Юксак ўсимликларнинг вегетатив органлари - Botanika - Referatlar

Юксак ўсимликларнинг вегетатив органлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3165 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uzЮксак ўсимликларнинг вегетатив органлари Режа: 1. Илдиз 2. новда 3. Поя 4. Барг

www.arxiv.uzЎсимликлар морфологияси фани гулли ўсим -ликларда 3та асосий орган бор деб ҳисоблайди. Булар: илдиз, поя, барг. Бош қа органлар эса, жумла-дан гул, тикан, гажак, куртак, мевалар ю қоридаги органлардан шакли ўзгариши натижасида келиб чиққан. Юксак ўсимликларнинг органлари бажара-диган вазифасига қараб вегетатив ва генератив органларга бўлинади. Вегетатив органлар ўсимлик-ларни ози қлантириш, ассимиляция, газ алмашинуви ва бош қа вазифаларни, генератив органлар эса жинсий кўпайиш вазифасини бажаради. Вегетатив органларнинг тузилишидаги асосий қонуниятлардан бири қутблиликдир . Унинг моҳияти шундан иборатки, ўсимликнинг учки ва қу йи қисми морфологик ва физиологик жиҳатдан фар қ қилади. Шу сабабли у фа қат учига қараб ўсади. Қ аламча ерга қў йи қисми билан экилади (4- расм). Иккинчи асосий қ онуният бу ўсимлик орган-ларининг симметрик бўлишидир. Яъни, ўсимликларнинг бир хил қ исмлари гуруҳда мутаносиб жойлашади. Кўпчилик ҳ олларда радиал симметрия учрайди. Бунда цилиндрсимон поя ва шарсимон мева айланасининг барча градуслари бўйлаб текислик ўтказилган деб фараз қ илсак, бу текисликлар уларни тенг қ исмларга бўлади. Моносимметрияда бир ўсимлик ёки унинг органидан фа қ ат битта симметрик текислик ўтиши мумкин (5- расм, 1). Полисимметрияда эса бир нечта текислик ўтказса бўлади (5- расм, 2). Баъзи ўсимликлар танасидан гулларни симметрик қ исмларга ажратадиган бирорта ҳ ам текислик ўтказиб бўлмайди, улар ассимметрик тузилган

www.arxiv.uz 4- расм. Тол қаламчасида қутблилик ҳодисасининг намоён бўлиши 1- тўғри ҳолатдаги қаламча; 2- тескари ҳолатдаги қаламча. бўлади (5-расм, 3). Моносимметрик гуллар –зигоморф, полисимметрик гуллар – актиноморф гуллар дейилади. Билатерал симметрияда эса ўсимлик органи бўйлаб фа қат иккита ўзаро перпендикуляр текислик ўтказиш мумкин. Масалан, ёнғо қ ва бодомнинг мевасида. Эволюция жараёнида ўсимликларнинг турли органлари ҳар хил вазифани бажариб, шунчалик метаморфозлашиб кетадики, ҳатто уларни илгариги ҳолатини ани қлаш жуда қийин бўлади. Масалан, гулнинг тожбарглари, нўхатнинг гажаклари ўзгарган баргдир. Токнинг гажаклари эса ўзгарган новдадир. Шундай қилиб, таш қи кўринишдан бир-биридан кескин фар қ қилиб, келиб чи қиши бир хил бўлган органлар гомоло гик органлар дейилади.

www.arxiv.uz 5- расм. Гулларда симметрия ҳодисаси А- моносимметрик; Б- полисимметрик; В- асимметрик.Аналогик органлар эса таш қи томонидан бир-бирига ўхшаш бўлиши ва бир хил функцияни бажариши мумкин, лекин уларнинг келиб чиқиши ҳар хил бўлади. Аналогик органлардан зирк ва дўлананинг тикани бир- бирига ўхшайди ва бир хил вазифани бажаради, лекин келиб чи қиши жиҳатдан ҳар хил. Зиркнинг тикани баргдан, дўлананики новдадан ҳосил бўлган. Бир хил экологик шароитда яшайдиган турли хил систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларда ўхшаш белгилар пайдо бўлади. Масалан, қуру қ и қлим шароитида ўсадиган Америка кактуслари ва Африка сутламагули морфологик жиҳатдан бир-бирига ўхшашдир. Ёки Ўрта Осиё саҳроларида ўсувчи торондошлар оиласининг вакили қандим, шўрадошлар оиласининг вакили шўра-нинг ташқи белгилари бир-бирига ўхшаш бўлади. Шундай қилиб, турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларни бир хил шароитда яшаши о қи батида ўхшаш морфологик белгилар ҳосил қи лиши к о н в е р г е н ц и я дейилади. Эволоюция жараёнида дастлабки аҳамиятини йў қотган ва батамом йўқолиб кетиш олдида турган органлар р у д и м е н т л а р дейилади. Масалан, саҳрода ўсадиган саксовулнинг барглари кам сув буғлатишга мослашиш натижасида редукциялашиб юп қа тангачаларга айланган.

