Ботаниканинг бўлимлари. Ўсимликларнинг аҳамияти - Botanika - Referatlar

Ботаниканинг бўлимлари. Ўсимликларнинг аҳамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

722.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа:1. Ботаниканинг бўлимлари 2. Ўсимликларнинг табиатдаги ва Инсон фаолиятидаги а ҳ амияти 3. Ботаника фанининг Ривожланиш тарихи 4. Ўсимлик ҳужайраси 5. Ядро, унинг тузилиши

www.arxiv.uzБОТАНИКАНИНГ БЎЛИМЛАРИ Айтиб ўтилгани сингари ботаника биологиянинг таркибий қисмидир. Ботаниканинг объекти фа қат қуруқликдаги эмас, балки, дунё океани ва атмосфе-радаги ўсимликлар ҳамдир. Ботаника ўз навбатида қатор бўлимларга бўли-ниб, улар эса ўсимлик ва ўсимликлар қопламининг ривожланиш қонуниятлари, тузилиши ва ҳаётини ўрганади, Ўсимликлар морфологияси – бу ботаника-нинг энг йирик ва анча илгари шаклланган бўлимидир. У грекчадан олиниб, морфе - шакл, логос - фан деган ма ънони англатади. Морфологиянинг вазифаси - ўсимлик хили ёки унинг алоҳида олинган қисмини нг ривожланиши ва пайдо бўлиши қонуниятларини ўрганишдир. Ўсимлик органла-рининг тузилиши ва ривожланишини икки аспектда: I) алоҳида олинган ўсимлик тупининг индивидуал ривожланиши - онтогенезда; 2) турнинг ёки туркумнинг тарихий тара ққ иёти - филогенезда ўрганади. Кейинги йилларда қишло қ хўжалиги амалиёти ва биологик фанларнинг турли тармо қларини ривож-ланиши, янги техник имкониятлари ўсимликлар сис-тематикасини йирик фундаментал фан бўлиб шакл-ланишига олиб келди. Тад қиқот услуби ва даражасига қараб ўсимликлар морфологияси манти қан иккига: макроскопик морфология ва микроскопик морфо-логия га бўлинади. Кўпинча морфология тор маънода ўсимликлар ва уларнинг қисмларини таш қи тузилишини ўргана-диган фан деб қаралади. Лекин унинг қамрови анча кенг. У ўз ичига ўсимликларнинг ички тузилишини ўрганувчи-ўсимликлар анатомияси, ўсимликлар ҳужай-расини ўрганувчи — цитология ва ўсимликлар тўқима-лари ҳақидаги фан – гистологияни қамраб олади.

www.arxiv.uzШунингдек, у жинсий ва жинссиз кўпайиш органлари тузилишини, уларнинг шаклланиш йўллари ва ривожланиш қонуниятлари, чангланиш, уруғланиш жараёнларини ўрганувчи- эмбриологияни ўз ичига олади. Ўсимликлар систематикаси – ботаниканинг энг қадимги бўлимларидан биридир (лот . с истематикус — система ёки тартибга солиш). Инсон ўсимликларни дастлаб таниб бошлаган даврдаё қ унга турли номлар бера бошлаган. Ўсимликлар систематикаси ўсимликлар оламининг турли вакилларини, уларнинг қон- қардош-лиги, филогенияси ва турли хоссаларининг йиғинди-сига кўра уларни классификациялайди. Амалда ўсим-ликлар асосан морфологик белгилари, шунингдек ана-томик, эмбриологик ва цитологик маълумотлардан фойдаланиб уларни турли хил таксонлар: тур, авлод, оила ва бош қа йирик таксономик бирликларга ажра-тади. Таксонлар номи уларнинг характерли белгилари -нинг ўхшашлиги ва фар қига қараб ажратилади. Бу эса ўз навбатида улар қариндошлик даражаси ва келиб чиқишини ани қлаш учун мезон бўлиб хизмат қилади. Турли хил таксонлар тўғрисидаги тўпланган маълумот- лар йиғиндисига қараб ўсимликлар системаси тузилади. Ўсимликлар физиологияси – турли хил ҳаётий жараёнлар, жумладан нафас олиш, ассимиляция, модда алмашинуви, ўсиш ва ривожланиш кабиларни ўрганади. Ҳ озирги пайтда бу бўлим тара ққ ий этиб ўсимликлар биохимияси ва биофизикаси каби янги йўналишлар пайдо бўлди. Ўсимликлар биохимияси - ўсимликда тўпланадиган турли хил органик моддалар, уларнинг хусусияти ва ҳосил бўлиш жараёнларини ўрганади. Ўсимликлар биофизикаси эса ўсимликнинг ўсиш ва ривожланиши, модда алмашинуви жараёнидаги физик ҳодисаларни ўрганади. Ўсимликлар географияси – турли хил географик зоналарда ўсимликларни тар қалиш ва та қсимланиш қонуниятларини ўрганади, Булардан таш қари у ўсимликларнинг флористик географияси ва

www.arxiv.uzфитоценологияни бирлаштиради. Флористик геогра -фиянинг бирлиги бу – ареалдир. Ареал деб турнинг ер юзида эгаллаган майдонига айтилади. Ўсимликлар экологияси – теварак атрофдаги муҳитнинг ўсимликлар билан ало қасини ўрганади. Шунингдек, ўсимлик организмини муҳитга мослашиши қонуниятлари ҳамда муҳим факторлар: иссиқлик, намлик, тупро қ ва бош қаларнинг ўсимлик организмига таъсири, ўсимликнинг муҳитни ўзгартирувчи хусуси-ятини ва ҳоказоларни ўрганади. Микробиология – бу фан микроблар, яъни бактериялар ва айрим замбуруғлар ҳаёт жараёнидаги хусусиятларини ўрганади. Палеоботаника (юнон. палайос- қадимги) – қадим геологик даврларда яшаб, бугун қолди қ ҳолатида са қланиб қолган ўсимликларни ўрганади. Ўсимликлар генетикаси – ўсимликлар орга-низмидаги ирсият ва ўзгарувчанлик қонуниятларини ўрганади. Булардан таш қари, ўсимликларнинг алоҳида гуру ҳларини морфологик, физиологик, анатомик ва бош қа жиҳатлардан комплекс ўрганадиган бош қа фанлар ҳам мавжуд. Хусусан, сувўтларини ўрганадиган – альгология, замбуруғларни ўрганадиган – микология, мохларни ўрганадиган – бриология, дарахт ва буталарни ўрганадиган – дендрология шулар жумласидандир. ЎСИМЛИКЛАРНИНГ ТАБИАТДАГИ ВА ИНСОН ФАОЛИЯТИДАГИ А Ҳ АМИЯТИ Ўсимлик ва муҳит орасида мураккаб алоқадорлик м авжуд. Ўсимликлар табиатдаги модда алмашинуви жараёнида муҳим роль ўйнайди. Яшил ўсимликлар планетамиздаги ҳаётнинг асосий манбаидир. Қуёшдан келадиган ёруғлик энергияси яшил ўсимликлар томонидан ўзлаштирилиб, уларнинг ҳужайрасида химиявий энергияга, унинг

www.arxiv.uzёрдамида эса ўсимликка атроф-муҳитдан келадиган ноорганик моддалар органик моддаларга, яъни оқсил, ёғ, углевод, витамин, органик кислоталар ва бош қаларга айлантирилади. Бу ҳосил бўлган моддалардан ўсимликларнинг ўзидан таш қари ҳайвонлар, одамлар ва яшил бўлмаган ўсимликлар фойдаланади. Ноорганик моддаларни органик модда-ларга айланиш жараёни фотосинтез дейилади. Бу жараёнда атмосферага кислород ажралиб чи қади ва ердаги ҳаётнинг давомийлиги са қланади. Ҳ аёт фаолияти давомида яшил ўсимликлар чексиз миқдорда биомасса тўплайди. Улар инсон ва ҳайвонлар томонидан ўзлаш-тирилади. Қуруқлик ва сувда ўсадиган ўсимликлар фотосинтез натижасида ҳар йили 450 млрд тонна органик модда ҳосил қи лади. Ўсимликлар оламининг яшил бўлмаган вакиллари, яъни замбуруғлар ва бактериялар ҳам модда алмашинувида му ҳим аҳамиятга эга. Улар тупро қдаги органик қолдиқларни парчалаш учун хизмат қилади. Тупроқнинг ҳар 1 граммида миллиардлаб бактериялар мавжуд. Айрим замбуруғ ва бактериялар эса ўсимликлар билан симбиоз муносабатда бўлади. Масалан, ўсимлик илдизига ёпишиб ўсувчи замбуру ғлар органик модда-ларни минераллашда актив қатнашади. Бу микориза ҳодисаси дейилади. Айрим туганак бактериялар дуккаклилар илдизига ёпишиб ҳаводаги эркин азотни ўзлаштириб тупро қни бойитади. Автотроф ва гетеротроф ор ганизмларнинг ёнма-ён яшаши табиатдаги модда алмашинувининг зарур шартидир Бу жараёнда тирик организмлар ўз танасини нотирик табиат ҳисобидан қуради. Бунда тирик ва нотирик табиатнинг бирлиги акс этади. Автотроф организмлар органик моддалар ҳосил қилади, гетеро-троф организмлар эса уларни чиритади, минераллайди ва ҳоказо. Минерал, ноорганик моддалар яна автотроф организмлар, одам ва ҳайвонлар томонидан қайтадан истеъмол қилинади. Ўсимликлар инсон ҳаётида жуда катта а ҳамиятга эгадир, чунки инсон ўсимликлардан ўзини турли эҳтиёжлари учун фойдаланади.

