 пиёз; 3—4 қарғакўз; 5, 6, 7— ландиш; 8 — финик пальмаси; 9—10 традесканция; 1—4 ер бетига кўтарилиб чиққан уруғ палла, 5—8 еростида уруғ паллани яшириниб қолиши: всм — уруг палла нови (влагаливде); г —гаустория; т — куртак; чж — тангачасимон барг; д — яшил барг; гк — асосий илдиз; пк — қўшимча илдиз; э — эндосперм, ск — уруғ пўсти. Бир паллали ўсимликлар уруғининг яширин унишида кўпинча уруғпалланинг бир қисми ер устига чиқади, шун-дан сўнг уруғпалланинг ғилофи ўсишдан тўхтайди, кейин-чалик қурийди. Иккинчи қисми қалпоқча эса, ер остида қолади ва шимувчи орган сифатида уруғда узоқ сақлана-ди. Бир паллали ўсимликларнинг кўпчилигида уруғнинг унишида эндоспермдаги озиқ моддаларни шимиб олувчи алоҳида орган гаусторий (лот. гаустор — ютадиган, сўрғич) юзага келади (3-расм). Гаусторий уруғпалла ёки куртак билан бириккан бўлади. Ғалладошларнинг ердан униб чиққан (рангсиз ва баъзан қизғиш рангли) биринчи бар-ги — колеоптиль (юнон. колеос — қин, ғилоф) асоси билан ўсиб ташқарига чиқади ва ўзининг ичидаги куртакни шикастланишдан сакдайди. Унинг учки қисми бироз ёрилиб ўзидан кейинга ўсиб келаётган баргаи ўтказиб юборади. Уруғпалланинг шакли кўпинча жуда оддий (юмалоқ, узунчоқ, тухумсимон, буйраксимон) бўлади, аммо баъзан мураккаб ҳам бўлиши мумкин

(липа=жўка (ТШа), настур-ция). Уруғпалладан кейинги биринчи чин барг ўзидан кейинги баргларга нисбатан соддароқ бўлади. Чин барг-лар шаклан худди шу ўсимликнинг ҳақиқий баргидан кес-кин фарқ қилади. Агар ўсимта ёш барглардан ташкил топ-ган бўлса ёшлик ёки ювениль (лот. ювенилис — ёш-лик) давр деб аталади. Бу даврда ўсимлик ўзига хос кўринишга эга бўлиб, дефинитив (лот. дефинитивус — охирги, сўнгги, ҳақиқий) барглар чиқаргунча бир қатор ўзгаришларни — барг қаторларини ҳосил қилади. Куртакнинг ўсиш нуқтасида янги барг бўртмаларининг ҳосил бўлиши узоқ вақт давом этади; олдинроқ ҳосил бўлганлари эса ёзилади, уларнинг ўртасидаги поя қисми эса чўзилиб, бўғим оралиғини ҳосил қилади. Муртак илдизча, ўсимтанинг асосий иддизига айлана-ди; ўсиш даврида у шохлайди; ён илдизлар асосий илдиз-лар билан биргаликда бирламчи асосий илдиз системаси-ни ҳосил қилади. Илдиз бўйинчаси атрофида, гипокотил-да қўшимча илдизлар ҳосил бўлиши мумкин. Баъзи ўсимликларда асосий илдиз системаси яхши ривожлан-май, қўшимча илдизлар кучли тараққий этиб кетади (баъ-зи ғалладошларда муртакдаёқ қўшимча илдизлар шаклла-нади). Шу тариқа кўпгина бирпаллалиларга хос бўлган по-пук илдиз системаси ҳосил бўлади. Ўсимликлар умумий кўринишининг хилма-хиллиги нафақат ер остки қисмининг тузилиши билан балки, ер устки қисмининг тузилиши билан ҳам фарқ қилади. Ма-салан, агар барча бўғинлар оралиғидаги поялар яхши ўсса, унда узайган (чўзилган) поя ҳосил бўлади. Айрим ҳоллар-да эса, асосий поя бўғим оралиқлари ўсмай қолади ва улар қисқарган поя деб аталади. Ўсимликларда ривожланиши-нинг дастлабки давридаёқ ҳамма асосий ўсув органлари ҳосил бўлади. Илдиз ва новда системалари кейинчалик учки (апекал) меристемалар ва шохланиш ҳисобига ри-вожланиб боради. Юксак ўсимликларнинг вегетатив (ўсув) органлари Ўсимликларнинг ўсув органлари икки асосий қисм — новда ва илдиз системасидан иборат. Новда тузилиши жиҳатидан асосий новда қисмлари: поя, барг ва куртаклардан иборатдир. Иддиз системаси эса, асосий ўқ ва ён

