Гулли ўсимликларнинг кўпайиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

487.5 KB

Ko'chirib olish

Гулли ўсимликларнинг кўпайиши Режа : 1- Гул 2- Тўпгуллар 3- Гулқўрғон

Гул тўғрисида умумий тушунча. Гул ёпиқ уруғли ёки гулли ўсимликларнинг репродуктив (лот. ре — янгидан+-продукцио — ҳосил қилиш) органи ҳйсобланади. Гулли ёки ёпиқ уруғли ўсимликлар мезозой эрасининг бўр даврининг ўрталарида, Осиё қитьасининг жанубий шарқий қисмида жойлашган Ангара ерида пайдо бўлган ва жуда тез-лик билан Ер юзининг ҳамма қитьаларида тарқалган. Бу нинабаргли (очиқ уруғли) ўсимликларни борган сари ер юзидан сиқиб чиқариб, ҳухмрон бўлиб олган. Ёпиқ уруғли ўсимликлар бошқа ўсимликларда мурак-каб тузилган генератив (лот. генераре — ҳосил бўлиш, яратилиш) органлари билан фарқ қилади. Ёпиқ уруғли ўсимликлар мевали барглари (мегоспорофиллари)нинг четлари бир-бири билан қўшилиб, бир ёки бир неча ту-гунча ҳосил қилади. Шу тугунча ичида битта ёки бир нечта уруғкуртаклар (мегоспорангийлар) бўлади, Тугунча уруғкуртакни қуришидан ва ҳар хил омиллар таъсиридан сакдаб қолиш учун хизмат қилади. Уруғланишдан кейин шаклланган — ўзгарган уруғчи ва тугунчадан мева, уруғкуртақдан эса уруғ ҳосил бўлади. Бундай орган фақат ёпиқ уруғли ўсимликларга хосдир. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг хусусиятли белгилари-дан яна бири шундан иборатки, уруғкуртаклар гул тугуни ичида бўлганлиги сабабли, уларга очиқ уруғлилардагига ўхшаб чанглар тўғридан-тўғри келиб тушолмайди. Чанг-лар одатда, ёпишқоқ суюқлик чиқарадиган оғизчага турли йўл билан келиб тушади ва пировардида чангланиш рўй беради. Чангланиш эса ҳар хил усул билан (шамол, ҳаша-ротлар, қушлар, сув ёрдамида) содир бўлади. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг энг муҳим белгиларидан бири у ҳам бўлса, қўшалоқ уруғланишдир. Бу ҳодисани 1898 йили С. Г. Навашин аникдаган. Қўшалоқ уруғланиш шундан иборатки, чант уруғчининг тумшуқчасига тушган-дан сўнг ўсиб, унинг ядроси иккига бўлинади ва ҳосил бўлган сперма адро уруғмуртакнинг иккиламчи ядроси билан қўшилиб ундан учламчи тўқима — эндосперма та-раққий этади. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гули гулқўрғон ёки гулқоп-лағичларга эга

бўлиб, гулни ҳимоя этиш вазифасини ба-жаради. Гул — шакли ўзгарган — метаморфозлашган, қисқарган новда бўлиб, одатда новданинг апикал (ўқ учида) ва ён новда ҳамда шохчаларнинг меристема ҳужайраларидан юзага келади. Гул ихтисослашган генератив орган ҳисоб- ланади. Гулда жинсий жараён — спорогенез ва гаметогенез содир бўлади. Гул ўқи (қисқарган новда) ёки гул ўрни торус (лот. торус—жой, ўрин) деб аталади. Гул ўрни бирмунча ясси (пион, айиқтовон, малина — хўжағат ва бошқаларда), конуссимон (наъматакда), ботиқ (олхўри, олчада) бўлади (1- расм). Гул ўрнида гулнингҳамма қисм-лари: гулкоса, гултожи, чангчи, уруғчилар ўрнашади. Гул ўрни тагида гулни ушлаб турувчи гул банди ёки даста бўла-ди. Агар гул банди тараққий этмасдан қолса, ундай гул бандсиз гул ёки ўтроқ гул деб аталади. Гул банди ёки гул даста остида иккипаллали ўсимликларда иккита, бир паллали ўсимликларда битта гул олди баргча бўлади. Гул олди баргчаларнинг бўлиши ёки бўлмаслиги систематика-да оила, туркум ёки турларга хос муҳим белгидир. Новданинг ёнида жой-лашган гулларда гулнинг қоп- ловчи баргга қараган томони олдинги ёки пастки ёки абак- сиал (лот аб _ аан. акси- 1- расм. Гул ўрни: 1 — пион гулининг ясси гул ўрни; 2—айиқ-товоннинг бўртиб чиққан гул насига кесиб кўрсатилган). ўқига қарагач қарама-қарши томони орқа ёки устки бўлса адаксиал (лот. а д — га — би-рор нарсага қараб бориш) деб аталади. Новданинг гул чиқ-қан ўқи, гул ўртаси ва қопловчи баргнинг марказий томо-ни орқали ўтган тик текислик ўрта медиан (лот. м е д и -анс —ўрта) деб аталади. Ўрта текисликка тўғри бурчак остида жойлашган ва новда ўқи орқали ўтадиган текислик кўндаланг трансверсал (лот. трансверсалис — кўнда-ланг) текислик деб аталади. Текислик гул