www.arxiv.uzОв қат бўладиган ўсимликлардан дунёнинг ҳамма жойларида экилади ган ғалла ўсимликлари инсон учун жуда катта аҳамиятга эгадир. Ғалла ўсимлик-ларидан буғдой, шоли, сули, маккажўхори, арпа, тари қ, оқ жўхори жуда кўплаб экилади ва ундан кўплаб фойдаланилади. Бундан таш қари , сабзавотлардан ҳам инсон кундалик турмушда кенг фойдаланади. Масалан, карам, шолғом , сабзи, картошка ва шунга ўхшашлар. Шу билан бирга мевали дарахтларни ҳам кўрсатиш мумкин. Мевалар ва сабзавотлар ҳўллигича ва кўклигича ейилса уларнинг таркибидаги углеводлар, ё ғлар, о қсиллар, витаминлар тўлиқ са қланади ва инсон ҳаёти учун энг зарур ози қ моддалардан бўлиб ҳисобланади. Одам учун энг зарур бўлган мевали дарахтлар-дан олма, нок, олхўри, олча, энг муҳим мевали ўсимлик ҳисобланган ток, цитрус ўсимликларидан апельсин, мандарин, лимон ва шунга ўхшаш ўсимликлар ҳам кўплаб экиб ўстирилмо қ да. Одам учун ов қат бўладиган яна энг муҳим ўсимликлардан дуккакли донларни кўрсатиш мумкин. Масалан, мош, нўхат, ловия, соя ва шунга ўхшаш ўсимликлар о қсилга бой бўлгани учун кундалик ов қатда кўплаб ишлатилади. Мойли ўсимликлардан ҳам кенг фойдаланилади. Айни қса, кунгабо қар, зиғир, наша, горчица, канакунжут, соя ва шунга ўхшаш ўсимликларнинг уруғида ёғ кўп бўлганлиги учун улардан ози қ-ов қатда ишлатиладиган мой олинади. Булардан таш қари, кўпгина ўсимликлардан шакар олинади ва олинган шакар ов қат ва мазали таомлар тайёрлашда ишлатилади. Масалан, шакар қа-миш, қанд лавлаги ва шунга ўхшаш ўсимликлардан ҳар йили 15 млн т шакар олиниб, бунинг 60 фоизга я қини шакар қамишдан, 40 фоизи қанд лавлагидан олинади. Ҳ озирги ва қтда бир қанча доривор ўсимликлар топилган. Буларга қалампирмунчо қ, чойўти, зира, зирк, су ғурўт, дўғбўй, черкас, от қуло қ, шивит, зубтурум, кийикўти, каврак, чаканда, тоғрайҳони, зуфар ва шунга

www.arxiv.uzўхшашлар киради. Булар ов қатга таъм бериш билан бирга инсон соғлигини яхшилашда ҳам катта аҳамиятга эгадир. Энг кўп кийиладиган кийимлар учун керакли бўлган материални биз толали ўсимликлардан оламиз. Буларга ғўза, зиғир, каноп (йигириладиган тола) киради. Пахта ҳам мой, ҳам тола беради. Шунинг учун бу ўсимлик кўплаб мамлакатларда ўстирилади ва ю қори ҳосил олинади. Айрим ўсимликларнинг таркибида ошловчи моддалар – таннидлар бўлади. Булар асосан териларни ошлаш учун ишлатилади. Буларга о қ ва қора қарағай, тол ва ўрик пўстлари, эман ёғочи билан пўстло ғи, жинжак, шовул (от қулоқ) ва шунга ўхшаш ўсимликлар киради. Бўяш учун кўп ишлатиладиган ўсимликлар ҳам экиб ўстирилмоқда. Рўян, гулхайри, анор каби ўсимлик-лар газламаларни бўяшда, кўпро қ ҳунармандчилик ва ози қ-ов қат саноатида ишлатилган. Эфир мойли ўсимликлар парфюмерия ва қисман ози қ-ов қат саноатида кенг ишлатилади. Булардан таш- қари, каучукли ўсимликлар ҳам ҳозир катта аҳамиятга эгадир. Булардан резина пойафзал, резина шиналар, электр изоляция материаллари тайёрланади. Каучукли ўсимликларга эса товсағиз, кўксағиз, эвкоммия ва шунга ўхшашлар киради. Қурилиш материаллари берадиган ўсимликлар ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Улардан уй-жой қуришда, саноат иншоотларида, кўприклар, телеграф столбалари, темир йўл қурилишида кўплаб фойдаланадилар. Ўрмон-химия саноатида ҳам ёғоч ишлатилади. Бундан таш қари, манзарали ўсимликлар кўп экиб ўстирилади ва улар атрофни кўкаламзорлаштириш билан бирга чирой ва гўзаллик бериб туради, шунингдек ҳавони тозалашга ҳам ёрдам беради. Маълумки, инсон Ер шарида 2 млн йилдан буён яшаб келмо қда. Лекин у ўсимликларни анча кеч етиштира бошлаган. Бу давр тахминан 8 —10 минг йилни ўз ичига олади. Археологларни маълумотига қараганда,

www.arxiv.uzМисрда узум 4700--5000 йил, пахта эса Хитойда 4000 йил бурун экиб ўстирилган. Шафтоли, ўрик эрамиздан олдин Ўрта Осиёга келтирилган. Қишло қ хўжалиги, доривор ва манзарали ўсимликларни етиштирган қадимий манбалар Ҳ индистон, олд Осиё (Вавилон, Ассира) Греция ва Италиядир. Ва қт ўтиши билан инсон ўсимликларни кўпай-тиришни ўргана бориб, ўзи ҳам турли фойдали хусу-сиятларга эга бўлган ўсимлик навларини яратди. Фанга маълум 200 минг гулли ўсимликнинг 1,5 минг тури қишлок хўжалигида фойдаланилади. Турли мамлакат-ларда маданий ўсимликларнинг минглаб навлари яра-тилган. Жумладан, атиргулнинг, бу ғдойнинг 3 мингтадан, картошканинг 2 минг, узумнинг 5 минг нави маълум. Айтиб ўтиш керакки, ўсимлик ресурсларининг ўзлаштирилиш даражаси шу ер аҳолисининг маданий даражасини кўрсаткичидир. Ҳ озирги кунда инсон билими ва савияси ўсимлик ресурсларидан жуда кенг фойдаланиш имконини бер ади. Бир пайтлар инсо-ниятга қирон келтирган вабо, сил, тиф, қизами қ, қутуриш касалликлари турли замбуруғлардан олинган антибиотиклар ёрдамида барҳам топди. Инсон ҳаётида муҳим аҳамияти бор витаминлар ўсимликлар томони-дан ҳосил қилинади ёки ўсимлик хом ашёларидан синтез қилинади. Инсон истеьмол қиладигаи ё ғ ҳам ўсимликлардан: кунгабо қар, кунжут, пахта, ён ғоқлар- дан олинади. Қимматли зайтун ё ғи зайтун дарахтидан олинади. Булардан таш қари, ўсимликлар инсонга крахмал (нон), қанд, о қсил, каучук, гуттаперча, портловчи моддалар, тола, қоғоз, эфир ёғи, смола, антибиотик, ёғоч, ошловчи моддалар, бўё қ, дори-дар-мон, тамаки, чой, кофе, какао, вино, мева-сабзавот, асал, турли кислоталар, витамин, камед, клей беради. Ҳ атто гўшт, сут, ёғ, сир, тухум, ипак ва тери каби ҳайвонлар ма ҳсулоти ҳам аслида ўсимликнинг маҳсулоти. Ниҳоят, тошкўмир, торф, эҳтимол газ ва нефть ҳам ўсимликларнинг маҳсулидир. Шу ўринда қуйидаги маълумотларни келтириш ўринлидир. А ҚШда чоп этиладиган