илдизлардан ташкил топган (4-расмга қаранг). Поя Эволюция жараёнида ўсув органлар илк бор қуруклик шароитида яшашга мослашган риниофитларда юзага келган. Риниофитларнинг танаси дихотомик шохланган бўлиб, барг-сиз телломдан иборат бўлган. Кўпчилик олимларнинг фик-рича телломдан новда ривожланган. Қадимги юксак ўсим- ликларнинг новда ва унинг шаклан ўзгарган қисмлари ўсув органнинг функциясини (вазифасини) бажарган. Эволюция жараёнида илдиз новдадан кечроқ, қуруқликка яшашга мос-лашган риниофитларнинг ризомоидларидан вужудга келган. Новда системаси Новда ҳақида умумий тушунча. Новда юксак ўсимлик-. ларнинг асосий ўсув органи ҳисобланади. Одатда новда ривожланиши онтогенездан, дастлабки давридан бошлаб 4-расм. Икки паллали ўсимликнинг тузилиши: / —ёш муртак; 2 — етилган муртак; 3 — ўсимта; 4 — вегетатив даврдаги ёш ўсимлик; см — уруғпаллалар; Тп — гипокотиль; Гк — асосий илдиз; Бк — ён илдизлар; Пк

— қўшимча илдизлар; зк — муртак илдизча; Впч — учки куртак; БЛч — ён куртаклар; кн — новданинг ўсиш конуси; пкм — прокамбий. апекал меристемадан ҳосил бўлади. У поя, барг ва куртак-ларга ажралади. Новда ўсиш хусусиятига эга. Ривожланишнинг дастлабки даврида, яъни уруғнинг унйшидан ўсимта ҳосил бўлади (5-расм). Ўсимталарда уруғпалла барглари ва биринчи чин барглар орасидан по-яча тараққий этади. Поянинг энг учида баргчалар орасида ўсиш нуқтаси (апекс) бўлиб, ундан новда, яъни поянинг бир ўсув даврида ўсиб чиққан баргли ва куртакли қисми (бир йиллик новда) ривожланади. Ривожланишнинг кейин-ги босқичларида ҳар бир новда апекал меристемадан, яъни 6-расм. Куртак учининг тузилиши. Пастки барглар қўлтиғида бош ланғич куртакч a глар кўриниб туриши. учки куртакларнинг ри-вожланишидан вужудга ке-лади. Демак, куртак бош- ланғич новда бўлиб, у ўсиш ва ривожланиш хусусияти-га эга (6-расм). Ўсимликларнинг энг асосий биринчи тартиб новдаси бошланғич пояча-нинг ўсишидан ҳосил бўла-ди, кейинчалик унинг ён куртаклардан иккиламчи, ундан учламчи тартиб нов-далар ҳосил бўлади. Ҳозир-ги замон морфологлари новдага учки (апекс) мери-стемадан ҳосил бўладиган яхлит бир орган сифатида қарашади. Новда анча му-раккаб тузилишга эга, чун-ки у ривожланишнинг дастлабки давридан бошлаб, поя, барг ва куртакларга ажралган.

Новдалар ўсувчи ва генератив бўлади. Ўсувчи новдалар-нинг бўғин оралиғи узун бўлиб, ҳар томонлама ўсиш қоби-лиятига эга, улар ҳаво орқали озиқланади, аммо бундан ташқари бошқа функцияни ҳам бажариши, ҳамда турли метаморфозага учраши мумкин. Ўрта Осиё чўлларида, ма-салан, қумли чўлларда оқсаксаул, қорасаксаул, жузғун, қизилча ёки баржоқ, қуланқуйруқ каби ўсимликлар новда-сидаги барглари жуда ҳам майда қипиқчалар шаклида ёки бутунлай редукцияланган бўлиб, ассимиляция функцияси-ни ёш новдалар бажаради. Бундай новдаларнинг хлоренхи-ма тўқималарида хлорофилл кўп бўлади. Репродуктив ёки генератив (лот. ген.рацио — туғи-лиш, келиб чиқиш) новдаларнинг бўғим оралиғи қисқа бўлиб гул ва меваларни тутиб турувчи орган вазифасини бажаради (7-расм, 5). Унда ассимиляция этувчи яшил барглар жуда кам бўлади. Новданинг энг хусусиятли белгиси шундан иборатки, биринчидан, у бўғимларга ажралган, иккинчидан эса, ҳар қайси бўғимда битта, иккита ёки бир неча барглар жойлашади. Шу хусусияти билан новда, илдиздан кескин фарқ қилади.

