Гулли ўсимликлар онтогенезининг бошланғич даврлари - Botanika - Referatlar

Гулли ўсимликлар онтогенезининг бошланғич даврлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

136.5 KB

Ko'chirib olish

Гулли ўсимликлар онтогенезининг бошланғич даврлари Режа: 1. Уруғ, унинг шаклланиши ва тузилиши 2. Муртак

Ўсимликларнинг онтогенези (юнон. онтос — мавжуд; генезис — келиб чиқиши, ҳосил бўлиши) ёки индивидуал тараққиёти уруғланган тухум ҳужайранинг ривожланиши-дан бошланади. Агар ўсимлик вегетатив кўпайса, унинғ онтогенези бошланғич "она" ўсимликнинг соматик (юнон. соматос — тапа, гавда) ҳужайраларининг бўлиниши билан бошланади ва ўсимлик ҳаётининг охиригача (қуриб нобуд бўлгунча ёки янги бўлинишигача) давом этади. Онтогенез атамасини фанга биринчи бўлиб 1866 йили Э. Геккель киритган. Гулли ўсимликларпинг энг асосий ўсув органлари — новда ва иддизи, одатда, етилган уруғ таркибидаги мур-такда жойлашган 65'лади. Лекин уруғ уна бошлагандан сўнг, муртакдан янги органлар: куртак, новда, барг ва ён новда-лар, сн ва қўшимча илдизлар ҳам ривожланади. Ўсимлик-ларнинг кейинги ривожланиш даврларида рспродуктив (лот. ре — янгитдан; продукцио — ҳосил қилиш) яъни жинсий кўпайиш органининг (гул, уруғ) ҳосил бўлиши меристема ҳужайраларининг фаолиятига боғлиқ. Уруғ, унинг шаклланиши ва тузилиши Уруғ ёпиқ уруғли ўсимликларнинг жинсий кўпайиши натижасида уруғкуртак мегаспорангий (юнон. мегас — спора; агейон — най)дан ҳосил бўлади ва кўпайиш орга-ни ҳисобланади. Очиқуруғли ўсимликларнинг уруғлари макроспорангий (юнон. макрос- катта; с п о р а — уруғ; агейон — най) ларнинг тубида жойлашган уруғкуртак-дан ўсиб ривожланади. Буларнипг уруғи тугунча девори билан ҳимоя қилинмасдан очиқ ҳолда ўрнашган. Баъзан, уруғ жинсий ҳужайралар қўшилмаган ҳолда, уруғланма-ган тухум ҳужайралардан ҳам вужудга келади. Бу ҳодисага апомиксис (юнон. апо — инкор, акс; миксис — арала-шиш, қоришиш) деб аталади. Уруғлар шакли, катга-кичиклиги, ранги ва ички тузи-лиши жиҳатидан бир- биридан кескин фарқ қилади. Уруғ-ларнинг шакли юмалоқ, дисксимон, эллипссимон, узун-чоқ ва ҳоказо. Энг кичик уруғлар ароиддошлар оиласи- нинг вакилларида ва текинхўр ўсимликлар (масалан, шумғия)да учрайди. Буларнинг уруғлари жуда ҳам кички-на, шунинг учун уларни оддий кўз

билан кўриш қийин. Уруғларнинг усти силлиқ, ялтироқ, ғадир-будур бўлиши мумкин. Онтогенез ривожланишида уруғ — ўсимликнинг эм-брионлик (юнон. эмбрион — муртак) даври ҳисоблана-ди. Уруғасосан 1—2 қаватинтегумент(лот. интегумен-т у м — қоплама) — уруғкуртак қобиғи — пўсти нуцеллюс (лот. ёнғоқча — куртак мағзи)ни ўраб турувчи пўст билан қопланади. У уруғлангандан сўнғ уруғ пўстга айланади. Уруғ ичида муртак, эндосперм ёки перисперм бўлади, Баъзан бир уруғда кўп муртак етилиши мумкин. Бу ҳоди-сага полиэмбриония (юнон. поли — кўп; эмбрион — мур- так) деб аталади. Кўп муртаклилик очиқуруғли, орхидея гуддошлар, пиёздошлар ва мураккабгулдошлар оиласининг вакилларида учрайди. Уруғ пўсти. Уруг пўсти ёки перикарпий (юнон. п е р и — атрофда, к а р п о с — мева) уруғкуртак тугунчасининг қўшилиб ўсишидан ҳосил бўлади. Одатда у кўп қаватли ва пишиқ. Унинг асосий вазифаси, муртакни ҳар хил таъ- сирлардан — қуриб қолишдан, муддатидан олдин униш-дан ва микроорганизмлардан ҳимоя қилишдир. Кўпчил-лик ўсимликлар уруғининг устида ҳалқасимон бўртма — уруғ ўсимтаси ҳосил бўлади. Унинг келиб чиқиши ҳар хил. Баъзан фуникулус (лот. фуникулюс — арқон) уруғ- куртакнинг банди ёки уруғ бандидан, айрим ҳолларда эса уруғкуртакнинг интигументидан вужудга келади. Уруғ ўсимталари кўпинча микропиле (юнон. микрос — ки-чик; п и л е — тешик, тирқиш) ёки уруғ йўлига яқин жой-лашади ва карункула (лот. карункула — этли, ғурра, шиш) деб аталади. Улар уруғ устида кичкина ўсимталар шакли-да ўрнашиб, ҳар хил ранг ҳосил қилади ва ўсимлик уруғ-ларини тарқатувчи ҳашаротлар, чумолилар ҳамда қушлар-ни жалб қилишда уруғларнинг тарқалиши учун хизмат қилади (масалан, нормушк, гунафша ва ҳоказо). Уруғ пўстининг ранги ва анатомик тузилиши ҳар хил. Масалан, данаксиз резавор меваларнинг уруғ пўстлари данакли меваларнинг уруғ пўстига нисбатан кучлироқ та-раққий этган ва пишиқроқ бўлади. Қуруқ, очилмайдиган меваларда уруғ пўсти икки, уч ёки бир қават ҳужайрадан