www.arxiv.uz"Нью-Йорк Таймс" газетасининг битта сонини чи қариш учун 80 гектар ўрмон кесилади. Фақат ўрмон маҳсулотларидан эса 20 минг хил модда ва материаллар олинади. БОТАНИКА ФАНИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ Инсон ўз тара ққ иётининг дастлабки бос қич -ларидан бошлабо қ ўсимликлар билан ов қатланганлар, ундан уй-жой қурганлар ва кийим- кечак ясаганлар. Бунинг натижасида ўсимликлар ва уларнинг хусусият- лари тўғрисида баъзи билимлар пайдо бўлган ва ана шундай билимларнинг якунланиши натижасида ўсим-ликлар ҳа қидаги фан, яъни ботаника вужудга келган. Бу фаннинг дастлабки негизлари бундан 2300 йил олдин яшаган грек олимлари Аристотель (322- 384) ва Теофраст (285 - 370) асарларида вужудга келган. Аристотелнинг ботаника со ҳасидаги ишлари бизгача етиб келмаган. У биринчи бўлиб ҳайвонлар классифи-кациясини яратди. Аристотелнинг шогирди ва дўсти Теофраст (баъзан уни Феофраст деб ҳам юритилади) ўсимликлар дунёси билан алоҳида шуғулланиб 6 томли "Ўсимлик сирлари" ва 9 томли "Ўсимликларни текши-риш" деган асарлар ёзган. Теофраст ўз асарларида 500 га я қин ўсимликларнинг горизонтал ва вертикал тар қалишларини, уларнинг тузилиши ва кўпайишларига алоҳида эьтибор берди. У пояда ёғочлик ва ўзак бор-лигини ажратади, турли ўсимликларнинг барглари, гуллари турлича бўлиши устида тўхталади, жумладан қово қнинг мева берадиган ва мева бермайдиган гулларининг фарқини кўрсатиб беради. Автор мева ва уруғларга тўхталиб, уруғнинг қандай тузилганлигини белгилайди ва муртакда илдизча ва пояча бошлан- ғичлари борлигини ажратади. У илдизнинг тупро қдан ози қ оладиган орган эканлигини ҳам кўрсатиб ўтади. Теофраст ўсимликларнинг турли

www.arxiv.uzхоссаларига (доривор ва бош қалар), уларни кўпайтиришга, ерга ишлов беришга, шунингдек, ўсимликларни пайванд қилишга ҳам алоҳида эътибор беради. Ушбу фикрлар Теофрастни "ботаниканинг отаси" деб ҳақли равишда аташга асос бўлган. Эрамизнинг биринчи асрларидан бошлаб, ундан кейин ўрта асрлар мобайнида ўсимликларни ўрганиш соҳасида етарли муваффа қиятлар кузатил-мади. Феодал тузум, майда феодаллар ўртасидаги тўхтовсиз урушлар, черков тазйиқи - ана шуларнинг ҳаммаси эркин фикрнинг, демак фаннинг ривожла-нишига имкон бермади. ХV - ХVI асрларда пайдо бўлиб келаётган савдо капитали янги товарларни талаб этди ва шу товарларни қи дириш буюк географик кашфиётлар қилинишига (жумладан, Васкода Гаманинг қуйи Индияга дастлабки сафари, Колумбнинг биринчи марта Американи кашф этиши, Магелланнинг кемада бутун жаҳонни айланиб чи қиши ва ҳоказолар) сабаб бўлди. Ана шу даврларда медицинага талаб бироз зўрайганлиги муносабати билан ботаника ХVI асрдан то ХVIII аср гача тобора кенг авж ола бошлади. Россияда дастлабки ботаника бо ғлари XVII асрнинг биринчи яримларида вужудга келди. Улар дастлаб "Аптекарский огород" деб юритилган. Москвада ана шу номдаги боғлар 1706 йилда ташкил топди. Аср бошида (1805) бу бо ғ Москва университетининг ботаника боғига айлантирилди. Ленинградда шу хилдаги ботаника боғлари 1714 йилда ташкил топди. Бу ботаника боғларининг асосий вазифаси ўсимликлар дунёсини тушунишда бирмунча аҳамият касб этади. Шу тадбирлар туфайли каттагина материал-лар ҳам тўплана бошланди. Бу тўпланган материаллардан фойдаланиш уларни системалашишни талаб қилди. Ўсимликларни системалашишда биринчи қалдир ғочлардан италиялик ботаник Андреа Цезальпин (1519-1603)ни кўрсатиш мумкин. Шунинг учун ҳам Цезальпиннинг хизматларини ҳисобга олиб "ХVI аср-

www.arxiv.uzнинг Аристотели" деб ҳа қли равишда атайдилар. Олим ўзининг 1583 йилда босилиб чи ққ ан "Ўсимликлар ҳа қи-да" деган асарида 1500 га я қин ўсимликларни таърифлаб беради. Булардан ярмини авторнинг ўзи тўплайди. Цезальпин биринчи бўлиб уру ғн инг тузилиши ва унишини тўғри тушунтириб, у ўсимлик танасида ингичка каналчалар ор қали озиқ моддалар ҳаракат қилади, дейди. Цезальпин ўсимликларни системати - калашда уларнинг меваларини тузилишини асос қилиб олади. Автор дастлаб барча ўсимликларни 2 гуруҳга - дарахтсимонлар (дарахтлар ва буталар) ва ўт ўсимликлари (ўтлар ва ярим буталар)га бўлади. Мана шу 2 гуруҳга мансуб ўсимликларни олим меваси ва мевадаги уруғларига қараб яна 14 синфга бўлади. Цезальпин ўз системасининг 15-синфига мохлар, папо-ротниклар, қирқбўғ имлар, сувўтлари ва замбуру ғларни киритади ва уларни кам тараққий этган организмлар деб ҳисоблайди, ҳамда булар ҳайвонлар ва ўсимликлар ўртасида туради деб тушунтиради. Цезальпин тузган айрим гуруҳлар системалари жуда табиийдир. Масалан у 11-синфга говзабонгуллилар билан лабгуллиларни киритса, 10- синфга эса фа қат мураккабгуллиларни киритади. Шундай бўлишига қара - масдан Цезальпиннинг системаси умуман суньий систе -ма характерида эди. Чунки у ўсимликларни система -тикалашда уларнинг кам белгиларидан фойдаланади. Цезальпиндан сўнг систематика со ҳасида жуда катта иш қилган олим буюк швед натуралисти Карл Линней (1707 -1778)дир. Линней ўсимликларни система-тикалашда уларнинг гул тузилишларини, ани қроғи чангчиларнинг тузилишини асос қилиб олади. У бутун ўсимликлар дунёсини 24 синфга бўлади. Ҳ амма синф -ларни 116 отрядга бўлади. 1-13 синфларга чангчилари -нинг сони 1 дан 13 гача ортиб бориши асос қилиб олинади. 24-синфга эса оталиклари ва оналиклари кўринмайдиган "яширин нико ҳли"ларни киритади. Линнейнинг ушбу "жинсий системаси" ўша даврдаги ботаниканинг энг му ҳим талабларини қондириб, бу фанни,