симметриясида яққол кўринади. Масалан, гулнинг бирор ўқидан фақат иккита симметрия ўтказилса, уни биссимметрия (лот. бис — икки, симметрия — тенг) ёки билатераль (лот. латералис —ён томон) деб аталади. Бундан ташқари тўғри ёки актиноморф, нотўғри ёки зигоморф ва ассимет-рик гуллар ҳам учрайди. Косача билан гултожларнинг иккаласи биргаликда гул қўрғонини ташкил этади. Гул қўрғонининг бўлиши ёки бўлмаслиги ва унинг тузилишига қараб гул тўрт хил бў-лади. 1. Агар гулқўрғон бир хил оддий косачасимон ёки тож-симон бўлиб, гул ўрнида навбатлашиб жойлашса (магно-лия, купальница, лилияда) — гомохламид гул деб аталади. 2. Гулқўрғони мураккаб (қўшалоқ) косача билан тожга ажралган (чиннигул, нут, ўрик, олма ва бошқаларда) бўлса, гетерохламид гул деб аталади. 3. Гулқўрғони бир қатор ва фақат косачасимон (газанда, қайрағоч, олабўтада) бўлса — гаплохламид гул деб аталади. 4. Гулқўрғони бўлмаган ва фақат спорофиллар (андро-цей чангчилар, геницей — уруғчилар)дан юзага келган гул-лар — ахламид ёки очиқ (қоплағичсиз) гуллар деб аталади. Гулнинг келиб чиқиши Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гуллари турли-туман шаклда бўлиб, очиқ уруғли ўсимликларнинг гулидан кес-кин фарқ қилади. Гулнинг келиб чиқиши тўғрисидаги масала кўпинча олимларни қизиқтиради. Бу соҳада кенг тарқалган учта назария бор. Псевдант (юнон. псевдос — сохта, антос — гул) на-зарияси. Бу назарияни австралиялик ботаник — морфолог, систематик, ботаник-географ олим — профессор Рихард Ветштейн яратган. Унинг фикрича, ёпиқуруғли ўсимлик-ларнинг икки жинсли гули очиқ уруғли ўсимликлар (ге-нетумсимонлар синфи)нинг кўпгина содда тузилган бир жинсли чангчи ва уруғчи гулларнинг тўпламидан "тўпгул" юзага келган. Уруғчилар (мегаспорофиллар) марказга жой-лашган. Улар мевали

барглардан ҳосил бўлган, чангчи гул-ларнинг қоплағич барглари гулқўрғонни ҳосил қилган. Кейинчалик баъзи чангчилар тожбаргларга айланган, Бу назарияга мувофиқ, ёпиқ уруғли ўсимликлар шамол ёрда-мида чангланадиган майда-майда кўримсиз қоплағичсиз гулларга эга бўлган (қайиндошлар, букдошлар, қайрағоч-дошлар ва бошқалар)да гул бир уйли, биржинсли бўлиб, очиқуруғлиларнингстробилларини(юнон. стробилис — ғудда) эслатади. Очиқ уруғли ўсимликлардан эфедранинг стробили бўғимларда жойлашган. Улар қисқа ўқдан ибо-рат, бу ўқларга 2—8 тагача тангачага ўхшаган барглар қара-ма-қарши ўрнашган бўлади. Бу тангачалардан юқорида жойлашган бир неча микростробил бўлади. Ҳар бир мик-ростробил барг — ўзида айрим бир гул бўлиб, антерофора ёки чангчи гул деб аталади. Антерофора 2—8 та ёки учхо-нали чангдондан иборат бўлади (2-расм, 2). Антерофор икки чангчининг ўсишидан тараққий этади. Ветштейннинг тахминига биноан ёпиқ уруғли ўсим-ликлар гулининг ривожланиши уч хил босқичдан иборат. Биринчидан, эркак "тўпгул" — чангчилар тараққий этган: ривожланишнинг иккинчи босқичида чангчилар сони ор-тиб борган ва гул ён барглари атрофида жойлашган. Учинчи босқичида чангчилардан уруғчи, гулёнбарглардан косача барглар тараққий этган. Ветштейн фикрича тараққиётнинг учинчи босқичида эркак "тўпгул" икки жинсли гулга ай-ланган. Бу назарияни ҳозирги вақтда олимлар маъқуллашмай-ди, шунинг учун псевдант назария фақат тарихий аҳами-ятга эга. Стробиляр назария. Уиланда деган олим 1906-йили бен-нетитлар деган ўсимликларнинг қолдикларини топади. Бу ўсимликлар мезозой эрасининг очиқ уруғли ўсимликла-рига мансуб бўлиб, эволюция жараёнида бутунлай йўқо-либ кетган.