ташкил топган. Лекин, баъзи ўсимликларда (лабгулдош-лар, капалакгуддошлар, гулхайридошлар ва бошқаларда) уруғ пўсти, аксинча, қалин ва кўп қаватли бўлади. Одатда, пишган уруғ мевалардан узилиб тушса, улар-нинг пўстида уруғ ўрни билан қўшиладиган жойи бўлади, бунга уруғ чоки ёки уруғ кертими деб аталади. Уруғлар пишиб ерга тўкилгандан сўнг қулай об-ҳаво ва намлик шароитида униб чиқади. Унишнинг дастлабки даврида сув ва ҳаво микропиле орқали уруғ ичига ўтади ва ферментлар таъсирида уруғ пўсти ҳужайралари шилим- шиқланади, натижада уруғларнинг, туироқ заррачаларига ёпишиб нам тўплаши учун замин яратилади. Муртак . Муртак, уруғланиш содир бўлгандан сўнг, зиготадан ҳосил бўлади. Унинг ҳужайралари диплоид хро-мосомали ядрога эга. Муртак янги ўсимликнинг бошлан-ғичи, у деярли меристема тўқимасидан ташкил топган. Гулли ўсимликларнинг етилган муртаги морфологик жи-ҳатдан бошланғич новда, илдиз ва битта ёки иккита уруғ-палладан иборат бўлиб, улар ёш спорофит ўсимликнинг биринчи барглари ҳисобланади. Уруғ униб чиққанда ик-кита баргсимон яшил палла (ғўза, ловия) ҳосил қилувчи ўсимликлар икки паллали ўсимликлар, деб аталади. Мур-таклари бир уруғ паллали ўсимликлар бир паллали ўсим-ликлар деб аталади (буғдой, шоли ва бошқалар). Бошланғич новда ва илдизнинг апикал қисмида мери-стема тўқималари жойлашган. Меристема ҳужайралари физиологик жиҳатдан ёш ва бўлиниш хусусиятига эга. Муртак пояча, бошланғич новданинг ўсиш нуқтаси жой- лашган меристема ҳужайраларидан пастроқца, бўртма шаклида бўлади (1- расм). Баъзан новданинг апексида,

1 -расм. Ўсимталарнинг тузилиши. А — ловия (ер устки ўсиш), Б — буғдой; В — маккажўхори ўсиш хиллари: эпикотиль; уругаалла ўриашган жой; 3 — гипокотиль; 4 —илдиз бўиинчаси; 5—асосий илдиз; 6 — ён илдизлар; 7— қўшимча клдизлар. уруғпаллалардан кейин баргларнинг бошланғич бўртма-лари (муртак куртаклари) ҳосил бўлади. Муртак ўқининг уруғпаллалардан илдиз бўғизигача бўлган қисми гипоко-тиль (юнон. гипо —остки, пастки қисм, котилеодон — уруғпалла) деб аталади. Гилокотильнинг энг пастки қис-ми илдиз бўйинчаси, илдиз бўғизи деб аталувчи қисм ор-қали муртак илдизчаси билан туташади. Муртак илдизча уни қоплаб турадиган илдиз қинчасидан иборат. Уруғпалла билан биринчи куртак оралиғи эпикотиль (юнон. эпи — устида) деб аталади. Очиқуруғли (нинабаргли)ларнинг уруғида ўнтагача уруғпаллалари бўлади. Уларнинг муртаги гипокотиль ва куртакча ҳамда кичкина илдизчадан иборат. Куртакчада ўсиш нуқтаси ва ўнта ингичка уруғпаллалар мавжуд. Кур-так ўсганда бу уруғпаллалар дастлабки ўнта ипсимон, ни-набаргларга айланади. Эндосперм — озиқ моддали тўқима бўлиб, ўсимликнинг уруғида ривожланади. Эндосперм қўшалоқ уруғланиш на-тижасида муртак