www.arxiv.uzхусусан, ўсимликлар систематикасини ривож-ланишига жуда катта таъсир кўрсатди. Линней томонидан ҳаммаси бўлиб, 1000 га я қин ботаник термин- лар киритилган ва булар ҳозир ҳам қў лланилмо қда. Линней биринчи бўлиб ўсимликларни бинар номеклатурасини, яъни ҳар қайси ўсимликни унинг авлоди ва турини ани қлайдиган 2 та лотин сўзи билан аташни жорий қилди. 1753 йилда Линнейнинг "Ўсимлик турлари" деган китоби босилиб чи қди. Линней ва унинг издошлари турларнинг доимийлиги тўғрисидаги догмани қў ллаб— қувватлар эдилар, яъни систематиканинг асосий бирлиги - турларни ўзгармайдиган, бир- бирига бо ғланма-ган ҳодисалар деб қарар эдилар. Линней табиий система яратишни орзу қилган бўлса ҳам, унинг системаси сун ъий система бўла олган, холос. Ўсимликларнинг табиий системасини яратиш соҳасида катта иш қилган олимлардан бири француз ботаниги П.А.Жуссье(1748-1838) дир. Олимнинг 1789 йилда "Ўсимлик оилалари" деган асари чиқди. Жуссье бу со ҳада тоғаси Б.Жуссье (1697-1777) нинг эълон қилинмаган бой тажрибаларидан тан қидий фойдаланиб 100 га я қин оилани тўлиқ тавсифлаб беради. У ўсимликларни системага солганда суньий системадагидек бир белгисини асос қилиб олмасдан, белгилар мажмуини асос қилиб олади. Жуссьенинг систематикадаги хизмати шундан иборатки, у бутун ўсимликларни, сувўтлари ва зам-буруғлардан бошлаб, токи гулли ўсимликларгача, оила-ларининг охирида улардан кейинги оилаларни ўзига боғловчи орали қ гуруҳ ўсимликларни жойлаштиради. Жуссьенинг бу хизмати туфайли бутун ўсимликлар дунёси бир бутун деб тушуниладиган бўлди. Бу эса ўша даврда фанда муста ҳкам ўрнашиб қолган - турлар худо томонидан қанча яратилган бўлса ўшанчалигича қолаверади ва улар ўзгармайди, деган догмага қатти қ зарба бўлди. Жуссьенинг табиий систематика со ҳаси-даги айрим ишлари мунозарали бўлиб, унинг бу соҳада-ги изланишлари ундан кейинги баъзи

www.arxiv.uzбир олимлар томонидан кенгайтирилди. Бундай олимлар қаторига Декандоль, Эндлихер, Броньяр ва бош қаларни кўрсатиш мумкин. Лекин ю қоридаги олимлардан таш қари, табиий системани яратишда Ж.В.Ламаркнинг (1744-1828) ҳам роли каттадир. Олимнинг эволюцион назарияси (1778) табиий системани яратишда катта таъсир кўрсатди. Ламарк организм табиатнинг ирсий жиҳатдан ўзгаришига сабаб бўладиган таш қи муҳит таъсирини, органларнинг чини қиши ва чини қмаслигини эволюция-нинг асосий омили деб билди. 1858 йилда Ч. Дарвин (1809-1882) органик дунёнинг табиий танланиш йўли билан эволюцияси тўғрисидаги ўз назариясини яратди. Ламаркнинг назария-сига қараганда анча мукаммал ишлаб чи қилган бу назария яна шу жиҳатдан ҳам афзал эдики, ҳайвон-ларнинг "тузилишидан ма қсадга мувофиқлик" ни, яъни уларнинг тузилиши яшаш шароитига мос бўлишини жуда яхши тушунтиради. Шундай қилиб, Аристотель ва Теофраст замони -дан бошланиб, Линней системаси билан тугаган система сун ъий системани ташкил этади. Жуссье системаси эса табиий систематикага мустаҳкам асос солган эди, Дарвин назариясининг вужудга келиши эса учинчи давр – филогенетик системани яратишда муҳим манба бўлиб хизмат қилди. Ўсимликларнинг филогенетик систематикасини тузишда олимлар турли фанларнинг юту қларидан кенг фойдаланишга ҳаракат қиладилар. Айни қса, бу соҳада ўсимликлар палеонтологияси, солиштирма морфология, солиштирма анатомия ва эмбриология, ўсимликлар географияси, ўсимликлар физиологияси, генетика, селек-ция фанлари жуда катта аҳамият касб этади. Ҳ озирги ва қтда кенг тар қалган ва кўпчилик олимлар томонидан тан олинадиган филогенетик система-тикалар орасида А.Энглер (1844—1930) систематикаси алоҳида аҳамиятга эгадир. Энглер системасига ўхшаш, лекин ундан чу қурро қ ишланган филогенетик система – бу Р.Веттштейн (1863—1931) системасидир.

www.arxiv.uzКейинги йилларда мавжуд филогенетик систе-матикаларни кўриб чи қиш ва янгиларини яратиш соҳасида рус ва чет эл олимлари катта иш қилдилар. Булардан Кузнецов, Буш, Козо-Полянский, Гроссгейм, Тахтаджянлар томирли ўсимликларнинг филогенетик системасига оид масалаларни ишлаб чи қдилар ва биогенетик қонунни ботаникага тадби қ этиш ҳа қидаги масалани текширдилар. Таниқли олим А.Н.Бекетов (1825-1902) фитоге -ография со ҳасида катта ишлар қилди. Бекетовнинг фитогеография устида ишлаган жуда кўп тани қли шогирдлари бор эди. Улар Панфильев, Кузнецов, Тимирязев, Комаров ва бош қалардир. А.С.Фалинцин (1835-1918) ботаник физиологияни ривожлантиришда катта ишлар олиб борди. У 1883 йилда "Ўсимликда моддалар алмашинуви ва энергия ўзгариши" номли асарини ёзди. О.В.Баранецкий, И.П.Бородин, Д.И.Ивановский, В.А.Ротерт, С.Н.Виноградский ва бош қа-лар Фалинциннинг шогирдлари эди. О.В.Баранецкий лишайниклар устида бир қанча ишлар олиб борди, у ўсимликлар анатомияси ва физио-логиясига оид бир қанча ишларни қи лди. И.П.Бородин ўсимликларда нафас олиш жараёни устида иш олиб борди ва бир қанча асарлар, жумладан "Ўсимликлар анатомияси курси" ни ёзди. Д.И.Ивановский фильтрловчи вирусларни кашф этди. В.А. Ротерт ўсимликлар физиологияси ва анатомия-си со ҳасида, С.Н. Виноградский эса бактерияларда бўладиган хемосинтез жараёнини аниқлаб микробиоло-гияга асос солди. Ўсимликлар физиологиясини ривожлантиришда энг катта ҳисса қў шган олимлардан бири К.А.Тимирязев (1843-1920). Тимирязевнинг бир қанча толмас шогирдларидан В.И. Палладин, Д.Н.Прянишников, Ф.Н.Крашенников, Е.Ф.Вотчал, В.С. Буткевич, Л.А. Ивановларни кўрсатиш мумкин.

www.arxiv.uzВ.И.Палладин (1859-1922) ўсимликлар нафас олишининг механизми ва шу билан маҳкам бо ғланган спиртли бижғиш устида жуда кўп иш олиб бор ган олим. Палладиннинг энг я қин шогирдларидан Костичев, Залесский, Иван ов, Львов, Максимов, Сабинин ва бош қалардир. Бу олимлар ўсимликлар физиологиясини ва ўсимликлар биохимиясини ривожлантиришга катта ҳисса қў шдилар. Д.Н.Прянишников (1865-1948) ўсимликлар физио-логияси ва агрохимияга асос солган олимдир. И.Н.Горожанкин (1848-1904) уруғли ўсимлик-лардан уруғланиш жараёнини ядронинг чанг найчаси орқали тухум ҳужайрасига кириши туфайли юзага чиқишини биринчи бўлиб кўрсатди. У биринчи бўлиб ҳужайралараро протоплазма бўшлиқлари (плазмодес -малар) борлигини кашф этди. Горожанкиннинг шогирди Беляев В.И. (1855-1911) ҳужайра ядросининг редукция йўли билан бўлишини биринчи бўлиб текширди. 1927 йилда М.И.Голенский ўзининг йирик назариясини яратиб, унда бўр даври бошларида ёпи қ уруғли ўсимликлар пайдо бўлиши айтиб ўтилди. И.И.Герасимов ҳужайранинг индивидуал ҳаётида ядронинг а ҳ амияти тўғрисидаги назарияси билан маш ҳ урдир. С.Г.Навашин (1857-1930) ўзининг 1898 йилда эълон қ илинган гулли ўсимликларнинг қў ш уру ғ ланиш назарияси билан дунёга танилди. Ботаника фани Россияда ю қ оридаги олимларнин г ишлари туфайли анча ривожланган бўлса, бизнинг асримизга келиб у янада тара ққ ий эттирилди. Бу даврдаги йирик олимлардан В.Л.Комаров (1869-1945), Н.И.Вавилов (1887-1943), Гроссгейм, Е.П.Коровин ва М.Г.Попов (Ўрта Осиё флораси), Козо-Полянский, Раздорский, Мейер, Курсанов (замбуру ғ лар), Любименко ва Максимов (экологик физиология), И.В.Мичурин (1855-1935) ва шунга ўхшаш бир қ анча олимлар Россия флораси ўрганишда, ўсимликларни системага солишда, ўсимликларнинг янги навларини яратишда, умуман ботаника фанини ривожлантиришда катта ҳисса қў шдилар.