Новданинг барг билан бирик-кан жойи — бўғим, бир бўғим би-лан иккинчи бўғим оралиғи бўғим оралиғи деб аталади. Агар баргнинг асоси ёки барглар ҳалқаси (бир қанча барглар) пояни тўлиқ.ўраб олса — ёпиқ, тўлиқ ўраб олмаса очиқ бўғим дейилади. Одатда, поя бир неча ёки кўп бўғим ва бўғим оралиқларидан иборат бўлиб кет-ма-кет жойлашади. Бўғимларнинг бундай жойлашиши метамер (юнон. мета — орасида, кетма-кет) жойлашиш дейилади. Поя учига яқинлашган сайин бўғим оралиғи қисқариб, барглар майдароқ ва зич-роқ бўлиб боради, поянинг энг учи-да тепакуртак (апекс) жойлашади. Бу куртак бошланғич новда ҳисоб-ланади. Ундан асосий новда ривож-ланади. Асосий новданинг поя би-лан барг ўртасидаги бурчакка барг қўлтиғи дейилади. Барг қўлтиғидан келгусида новда ўсиб чиқадиган бир неча ён куртаклар вужудга келади. Ён куртакларнинг ўсишидан I—II тартиб новдалар тараққий этади. Натижада I, II ва III тартиб новдалар ҳосил бўлади, буларнинг йиғиндисига новдалар системаси деб аталади. Куртак. Куртак — ўсимликнинг тана, барг, гул ва бошқа қисмларини ҳосил қилувчи муртак шаклидаги новдадир. Куртак муртак ўқидан ва ундаги муртак баргчаларидан иборат бўлиб, унинг учида ўсиш нуқтаси бўлади. Куртак-лар жойлашишига кўра учки ҳамда ён (қўлтиқ) куртак-ларга бўлинади. Ён куртаклар битта ва баъзан бир нечта куртакдан иборат бўлади. Улар устма-уст жойлашса сериал (лот. с е р и е с — қатор) куртак деб аталади (маса-лан, учқат, ёнғоқ, оқ акация ва бошқаларда учрайди). Агар куртак биргаликда ёнма-ён жойлашса коллатерал (лот. к о л — биргаликда; латерагис — ён томон) дейилади. 7-расм. Қисқарган (Б) ва узун (вегетатив, А) новда: 1 — бўғим оралига; 2 — бир йиллик вегетатив новда. Бун-данташқари қўшимча ёки адвентив (лот. адвентикус — келгинди, тасодифий) куртаклар ҳам бўлади. Адвентив кур-таклар вегетатив кўпайиш вазифасини бажаради. Тузилиши ва вазифасига кўра, куртаклар ҳар хил — ўсув, ўсув-генератив ҳамда генератив куртаклар бўлади. Ўсув куртаклардан баргли ва куртакли поя ўсиб чиқа-ди. Бундай куртакларда