халтасининг диплоидли марказий ҳужай-расидан ҳосил бўлади ва триплоид ҳужайралардан иборат. Демак, уруғнинг муртаги ва эндосперми бир-биридан кес-кин фарқ қилади. Баъзи ўсимликларда масалан, бирпал-лалилардан буғдой, пиёз, лола, пиёзгул ва бошқаларда уруғ муртаги шу даражада кичик бўладики, уруғнинг деярли бутун ички қисмини эндосперм (оқсил) эгаллайди (2-расм). Бу хилдаги уруғлар эндоспермли уруғлар деб ата-ладй. Эндоспермли уруғлар кўпинча бирпаллалилар (ғалла-гулдошлар, пиёзгулдошлар), иккипаллали ўсимликлардан итузумдошлар, соябонгулдошлар, сутламадошлар (канакун-жут)да учрайди. Кўпгина ўсим-ликларда, аксин-ча, муртак ўсиб, эндоспермни ўзлаштириб юбо-ради ва эндос-перм уруғ пўсти остида бир неча қатор ҳужайралар шаклида қолади (масалан, бодом, 3-расм, 1) ёки бутунлай қолмай-ди (капалакгул-дошлар, мурак-кабгулдошлар, бутгулдошлар, 1-расм. ьир паллали ўсимлик уруғларида Қовоқгулдошлар, эндоспермнинг жойлашиши. Оқ рангда атиргудцошлар ва озиқ модда, қора рангда муртак шакли.

М-расм. Икки паллали ўсимлик уруғлари: 1 — бодом (а — данак ичидаги уруғнинг умумий кўриниши; б — бўйига кесилган уруғ кесими, в — муртак). Уп — мева пўсти, э —эндоеперм, гп — гипокотиль; эпк — эпикотиль; к — илдизча. ҳоказода). Бу хилдаги уруғлар эндоспермсиз уруғлар деб аталади. Эндоспермсиз уруғларнинг уруғ пўсти остида йирик уруғпаллалари бўлиб, уларнинг тўқималарида озиқ моддалар тўпланади (қовоқ, ловия, 2-расм, 3 ва бошқалар, 4-расм). Муртак эндоспермни ўзлаштириб юборган ҳолларда, унинг вазифаси бирмунча ўзгаради ва (кўпинча уруғпалла-лари ғамлаган) озиқ моддаларни тўплай бошлайди. Бундан ташқари ғамлаган озиқмоддалар перисперм (юнон. пери —

4-расм. Уруғ хиллари. А — кўкнор, Б —буғдой , В — ловия , Г— қора мурч; Д—Адгоз: 1 — уруғ пўсти; 2 — эндосперм; 3 —илдизча; 4 — пояча; 5— куртакча; 6— уругпалла (3—6 — муртак); 7 —мева пўсти; 8—перисперм. атроф; сперма — уруғда ҳам тўпланади. Бундай уруғларга қора мурч, лавлаги ва бошқалар мисол бўла олади. Перисперм уруғ пўсти остида жойлашган бўлиб, уруғкуртакнинг нуцеллусидан ривожланади. Бундай уруғларда муртак жуда ҳам кичкина бўлади, уни ҳамма томондан ғамловчи тўқима ўраб олади. Эндосперм ва перисперм муртакка тақалиб тур-гани учун уруғ ўсаётган вақтда, муртак улардаги барча озиқ моддаларни сўриб олади. Бинобарин, эндосперм ва перис-пермдаги озиқ моддалар — муртакнинг дастлабки озиғи ва унинг ривожланиши учун асосий заминдир. Эндосперм кимёвий тузилиши жиҳатидан унсимон ёки ёғсимон бўлиши мумкин. Унсимон эндосперм ҳужайра-ларида иккиламчи крахмал доначалари, ёғсимон эндос-перм ҳужайраларида эса ёғ томчилари тўпланади. Бундан ташқари уруғларда оқсил ва фитин (фосфорли бирикма-лар) ҳам учрайди. Фитин уруғнинг унишидаги модда ал-машинувини тезлаштиради. Оқсил, алейрон (юнон. алейрон — ун) доначалари шак-лида бўлиб, эндоспермнинг ташқи юпқа қаватини таш-кил этади (буғдой, арпа ва бошқа шу каби донлар). Кўпчи-лик ўсимликларда уруғ шу қадар сувсизланадики, улар жуда ҳам қаттиқ, шишасимон ва ҳатто тошсимон бўлиб қолади (масалан, финик пальмаси). Ёғсимон эндоспермли уруғлар (кунгабоқар, зиғир, ёнғоқ ва бошқалар) ғамловчи озиқ моддалар ичида қувват жиҳа-тидан бошқа уруғларга нисбатан устунлик қилади. Уруғ унаётганда муртак эндосперм моддаларини ўзлаш-тиради ва шундан сўнг унинг ҳужайралари емирилади. Эндосперм ва перисперм функциялари жиҳатидан бир хил, лекин морфологик.жиҳатидан турли хил келиб чиқишга эга: яъни улар бир-бирига аналогдир.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

O'xshashlar

Ёпиқ уруғлилар Ангиоспермаэ ёки гулли ўсимликлар Гйноэcиатаэ

Гулли ўсимликларнинг кўпайиши

Андроцей. Микроспорогенез. Гинецей

Тўқималар Тукималар

Икки уйли ўсимликлар