www.arxiv.uz Ўрта Осиё ўсимликларини ўрганиш ҳам жуда қ адимдан бошланган. Абу Райҳон Беруний (973-1048) табобатга бағишланган "Китоб Ас-Сайдана фит-тиб" номли асарида ўлкамизда ўсадиган кўплаб доривор ўсимликлар тўғрисида маълумот берган. Абу Али ибн Сино (980-1037) ўзининг қ атор асарларида Туркистонда ўсадиган кўпгина доривор ўсим-ликларни тавсифлаб, уларнинг шифобахш хусусиятларини кўрсатган. З.М.Бобур (1483-1530) ҳ ам "Бобурнома" асарида Туркистон ўсимликлари ҳ ақида маълумотлар берган. Илмий фаолиятининг асосий қ исмини Туркистон флорасини ўрганишга ба ғ ишлаган Б.А.Федченко, онаси О.А.Федченко биланбиргаликда, 1906-1916 йиллар ичида 6 қисмли "Туркистон флорасининг рўйхати" деб номланган китобини чоп этган ва унда Туркистон ҳудудида 4111 тур ўсимлик борлигини кўрсатган. Ўрта Осиё ҳудудида ўсадиган ўсимликлар ҳа қидаги маълумотларни Туркистонга оид тарихий адабиётларда яна кўпро қ топилади. Лекин ўсимлик-ларни илмий ўрганиш анча кейин, асримизнинг 20-йилларида Ўрта Осиё Давлат университети ташкил этилганда бошланди. 1940 йилда Ўзбекистон Фанлар академияси ботаника институти ташкил этилгач , бу иш янада жонланди. А.И.Введенский (1898-1970) раҳбарлигида "Ўзбекистон флораси" номли 6 жилдлик асар чоп этилди. Бу ҳудудда 138 оилага оид 4230 ўсимлик тури ҳа қида батафсил маълумот берилган. Академик Е.П.Коровин (1891-1963) Ўрта Осиё ўсимликларини ўрганиш учун ташкил этилган 24 та экспедицияга қатнашди. Булар асосида "Ўрта Осиё ва жанубий Қозоғистон ўсимликлар жамоалари" номли 2 жилдли китоб ёзди. М.Г.Попов (1893-1955) Ўрта Осиё ўсимлик-ларининг ривожланиш тарихи ва систематикасига оид қатор асарлар яратди ва бу ҳудудни қадимги Ўртаер денгизи флористик областига киришини асослади.

www.arxiv.uzАкадемик Қ.З.Зокиров (1903-1992) Зарафшон дарёси ҳавзасининг ўсимликлар ҳақида 2 жилдли асар ёзиб, унда Ўрта Осиё ўсимликлар қопламини 4 поғонага (чўл, адир, тоғ ва яйлов минта қалари) бўлишни тавсия қилди. П.Л.Баранов (1882-1962) Ўзбекистонда ўсим-ликлар анатомияси ва эмбриологияси илмини ривож-лантиришда муҳим ҳисса қў шди. Академик Ж.К.Саидов (1909-1999) ушбу йўналишда катта ишлар қилди. Унинг раҳбарлигида Ўзбекистон ФА Ботаника институтининг бир гуруҳ олимлари чўлда ўсадиган ўсимликларнинг анатомик тузилишини ўргандилар. Сувўтларини ўрганиш ва улардан хал қ хўжали-гида фойдаланиш илмий асосларини академик А.М. Музаффаров (1909-1987) яратди. Унинг раҳбарлигида Ўрта Осиёда ўсадиган кўк-яшил сувўтларининг тўли қ рўйхати тузилди. Академик Ф.Н.Русанов (1896-1978) ўсимлик-ларни и қлимлаштириш борасида катта хизматлар қилгани, у томонидан яратилган "Туркумлар комплекси услуби" мамлакатимиздан таш қарида ва кўплаб чет элларда эътироф зтилди. Булардан таш қари, П.К.Зокиров, О.А.Ашур-метов, Ў.П.Пратов, Т.И.Славкина, В.П.Печеницин, И.В.Белолипов сингари олимлар Ўзбекистонда ботаника фанининг ривожлантиришга катта ҳисса қў шган ва қў шиб келмо қ далар. ЎСИМЛИК ҲУЖАЙРАСИ ҲУЖАЙРА. УНИНГ ТУЗИЛИШИ ВА КОМПОНЕНТЛАРИ Ҳужайранинг тузилиши ва унинг фаолияти тўғрисидаги фан цитология дейилади. Ҳ ужайра 6у ўсим -лик танасининг мустақил

www.arxiv.uzкўпаювчи элементар структу -рали ва функционал бирлиги бўлган бир қисмидир. Ҳ ужайрани дастлаб инглиз олими Р.Гук 1665 йилда кашф этган. У бузина ўсимлигини қопловчи тўқимаси - пробкани кўраётиб, унда бўшли қларни кузатди ва уни "клетка" деб атади. Пробка асосан ўлик ҳужайралардан тузилганлиги сабабли дастлаб ҳужайра пўсти ва унинг тирик қисми орасидаги бо ғлиқ лик тўғрисида нотўғри тасаввур ҳосил бўлди. Фақат XIX асрга келиб олимлар ҳужайранинг ички қисмини жиддий ўргана бошладилар. 1833 йил инглиз ботаниги Р.Броун унда ядро борлигини, 1839 йил чех физиологи Я.Пуркинье эса цитоплазмани кашф этди. Ҳужайра шираси ҳақида тўпланган материаллар немис ботаниги М.Шлейден ва зоологи Т.Шваннларга 1838-1839 йилларда ҳужайра назариясини яратиш имконини берди. Унинг моҳияти шундан иборатки, барча тирик организмлар ҳужайралардан тузилган . Ҳужайра назарияси ўсимлик ва ҳайвонлар умумий келиб чи қишга эга эканлигини исботлади. Ф.Энгельс бу кашфиётни XIX асрда яратилгаи 3 буюк кашфиёт (энергиянин г са қланиш қонуни, Ч.Дарвиннинг эволюция назарияси)нинг бири деб атади. XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб ҳужайра назариясини бойитувчи янги ихтиролар қилинди. Ани қ экспериментал тадқи қотлар ёрдамида ҳужайранинг бўлиниши, ҳужайралар орасида эса цитоплазматик боғланиш мавжудлиги исботланди. Шу аср охирига келиб цитология муста қил фан сифатида шаклланди. Электрон микроскопнинг кашф этилиши билан эса ҳужайранинг асосий компонентларини ўрганиш имконияти туғилди. Жойлашган ўрни ва бажарадиган вазифасига қараб, ҳужайранинг шакли ва ўлчамлари турлича бўлади. Аксарият ҳолларда у кўп қиррали, эркин ҳолатда эса шарсимон, юлдузсимон, цилиндрсимон шаклларда бўлади. Ташқи кўринишига қараб, уларни 2 гуру ҳга: паренхима ва прозенхима ҳужайраларига ажратиш мумкин. Паренхима

www.arxiv.uzҳужайраларининг бўйи энига тенг ёки 2-3 марта узун, прозенхима ҳужай- раларида эса у бир неча марта узун бўлади. Юксак ўсимликлар ҳужайрасининг узунлиги ўртача 10-100 мкм бўлади. Лекин айрим ўсимликлар, масалан, тарвуз, лимон ва картошкада улар бир неча мм гача етади ва улар оддий кўз билан кўриш мумкин. Бош қа ўсимликларда бундан ҳам йирик бўлиши мумкин. Масалан, зиғирнинг прозенхима ҳужайраси 40 мм, чаён ўтиники 80 мм, раминики 200 мм гача етади. Бир ва қтнинг ўзида айрим бактерияларнинг ҳужайраси шунчалик кичикки (атиги 0,5-5мкм), улар ёру ғлик микроскопларида аранг кўринади. Ҳ ужайра асосан, 3 қисмдан: таш қаридан ўраб турувчи ҳужайра пўсти, марказида жойлашган вакуола ва ҳужайра шираси - протопластдан иборат. Ҳ ужайра пўсти ва вакуола унинг ўлик қисми, протопласт эса тирик қисмидир (1-расм). Протопласт ўз навбатида цитоплазма ва ядродан ташкил топган. Протопластнинг фаолияти туфайли ҳужайра пўсти ва ҳужайра шираси ишлаб чи қарилади. Ҳ ужайра шираси турли органик ва минерал моддаларнинг сувдаги эритмасидир. Ҳ ужайранинг ҳар бир қисми органоид деб аталади ва маълум бир вазифани бажаради. Унинг тирик бўлмаган қисми (пўсти ва шираси) ҳам тегишли вазифани бажаради. Ц и т о п л а з м а – б у шилимши қ, рангсиз сую қли кдир. Унинг таркибида 90% гача сув бўлса -да, асосан мураккаб органик бирикмалар, кўпинча