ташқи бошланғич барглар (барг куртаклари) учлари билан қайрилиб, ўсиш нуқтасини ўраб олади. Куртақда бўғим зич жойлашган, шунинг учун бўғим оралиқларини аниқлаш қийин. Бошланғич барг қўлтиғи-да ён куртак муртаклари ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Де-мак, новданинг чексиз шохланишига бўлган яширин, аммо юзага чиқиши мумкин бўлган имконият куртакда мавжуд. Ўсув-генератив куртакларнинг тузилиши ўсув куртак-нинг тузилишига ўхшайди, лекин ўсиш нуқгасида бошлан-ғич ҳолатдаги гул ёки тўпгул бўлади. Бундай куртаклар кўпинча ўтчил ўсимликларга хос бўлса-да, дарахт ва бута-ларда ҳам учрайди (масалан, сирен, бузина=маржондарахт). Бундан ташқари тўпгуллар ҳосил қиладиган гул кур-таклар ҳам учрайди (булар шаклан ўзгарган новдадир). Ниҳоят аралаш куртаклар деб аталадиган куртаклардан новдалар билан гуллар ўсиб чиқади. Қўшимча куртаклар. Экзоген йўл билан ҳосил бўлади-ган одатдаги ён куртаклардан ташқари қўшимча ёки ад-вентив куртаклар ҳам пайдо бўлиши мумкин. Улар по-яларда эндоген, баргларда эса экзоген йўл билан ҳосил бўлади ва тартибсиз жойлашади. Қўшимча куртаклар поя, барг ва илдизда уларнинг перицикл камбий, ўзак нурла-ридан ва ҳаттоки баргнинг мезофил ёки эпидермисидан ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Қайси органдан ҳосил бўли- шидан қатъий назар, тузилишига кўра улар оддий учки ёки ён куртаклардан фарқ қилмайди. Қўшимча куртакларнинг биологик аҳамияти катга. Улар кўпгина ўсимликларда вегетатив кўпайиш учун хизмат қилади. Масалан, илдиз бачкилари орқали кўпаядиган ўсимликларда (малина«хўжағат, қулупнай ва бошқаларда) албатта қўшимча куртаклар бўлади. Илдиз бачкилари — илдизда жойлашган қўшимча ўсиб чиққан новда (тоғ тераги, шумтол, оқ акация, олча, олхўри, сирень, янтоқ, чирмовуқ, сариқ бўзтикан ва бошқа)лар. Қўшимча куртаклар баргларда ҳам ҳосил бўлади. Ма-салан, бриофиллиум ўсимлигининг баргларида қўшимча куртаклар барг четларида ривожланади. Ана шу куртаклар баргдан узилмасданоқ, илдизча ва баргчалар ҳосил қила-

ди. Кейин узилиб ерга тушгандан сўнг, ўсиб янги ўсим-ликка айланади. Бундай хилдаги қўшимча куртаклар аж-ралувчи куртаклар дейилади. Бегония гулининг уй шаро-итида ўстариладиган хилларининг барг қаламчалари орқали кўпайтириш мумкин. Уларда қўшимча қуртаклар жаро-ҳатланиш натижасида ҳосил бўлади. Тикланиш ёки янгитдан ўсувчи куртаклар. Ўсимликлар оламида шундай куртаклар ҳам учрайдики, улар маълум бир муддат ичида тинчлик (тиним) даврига кетади, сўнгра яна новда беради. Бундай куртакларни қишловчи куртак-лар дейилади, қиш бўлмайдиган минтақаларда уларни ти-ним давридаги куртаклар дейилади. Бажарадиган вазифа-сига қараб бундай куртакларни доимий тикланиш куртак-лари деб юритиш мумкин, чунки айнан шу куртаклар туфайли тинчлик давридан кейин новдалар системаси қай-та тикланади. Бундай куртаклар дарахт ва ўтчил ўсимлик-ларга хосдир. Келиб чиқишига кўра тикланиш куртакла-ри экзоген ёки эндоген бўлиши мумкин. Ухловчи ёки яширин куртаклар. Дарахт, бута, бутача ва кўп йиллик ўтчил ўсимликларда ухловчи куртаклар уч-райди. Келиб чиқиши жиҳатидан улар тикланиш куртак-ларига ўхшайди, лекин фарқи шундаки, бу куртаклар бир неча йиллар мобайнида, баъзи ўсимликларда умрининг охиригача ҳам ўсиб новда ҳосил қилмайди. Шундай бўлсада улар ўсиш қобилиятини узоқ муддат саклаб қолади. Қа-чонки ўсимликнинг асосий новдаси шикастланса, синса, кесиб ташланса ёки ўсимлик қариса ухловчи куртаклар ўса бошлайди (уйғонади). Дарахтлар кесилса, тўнка атро-фидан ёш новдалар ҳосил бўлиши кузатилган. Айрим ўсим-ликларда (липа ёки жўка, толлар ва бошқаларда)новда учки томондан қурий бошлаганда ухловчи куртаклар янги ёш новдаларни ҳосил қилиши мумкин. Баъзи ўсимликларда масалан, шоколад дарахтида (какао, қавун дарахти) ухловчи куртакларнинг ўсишидан вегетатив новда ўсмасдан, қисқарган, баргсиз новда ҳосил бўлади, буларнинг учида мева осилиб туради. Бу ҳодисага каулифлория (лот. к а у л и с — поя, ф л о р е с — гул) деб аталади.