2-расм. Гулнинг келиб чиқиш тасвири: 1 — эфедранинг микро-стробиллари; 2— алоҳида микростробил; 3 — микростробилнинг диаграммаси; 4— каузариннинг чангчи гул диаграммаси; 5 —гул-тожбаргларнинг ҳосил бўлиши; 6—8 мегастробиллардан эфедра уруғчи гулларининг ҳосил бўлиши; п —гулни ўраб турувчи пардача; в — гултожбарг, ч — косачабарг. Беннетитлар очиқ уруғли дарахтсимон ўсимликларнинг бир қабиласи бўлиб, гуллари икки жинсли. Улар ташқи қиёфаси жиҳатидан пальмаларга, айниқса ҳозирги вақтда ўсувчи саговникларга яқин. Лекин, саговникларда стро- биллари икки уйли. Беннетитномаларда микроспорофилл ва макроспорофиллари битта ғудда (стробилус)га тўпла-нади. Микроспорофиллари патсимон (3-расм), улар бир-бири билан ўсиб, туташиб анча мураккаб бўлган микроси-нанги ҳосил қилади. Макроспорофиллари уруғкуртакли

3-расм. Сусайеойеа <1асо1епз15 — беннетит стробилининг узунасига кесиб реставрация қилинган гули. бўлиб, марказий ўринни эгаллайди. Уруғкуртакдан етишадиган уруғлар икки паллали бўлади. Беннетитномаларда стробилларнинг икки жинслилигини ҳисобга олиб, баъзи олимлар, эҳти-мол улар кўпмевалиларнинг асоси бўлгандир, деб тахмин қиладилар. Арбер ва Паркин бенне-титларнинг гул тузилиши-ни ўрганиб содца ва йирик икки жинсли стробиллар-ни проинтостробил деб айтадилар ва стробиляр ёки эуанций (юнон. эу — асл, а н т о с — гул) деган назарияни ишлаб чиқдилар. Бу наза-рияни кўпчилик олимлар қўллаб- қувватладилар. Проанто-стробилнинг ўқи (гул ўрни)да узун-узун бўлган сони ноа-ниқ, бир-бирига бирикмаган бир талай микроспорофиллар ва мегаспорофиллар жойлашган (4-расм). Расмдан кўринадики, проантостробил ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гулидан микро ва мегоспорофилларининг тузилиши жиҳатидан кескин фарқ қилади. Биринчидан, уларнинг микро-спорофилларида жуда кўп миқдор-да микроспоралар етилади. Иккин-чидан, гинецейи шакл ва тузилиши жиҳатидан ёпиқ уруғли ўсимлик-ларнинг гинецей-га ўхшамайди. Проантостробил-нинг гинецейи 4-расм. Проантостробилл; п - парда; м - 0 мевачабарг- микроспорофиллар, мег — мегаспорофиллар.

$лардан ташкил топган бўлиб, учларида бирқанча уруғкур-таклари бўлган. Бу назарияга мувофиқ проантстробилнинг кейинги эво-люциясида микроспорофиллар ва микроспорангийларнинг сони камайиб тўрттагача сакданиб қолган. Уруғкуртак атро-фидаги мегаспорофилларнинг четлари бир-бири билан бирикиб ёпиқ мевачабаргларни юзага келтирган, улар чангни ушлашга мослашиб антостробил, яъни стробилга ўхшаш гул ривожланган. Ҳозирги ёпиқ уруғли ўсимликлар орасида гули содда ва мураккаб тузилган ўсимликлар ҳам учрайди. Бу ҳоди-сага гетеробатмия деб аталади. Ёпиқ уруғли ўсимликлардан гулли содда тузилган маг-нолиялилар бир паллалиларга жуда яқин туради. Гулларнинг формулалари ва диаграммалари. Гул тузи-лишини қисқа ва шартли белгилар билан ифодалашга гул формуласи (лот. формула — шакл, маълум қоида) деб аталади. Гул формуласини тузишда гул симметрияси, до- ира сони, ундаги аъзоларнинг миқцори, устки ва пастки гул тугуниги нецей аъзоларини ифодаловчи рақамлар ёзи-лади. Кўпинча гул формуласини ёзишда қуйидаги белгилар ишлатилади: ^§) — спирал гул; Ж — актиноморф ёки тўғри гул; X — икки томонлама симметрияли гул; \ , ёки I зи-гоморф; И — ассимметрик; Р — оддий гулқўрғон; К — ко-сача; С — тожгул (лот. СогоПа — тожгул); А — чангчилар (Андроцей); О — уруғчи (гинецей). Агар гулнинг бирор органи бир неча қатор бўлса " + " белгиси билан белгила-нади. Масалан А(0+10+5; туташиб ўсган гул бўлаклари одатда қавс ичига олиниб С(а, туташмаган ҳолдаги гул бўлаклари эса қавссиз ёзилади. Гул қисмлари нотайин бўлса чексизлик белгиси ~ билан белгиланади. Тугунчаларнинг Ўрнини$