www.arxiv.uz 1- расм . Ў симлик ҳужайрасининг тузилиши 1- цитоплазма ; 2- ядро ; 3- митохондрия ; 4- хлоропластлар ; 5- хромопластлар; 6- крахмал доначалари; 7- Гольжи аппарати; 8- эндоплазматик тўр; 9- вакуола; 10- ҳужайра пўсти.оқсиллардан ташкил топган. Шунингдек, унда нуклеин кислоталар (ДНК, РНК) ва мойсимон моддалар –липидлар, углеводлар, ферментлар, гармонлар, алколоид ва бош қа органик ҳамда минерал моддалар бўлади. Цитоплазмада шунингдек, анорганик бирикмалар: углерод (10%), кислород (70%) ва водород (10%) бўлади. Булардан таш қари кальций, калий, азот, фосфор, олтингугурт, кремний, хлор, темир ва бош қа кўплаб химиявий элементлар бор. Цитоплазманинг химиявий таркиби тур ғун эмас. Модда алмашинув жараёнида оддий моддалар бирикиб мураккаб моддалар ҳосил қилади. Ҳ осил бўлган моддалар баъзан заҳира ҳолида тўпланади, баъзида эса қайтадан оддий моддаларга парчаланади.

www.arxiv.uzЁш ҳужайраларда цитоплазма уни бутунлай тўлдириб, қари ҳужайраларда эса вакуола (вакуум-бўшли қ) деб аталувчи бўшли қлар бўлади. Цитоплазманннг ҳужайра деворига та қалган қавати плазмолемма, вакуолага тақалган қавати эса тонопласт дейилади. Плазмолемма билан тонопласт ёпиш қоқ парда бўлиб, плазматик мембрана деб юритилади. У ҳужайрага моддалар тушиши, яъни танлаб ўтказишни бош қаради, ҳужайранинг озиқланиши учун муҳим роль ўйнайди. Цитоплазманинг асосий массаси – гиалоплазма анча бир хил тузилган. Уни кўплаб майда каналча, найча, пуфакчаларни ривожланган тўри тешиб ўтади. Уларнинг девори ҳам плазматик мембранадан тузилган. Тармоқланган бу тўр эндоплазматик тўр ёки эндоплазматик ретикулум деб аталади. Эндоплазматик тўр цитоплазма каналчаларини ядро ва қўшни ҳужайралар билан бо ғлайди. Моддалар алмашинуви ма ҳсулотлари ҳам шу система бўйлаб тар қалади ва ҳужайранинг турли қисмларига о қиб боради. Ҳ ужайранинг диктиосома ёки Гольжи аппарати деб аталади ган ало ҳида органоидлари ҳам эндоплазматик тўр билан функционал боғланган. Улар анча мураккаб тузилган бўлиб, гўё деворлари плазматик мембранадан тузилган ясси цистерналар пакетига ўхшайди. Гольжи аппаратида органик моддалар ва қтинча тўпланади ва кейин ҳужайранинг бошқа қисмларига тарқалади. Электрон микроскопда қаралганда, эндоплаз-матик тўр каналчаларининг таш қи юзасида ва бевосита цитоплазма қаватида юмалоқ, майда таначаларни кўриш мумкин. Бу рибосомалар деб аталади. Улар рибонуклеин кислота (РНК)нинг спиралсимон шаклли бир нечта молекуласидан ташкил топган. РНК спирали ўрами орасида оқсил молекулалари жойлашади ва улар о қсил моддаларини синтезлаб, муҳим вазифани бажаради. О қсил синтезланиши учун рибосомалардаги РНК моле-

www.arxiv.uzкулалари ҳужайра ядросидаги ДНК молекулаларидан ажраладиган информацион РНК нинг алоҳида молекула-лари томонидан активлаштирилиши керак. Муайян организм оқсилларининг ўзига хос хусусияти рибосомалар туфайли келиб чи қади, чунки "кодланган" тегишли ахборот муайян таркибга эга бўлган о қсиллар синтези учун матрица бўлиб хизмат қилади. Рибосомалар томонидан синтезланган о қс иллар эндоплаз-матик тўрга ўтади ва ҳужайранинг турли қисмларига тар қалади. Ўсимликлар ҳужайрасининг цитоплазмасида калта таё қчалар шаклидаги митохондриялар бўлади. Улар-нинг бўйи 0,2-2,0 мкмгача бўлиб, кўпинча 0,6-0,8 мкм орасида ўзгариб туради. Митохондияларнинг сони ҳужайрада жуда кўп бўлиб, ўрта ҳисобда 2-2,5 мингтани ташкил этади. Митохондриялар 60-70% о қсил моддалар, 25% гача липидлар, кам ми қдорда РНК ва анорганик бирикма-лардан тузилган. Улар анча мураккаб тузилган бўлиб, таш қи томонида икки қават мембранаси бор. Мембра- нанинг таш қи қавати митохондрияни цитоплазмадан ажратиб туради, мембрананинг ичида эса кристаллар деб аталадиган жуда кўп қи ррали ўсиқлар чи қади. Булар митохондриянинг ички юзасини бирмунча катталаш- тиради. Унинг ички камераси таркибида эрувчан о қсиллар бўлган анча бир хил сую қ масса билан тўла бўлади. Митохондрия бу ҳужайранинг энергия манбаи -дир. Бунда моддалар алмашинуви турли хил маҳсулот-ларининг ачиши натижасида ажралиб чи қадиган энергия ҳисобига аденозинтрифосфат кислота (АТФ) синтезланади. Бу АТФ ўзига хос энергия аккумуляторидир. Кейин у бир қанча химиявий ўзгаришларга учрайди, о қибатда кўплаб энергия ажралиб чи қади ва у кечадиган турли хил жараёнларда сарфланади. Митохондриялар одатда ҳаракатда бўлади. Улар ядро, хлоропласт ва бош қа ҳаётий процесслар тез кечадиган органоидлар атрофида тўпланади. Митохондрия ўсимлик ва ҳайвон ҳужайрасининг бўлиши лозим бўлган таркибий қисмидир.

www.arxiv.uzП л а с т и д а л а р – фақат ўсимлик ҳужайраларида бўлади. Улар таш қаридан иккита мембрана билан қопланган. Берадиган рангига қараб пластидалар 3 хил бўлади. Булар хлоропласт, хромопласт, лейкопласт. Хлоропласт яшил пигментли хлорофилл, қў нғир рангли каротин ва сариқ рангли ксантофилларни ўзида тутади. Хлоропластнинг асосий вазифаси айнан хлорофил билан бо ғли қ. У фотосинтез жараёнига қатнашиб анорганик моддалардан органик моддалар ҳосил қилади. Шу сабабли хлоропластлар ўсимликнинг фа қат ер устки, қуёш нурини қабул қиладиган, қисмида учраб, унинг ҳисобида ўсимлик яшил рангда бўлади. Юксак ўсимликларда хлоропластлар кўпинча линза шаклида бўлади, уларнинг диаметри 4-6 мкм, қалинлиги 1-3 мкм. Уларнинг сони ҳужайрада 1-50 тагача бўлади ва одатда цитоплазманинг девор қаватига жойлашади. Ёруғлик кам тушганда улар қу ёшга ясси томони, кўп тушганида эса қавари қ томони билан ўгирилиб туради. Хлоропластлар ичида бир хил таркибга эга бўлган модда – стромалар бор. Улар ясси халтачалар кўринишида бўлиб, параллел жойлашган мембраналар тузилишидан иборат ва тилакоид ёки ламеллалар дейилади. Стромада ДНК молекулалари, рибосомалар, липид, крахмал доналари ва бош қалар жойлашган. Хлоропластда крахмал фотосинтез жараёни натижасида ҳосил бўлади. Ферментлар ёрдамида бу крахмал шакарга айланади ва глюкоза кўринишида баргдан бошқа органоидларга ҳаракатланади. Лейкопластларда ферментлар бўлмайди. Улар-нинг ўлчами хлоропластлардан анча кичик ва тур ғун шаклга эга эмас. Лейкопластлар кўпинча тўқима ва органларнинг қуёш нури тушмайдиган ер остки қисми- да, яъни, илдиз, тугунак ва уру ғда бўлади.