Куртаклар очилганда ташқи пўстлари тушиб кетади, ўсувчи новданинг асосида узоқ сакданадиган чоклар қола-ди, ўша чоклар куртак ҳалқалари деб аталади. Улар дарахтларда йиллик новдалар чегарасини ҳосил қилади. Куртакдан йилда бир марта ўсиб чиқадиган нов-далар йиллик новдалар дейилади. Совуқ ва ўрта иқлим минтақаларида ўсувчи дарахт ва буталарнинг новдаларидаги куртаклар ташқи томондан махсус куртак тангачалари билан ўралиб, куртакнинг ички меристема тўқималарини ҳимоя қилади ва қуришидан сақ-лайди. Бундай куртаклар ёпиқ куртаклар деб аталади. Агар ўша тангачалар бўлмаса очиқ куртак дейилади. Кўпинча очиқ куртакларнинг ўсиш конуси ёки ўсиш зонаси бутун-лай очиқ бўлмай, уларни усти барг қисмлари ёки ёнбарг-чалари билан ўралади (масалан, оқ қайин, беда ва бошқа цитрус ўсимликлари). Ғалладошларда ўсувчи новда қин ичида жойлашган. Ёпиқ куртаклар аксарият дарахт ва бу-таларда (масалан, ўрик, олма, нок, гилос, терак, маржон-дарахт ва бошқаларда) бўлади. Новданинг бўйига ўсиши учки куртак — апекс мерис-тема ҳужайраларининг ўсиши воситасида содир бўлади. Новданинг бу хилдаги ўсиши учидан ўсиш дейилади. Апекс ичида инициал (лот. инициалис — бошланшч) ҳужай-ралар мавжуддир. Улар очиқуруғли ўсимиикларда гуруҳ тариқасида, уруғли ўсимликларда эса бир нечта бўлиши мумкин. Куртак апексииинг остки томонида доимий равишда экзоген бўртмалар шаклида примордиал (лот. п р и м о р -д и у м — дастлабки, бошланғич) барглар акроиетал тартиб-да, яъни пастдан юқорига қараб вужудга келади. Апекс-нинг энг учки қисми силлиқ бўлиб, унда дистал (лот. д и с -талис — марказдан узоклашган) ўсиш конуси ёки ўсиш зонаси жойлашади. Ўсиш конусининг фаолияти натижа-сида гистогенез (юнон. г и с т о с — тўқима) ва Органоге

8-расм. Ёпиқ уруғли ўсимликларни ўсиш меристемаси: А — новданинг ўсиш конуси; Б — илдизнинг ўсиш конуси; В — қирққулоқсимонлар новдасининг ўсиш конуси: 1 — инициал ҳужайра; 2 — бошланғич барг дўмбоқчалари; 3 — новда ва илдизнинг ўсиш конусидаш ҳужайраларнинг бўлиниши; 4—илдиз қини. нез, яъни ҳамма органлар (новда, барг, куртак, гул) юзага келади. (8-расм). Кўпчилик спорали (йўсунлар, плаунлар, қирқбўғимлар, қирққулоқлар) ва юксак ўсимликларнинг апекси битга ёки бир нечта инициал ҳужайралардан ташкил топган. Булар-нинг биттаси йирикроқ бўлиб, икки қиррали шаклда, бир-ламчи меристемаси кўпҳужайрали. Бу ҳужайраларнинг шакли ва катталиги ҳар хил. Уларнинг энига ва кўндалан-гига бўлиниши натижасида примордиал (бошланғич) барг думбоқлари ҳамда новда ҳосил бўлади. Очиқуруғли ўсимликларнинг инициал ҳужайралар гу-руҳи анча мураккаб тузилишга эга. Уларнинг апекси тузи-лиши жиҳатидан зоналарга бўлинган. Дистал атрофидаги марказий меристема ҳужайраси йирик вакуолага эга. Улар жуда ҳам секин бўлинади. Бу зонанинг пастроғида жой-лашган меристема ҳужайралари такомиллашган. Улардан устунсимон меристема ҳужайраларининг бўлинишидан поянинг бўғин оралиғи ва ўзак ҳосил бўлади. Апекснинг ён меристема ҳужайралари кичик ва жуда тез бўлиниш хусусиятига эга, Уларнинг фаолиятидан примордиал барг ва новдалар шаклланади. Гулли ўсимликларнинг ўсиш конуси бир нечта зона-ларга бўлинади. Ҳар қайси зонада меристема ҳужайрала-рининг фаолияти ҳар хилдир. Бу зоналарнинг тузилиши-ни исботловчи бир қанча назариялар мавжуд.