www.arxiv.uzЛейкопластларнинг ички мембрана тизими хлоропластлардагига нисбатан кам тара ққ ий этган. Уларнинг стромаларида ҳам ДНК молекулалари ва рибосомалар бор. Лейкопластларнинг асосий вазифаси – запас ози қ моддалар, биринчи навбатда крахмал, баъзан о қсил ва кам ҳолларда ёғларни синтез қилишдан иборат. Хромопластлар ўзида каротиноидлар гуру ҳига мансуб қизил, қў нғир ва сари қ пигментлар тутади. Ўлчамига кўра улар хлоропластлардан анча кичик ва турли—туман шаклларда бўлади. Хромопластлар одатда айрим ўсимликларнинг гул ўрамида, пишган мевалари ва кузги баргларида бўлади. Уларнинг модда алмашинуви жараёнидаги вазифаси ҳалигача ани қланмаган. Улар-нинг билвосита вазифаси эса гулларнинг чангланиши ва уруғларни тар қалиши жараёнида ҳашарот ва қушларни жалб қилишдан иборат. Эволюция жараёнида пластидалардан дастлаб хлоропласт, улардан эса ўсимлик танасининг қи смларга ажралиши билан лейкопласт ва хромопластлар пайдо бўлган. Онтогенез жараёнида эса пластидаларнинг барча турлари бир-бирига айланиб туради. Кўпчилик ҳолларда лейкопласт хлоропластга (масалан, уру ғланган тухум ҳужайрасидан уру ғмуртак ҳосил бўлишида) ва хлоропласт – хромопластга (масалан, баргларнинг кузда сарғайиши) айланади. Фа қат хромопласт табиий шароитда, одатда, бош қа пластидаларга айланмайди. ЯДРО, УНИНГ ТУЗИЛИШИ Ядро – бу ирсий белгиларни сақлайдиган ва о қсил синтезини бош қарадиган марказдир. Ҳ ужайра ядросиз яшай олмайди, агарда уни ҳужайрадан ажратиб олинса дарҳол нобуд бўлади. Одатда ҳужайрада битта, айрим сув ўтлари ва замбуру ғларда кўп ядроли ҳужайралар бўлади.

www.arxiv.uzБактерия ва кўк яшил сув ўтларида шаклланган ядро бўлмасдан, унинг таркибига кирувчи моддалар цитоплазмада, яъни уларнинг ядроси сочма ёки диффузия ҳолатида бўлади. Ядронинг шакли турли-туман, одатда ҳужайра шаклига мос бўлади. Паренхима ҳужайраларида шарси-мон, прозенхима ҳужайраларида линза ёки ипсимон шаклда бўлади. Ядронинг ўлчами ҳам турлича: ёпи қ уру ғли ўсимликлар вегетатив органлари ҳужайраси ядросининг диаметри 10-25 мкм га тенг бўлгани ҳолда, айрим замбуру ғларникида у 1-2 мкм, харалар туркумидаги сув ўтлариники 2,5 мкм. Ядро қуйидаги қисмлар: ядро пўсти, нуклео-плазма , хромосома ва ядрочадан иборат. Ядро пўсти ядрони цитоплазмадан ажратиб туради. У икки қават мембранадан тузилган. Тузилиши ва таркибига кўра ядро пўсти эндоплазматик тўрга яқин. Ядро пўстида махсус тешикчалар – поралар бўлади. У жуда мураккаб тузилишга эга бўлиб, диаметри 80-90 мкм га тенг. Поралар ор қали макромолекулалар нуклеоплазмадан гиалоплазмага ва тескари томонга ўтиб туради. Ядро пўсти ядро ва цитоплазма орасидаги модда алмашинувини бош қариб туради, шунингдек о қсил ва липидлар синтезлаш қобилиятига эга. Нуклеоплазма – бу каллоид қоришма бўлиб, унда хромосома ва ядроча жойлашган. Нуклеоплазма тарки -бига турли хил ферментлар ва нуклеин кислотаси киради. Хромосомалар икки хил ҳолатда бўлиши мумкин. Ишчи ҳолатида ингичка ипга ўхшаш бўлиб, модда алмашинуви жараёнида фаол қатнашади. Уларни фа қат электрон микроскоп ёрдамида кўриш мумкин. Ядронинг бўлиниш даврида улар максимал даражада йи ғилиб қис қа ва йўғон бўлади. Бу ҳолатда уларни ёруғлик микроскопида ҳам кўриш мумкин бўлади. Улар генетик ахборотларни бўлиштириш ва ташиш вазифасини бажарадилар ва модда алмашинуви жараёнида қатнашмайдилар. Химиявий таркиби эса

www.arxiv.uzДНК ва оқсилдан иборат нуклеопротеиддан таркиб топган. ДНК молекулаларининг таркибий қисми – нуклеотидлардир. Нуклеотидлар 3 компонентдан: фос-фор кислотаси, дизоксирибоза шакари ва 4 та азот бирикмалари: аденин, гуанин, тимин, цитозиннинг бири. Нуклеотидлар узун занжирли хираланган тартибда бирикадилар. ДНК молекуласининг ҳужайра-нинг махсус о қсилини синтезловчи қисмига ген дейилади. Ҳ ар бир организм учун ўзига хос бўлган ДНК молекуласидаги нуклеотидлар кетма-кетлиги ирсий код дейилади. ДНК таркибини 1953 йилда инглиз олимлари Дж.Уотсон ва Ф.Криклар ани қлашган ва бу жуда йирик кашфиёт ҳисобланади. Бу кашфиёт ирсиятнинг моле-куляр механизмини тушунтириб берди. Ҳ ужайрада ДНК миқдори доимий, лекин ҳужайра ҳар гал бўлинганда янги ДНК молекулалари ҳосил бўлиб, улар она ҳужайрадан қиз ҳужайрага ўтади. Ҳ озирги тасаввурларга кўра ДНК молекуласида ҳужай- ранинг, бинобарин, ундан пайдо бўладиган организм-нинг ҳам барча ирсий ахбороти "кодланган" бўлади. Ядро ичида ги ядроча одатда сфера шаклида бўлиб, анча қуюқлиги билан ажралиб туради. Уларда РНК бор ва уларнинг ўлчами бе қарор. Ядрочалар ҳужайрада муҳим вазифани бажаради, уларда кейинро қ цитоплазмага ўтадиган рибосомалар ҳосил бўлади ва у РНК кислоталари синтезида ҳамда ядронинг бўлиниш процессида иштирок этади. Шундай қилиб, ядро ҳужайранииг муҳим қисми ҳисобланади. Ҳ ужайрани иккига бўлиб бир қисми ядросиз қолдирилса шу қисми тезда ўлади. У ҳужайра қобиғини ҳосил бўлишида ҳам иштирок этади. Ҳ ужайра бўлинаётганида дастлаб ядро бўлинади. Ядро ва ҳужайранинг бўлиниши. Ҳ ужайра оддий усулда, яъни бўлиниб кўпаяди. Бунда битта она ҳужайрадан 2 та қиз ҳужайра ҳосил бўлади. Ҳ ужайралар уч хил: тўғри, яъни амитоз, нотўғри, яъни митоз ва редукцион, яъни мейоз йўли билан кўпаяди.

www.arxiv.uzАмитоз бўлиниш айрим тубан ўсимликлар (бактериялар ва замбуру ғлар)да содир бўлади. Унинг моҳияти шундан иборатки, дастлаб ҳужайранинг юмало қ ядроси чўзилиб, узунчо қ шаклга киради. Кейин белидан ингичкалашиб иккига бўлинади. Сўнгра цитоплазма ҳам худди шундай бўлинади. Митоз (кариокинез) вегетатив ҳужайраларга ва кўпгина тубан ўсимликларга хосдир. У тўрт фаза : профаза, метафаза, анафаза ва телофазага бўлинади. Профазада тиним ҳолатидаги ядро бўртиб катталашади. Ундаги хромосомалар бу даврда ип шакли -да бўлади . Хромосомалар хроматик моддалар (ДНК молекулаларининг о қсил билан бирикмаси) протофиб - риллалардан ҳосил бўлади. Профаза охирида ядронинг ҳамма моддаси хромосома ва ядро ширасига ажралади. Бунда ҳар қайси ўзининг ёнида худди ўзига ўхшаган хромосома синтезлайди. Метафазада ядро пўсти эриб кетиб, ядро шираси билан цитоплазма ажралиб кетади. Хромо-сомалар йўғонлашиб, калта тортади ва ўсимликнинг ўзига хос шаклга киради. Хромосоманинг ҳар бир жуфти ҳужайранинг ўртасида ичига ботиқ томонлари билан жойлашади. Шунингдек, ҳужайрада ахроматин дук деб аталувчи бир қутбдан иккинчи қутбга чўзилган рангсиз иплар ҳосил бўлади. Хромосомалар ана шу дукнинг ўртасида жойлашиб дукларнинг бир қисми ҳужайраларга бирикади. Метафаза охирида хромо -сомалар иккига ажралади ва уларнинг сони икки марта ортади. Ажралган қиз хромосомалар анафазада хрома -тин дукнинг икки учига шундай тарқаладики, бунда ҳужайранинг қутбларида ҳужайра бўлинаётган даврдаги хромосомалар сонига тенг миқдорда хромосома бўлади. Ҳ ужайранинг қутбларига бориб жойлашган хромосомалар телофазада кам сезилади, чун ки улар хроматик модданинг протофибриллаларига ажралади. Ядроча, ядро пўсти қайта тикланиб,

www.arxiv.uzҳужайра пўсти ривожлана бошлайди. Демак, телофаза профазанинг аксидир. Мейоз редукцион) ўсимликлар ҳаётида бир марта, кўп йиллик ўсимликлар ҳаётида ҳар йили гуллаш даврида содир бўлиши билан митоздан фарқ қилади. Таш қи кўринишидан мейоз митозга ўхшайди, лекин редукцион бўлинишда бир-бири билан тез алмаши-надиган икки бўлиниш содир бўлади. Профазада ҳам хромосомалар ҳосил бўлиши кузатилади, лекин узун хромосома иплари аввал тартибсиз жойлашади, кейин жуфт хромосомалар я қинлашади, улар йўғонлашиб, калта тортади ва бир- бирига параллел ҳолда зич туташади. Улар бир-бири билан шунчалик зич жойлашадики, гуё ядрода қўш хромосома эмас, фа қат битта хромосома бордек туюлади ва улар бивалент деб юритилади. Кейинги фаза – метафазада ядро пўсти йўқо-либ, бивалент ҳужайранинг экваториал қисмида жойла-шади ва бўлинишнинг ахроматик дуки ҳосил бўлади. Жуфт хромосомалар тар қалади. Анафазада гомологик хромосомаларнинг ўзаро бо ғли қлиги бузилиб, улар ҳужайраларнинг қутбларига тар қалади. Бунда ҳар бир хромосома иккита хроматиндан тузилган бўлади. Митозда эса қутбдаги битта хроматидли хромосомалар тарқалади. Телофаза эса жуда қис қа бўлиб, бу фазада биринчи бўлиниш процесси тугайди ва иккинчи бўлиниш метафазаси бошланади. Бунда ҳар бир хромосома яна қайтадаи иккита ва якка хроматидга бўлинади, улар яна қайтадан қутбларга тарқалади. Иккинчи телофазада ядро пўсти ва ядрочаси бўлган тўртта янги ядро вужудга келади. Хуллас, мейозда битта она ҳужайрадан тўртта қиз ҳужайра ҳосил бўлади. Ядро бўлинганда ҳосил бўладиган хромосо-малар сони ўсимликнинг ҳар қайси турида доимий бўлади. Масалан, қатти қ буғдойда хромосомалар 28 та, ғў зада 26 та, маккажўхорида 20 та, нўхатда 14 та бўлади. Ҳ ужайра бўлинаётганда ҳосил бўладиган бу хромосома-лар сони диплоид сон дейилади ва 2п билан ифодаланади.

www.arxiv.uzХромосомалар сони икки марта камаядиган редукцион бўлинишдан кейин ядро гаплоид бўлади, яъни хромосомалар тўплами икки марта кам бўлади ва п билан ифодаланади. Редукцион бўлинишнинг биологик маъноси ҳам ана шундан иборат, чунки бундай бўлинишсиз хромосомалар сони диплоид бўлган жинсий ҳужайралар қў шилганда тўртта, кейинги бўлинишда саккизта хромосомалар тўплами ҳосил бўлар эди. Редукцион бўлиниш ҳар хил ўсимликларда улар ҳаётининг турли даврларида содир бўлади. Гулли ўсимликларда бу жараён улар уруғланишидан бир оз илгари жинсий ҳужайралар шаклланаётганда кузати-лади. Папоротник ва қир қ бўғимларда эса редукцион бўлиниш билан уруғланиш орасида узо қ вақт ўтади ва ўсимлик ҳаётида худди икки давр бордек туюлади: бири редукцион бўлинишдан уруғланишгача, иккинчиси, уру ғланишдан янги редукцион бўлинишигача бўлган давр. Кейинги ҳолда ўсимлик ҳаётида иккита бир хил бўғин: бири жинсий, яъни гаметофит, иккинчиси жинссиз, яъни спорофит пайдо бўлади ва улар доим бир-бири билан тўғри алмашиб туради. Гаметофит ҳужайралар доим гаплоид бўлади, улар ҳосил қиладиган жинсий ҳужайралар ҳам гаплоид. Жинсий процессда иккита жинсий ҳужайранинг қўшилишидан зигота деб аталадиган диплоид ҳужайра ҳосил бўлади. Зигота кўп марта бўлиниши натижасида жинссиз бўғин, яъни спорофит ривожланади. Спорофит ҳаётининг охирида редукцион бўлиниш содир бўлиб, спора деб аталадиган гаплоид ҳужайралар ҳосил бўлади. Споралар она ҳужайралардан ажралган алоҳида ҳужайралардир: улардан кейинги жинсий бўғин, яъни гаметофит ривожланади. Баъзан табиатда ядродаги хромосомалар сони кўп марта ортиши кузатилади. Бу ҳодиса полиплоидия деб аталади. Агарда хромосомалар сони гаплоид ядродагига нисбатан 3 марта ошса – триплоид, 4 марта ошса – тетраплоид ядро дейилади ва ҳоказо.

www.arxiv.uzЎсимликларнинг полиплоид формалари кўпинча ўзида қимматли хўжалик белгиларини тутиб, улар кейинги танлаш ва кўпайтириш учун хизмат қилади. Маълумки, организмлар ирсий белгиларининг наслдан-наслга ўтишида хромосомадаги ДНК молекула-лари тўплами ва уларнин г таркиби асосий роль ўйнайди. Ирсиятни белгилайдиган барча ирсий омиллар йиғин-диси генотип, организм ва унинг белгиларининг ривожланишида бу омилларнинг амалий намоён бўлиши фенотип дейилади. Ирсий белги – хусусиятларни ота-она организмидан наслга ўтиши қуйидагича ифодаланади: ядродаги ДНК молекулалари алоҳида ахборот РНК молекулаларини ҳосил қилади, булар кейинчалик цитоплазмага ўтиб, рибосомаларга қў шилади ва шу организм учун хос бўлган матрица (асос) бўлиб хизмат қилади. Хуллас, ДНК молекулаларида бўлғуси организмнинг генотипик хусусиятлари кодлангандир ва генотип фенотипнинг кейинги ривожланишини назорат қилади. Шунингдек, ор ганизм шаклланаётган муҳит шароити ҳам бунга таъсир қилади.

www.arxiv.uzА Д А Б И Ё Т Л А Р: 1. Ахмедова М.М. Маҳмедов А.М., Ҳусанов Н.А. Инглизча -ўзбекча-русча ботаника атамалари лўғати : Ўзбекистон, 2002.128б. 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. – Ботаника: Морфология и анатомия растений. М: «Просве-щение», 1988. 3. Жуковский П.М. - Ботаника. М., «Колос», 1982. 4. Зокиров Қ.3., Набиев М.М., Пратов Ў.П., Жамол- хонов Х.А. Русча-ўзбекча ботаника терминлари- нинг қисқача изоҳли луғати. Тошкент, 1963. 5. Икромов М.И., Нормуродов Х.Н., Юлдашев А.С. Ботаника. Ўсимликлар морфологияси ва анатомия-си. Тошкент: «Ўзбекистон», 2002. 6. Набиев М.М. Ботаника атлас-луғати. Тошкент, 1963. 7. Хржановский В.Г., Пономаренко С.Ф. Ботаника. М., «Колос», 1988. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Псилофитсимонлар ва псилотсимонлар бўлимлари

Ўсимликларнинг кўпайиши 2

Гулли ўсимликларнинг кўпайиши

Юксак ўсимликларнинг вегетатив органлари

Ўсимликларнинг узидан чангланишга мосланишлари