Жумладан, немис ботаниги А. Шмидт томонидан яратилган "туни-ка — корпус" назариясига биноан, ёпиқуруғли ўсимлик-ларнинг ўсиш конуси икки хил гистологик қаватдан таш-кил топган бўлиб, меристема ҳужайраларининг фаолияти ҳар қайси қаватда ҳар хилдир. Бу назарияга биноан ўсиш нуқтасининг ташқи қавати туника (лот. т у н и к а — устки қавати) ва ички қавати корпус (лот. к о р п у с — тана, гав-да) деб аталади. Туника ҳужайраларидан бирламчи қоп-ловчи тўқима — эпидерма ёки бирламчи пўстлоқ ҳосил бўлади. Корпус ҳужайраларининг бўлинишидан ўтказув-чи тўқималар ривожланади. Учки куртак (апекс)нинг остида ён куртаклар жойлаш-ган бўлиб, уларнинг ўсишвдан ён шохчалар ҳосил бўлади вановдалар системасининггабитуси (лот. габитус — гав-да, ташқи кўриниши) ёки умумий кўриниши шакллана- ди. Новдалар системасининг умумий кўриниши ҳар хил: акротония, мезотония ва базитония (юнон. акрос — учки; мезон — ўрта; базис — асос; тонос — қават, куч) шаклда. Улар ўртасида оралиқ шакллар ҳам бўлиши мумкин. Акротон шохланишда асосий новданинг учки томони-га яқин турган ён шохчалар (қарағай, заранг, қайрағоч, дуб ва бошқа дарахтлар) ҳамда баъзи бир ўтчил ўсимлик-лар (бўтакўз) яхшироқ ривожланади. Бута, бутачалар, кўп йиллик ўтчил ўсимликларнинг шохланиши базитон бўлиб, энг кучли ва йирик шохчалар марказий новдадан ҳосил бўлади. Ғалладошлар оиласига мансуб маданий (буғдой, шоли, арпа ва бошқалар) ва ёв-войи ўсимликлар (буғдойиқ, қорабош ва бошқалар)нинг ва ён новдалар ҳосил қилиб тармоқланиши базитон шох-ланишга мисол бўла олади. Мезотон шохланишда кучли тараққий этган ён новда-лар асосий новданинг ўрта қисмидан шаклланади (арча, заранг). Новданинг ўсиш йўналишлари бир неча хил. Кўпчи-ляк новдалар тик ўсади — бундай ўсиш ортотроп (юнон. о р т о с — тўғри; т р о п о с — йўналиш) ўсиш ёки йўналиш деб аталади. Бу хилдаги ўсишда асосий новда манфий гео-тропизм (юнон. г е

о — ер)ни сақлаб қолади (тол, терак, қарағай, кунгабоқар, ғўза, шувоқ, шўра ва бошқалар). Улар-нинг ён новда йўналиши ташқи муҳит таъсирида ўзгари- ши мумкин. Ён новдалар асосий новда билан турли бурчак ҳосил қилиб бирикиши мумкин. Ана шундай новдалар йўнали-шига плагиотроп (юнон. плагиосе— эгилган, кўндаланг) ўсиш дейилади (қовун, тарвуз, қовоқ ва бошқалар). Кўпин-ча новдалар ўсиш мобайнида ўз йўналишини ўзгартириб анизотрон (юнон. анизос — тенг бўлмаган) ҳолатга ўтиши мумкин. Бундай новдаларга кўпинча ўтчил ўсимликлар (ўрмаловчи айиқтовон, буғдойиқ, қорабош ва бошқалар), бута (туркистон арчаси)нинг кўтарилиб ёки қиялаб ўсув-чи новдалари мисол бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

O'xshashlar

Уруғланиш ва уруғнинг ривожланиши

Муртак ва майса - юксак ўсимликлар органларининг пайдо бўлиши

Тўқималар Тукималар

Мева ва уруғ. Меванинг тузилиши ва типлари

Гулли ўсимликлар онтогенезининг бошланғич даврлари