www.arxiv.uzЎсимликлар оламида кўпинча к о р р е л я ц и я ҳодисасини кузатиш мумкин. Унинг мо ҳияти шундан иборатки, ўсимликлар бир органининг ривожланиши иккинчисига жуда бо ғли қ бўлади. Масалан, дарахт ва буталар шохидаги ён куртаклар фа қат иккинчи йилда нормал ривожланади, агарда поядаги барг юлиб ташланса, куртаклар шу йилнинг ўзидаё қ ривожланиб, янги новда ҳосил қ илиши мумкин. Пахтачиликда ғў зани чеканка қилиш ана шунга асосланган, яъни ҳосилни кўпайтириш учун уни ўсувчи учки новдаси кесилади. ИЛДИЗ Илдизнинг тузилиши в а вазифаси . Ўсимлик ҳаёти учун илдиз қу йидаги муҳим вазифаларни бажаради:  ўсимлик илдиз ор қали сув ва унда эриган минерал моддаларни шимиб олади;  у ўсимликни тупро қда тутиб туради ва уни шамол ва бош қа механик таъсирларга қа рши чидамли қилади;  илдизда запас ози қ моддалар тўпланади;  вегетатив кўпайиш учун хизмат қилади;  тупро қдаги микроорганизмлар билан симбиоз ало қада бўлади. Ушбу вазифалар яхши ривожланган кўпчилик илдизларга хос. Дастлабки ўсимликларда илдиз ва поя бўлмаган, апикаль меристема ёрдамида юқорига ўсиб дихотомик шохланган. Шохнинг бир учи юқорига кўтарилиб, иккинчи учи эса ерга тегиб турган ва шу учи билан сув ва минерал моддалар сўрилган. Эволюция натижасида кейинчалик тупроққа тегиб турган новда шохланиб тупроқдан озиқ моддани ўзлаштириш жараёни такомиллашиб борган.

www.arxiv.uz Илдизнинг алоҳида орган сифатида пайдо бўлиши кескин структуравий ўзгаришларга, жумладан, махсус тўқималарнинг шаклланишини тақозо қилган. Тупроқдан моддаларни ўзлаштиришни илдизнинг ёш ва нозик новдалари ўз зиммасига олган. Тараққиёт жараёнида илдиз ўзининг сўриш юзасини тармоқланиш орқали кўплаб сўрувчи илдиз учлари ҳосил қилиш, доимий ўсиш орқали илдиз учларини тупроқнинг янги қаватларига кириб бориши, илдиз туклари ҳосил қилиш, янги қўшимча илдизлар ҳосил қилиш туфайли кенгайтиришга мослашган. Ҳақиқий илдиз қирққулоқсимонларда вужудга келди, кейинчалик гулли ўсимликларда илдиз такомил-лашди. Илдизнинг пайдо бўлиши ўсимликлар эволюция-сида йирик бурилиш бўлиб, бу уларни қуруқликни эгаллаш ва йирик дарахт бўлиб кўкка бўй чўзиб ўсиш имкониятини яратди. Илдиз бошланғичи уруғда жойлашган бўлади. Уруғ унганда илдиз пўстни ёриб ташқарига чиқади. Бир паллалиларда уруғдан бир неча илдиз, икки паллалиларда фақат битта илдиз чиқади. Ўсиш жараёнида у ривожланиб, ўқ илдизга айланади. Асосий илдиз билан поя ўртасидаги чегара илдиз бўйни деб аталади. Муртакдан ривожланган илдиз асосий, поядан ёки бошқа органлардан ўсиб чиққан илдиз қўшимча илдиз дейилади. Асосий ёки ўқ илдиз тез ўсиб, озгина вақт ичида ён илдизлар ҳосил қилади. Бир паллалиларда асосий илдиз тез орада ўсишдан тўхтаб қуриб қолади, унинг ўрнига поя остидан кўплаб қўшимча илдизлар ўсиб чиқади. Келиб чи қишига кўра илдизлар асосий ва ён илдизларга бўлинади. Дастлаб асосий илдиз, кейин эса атрофга таралиб ён илдизлар чи қади. Улар асосий илдизга перпендикуляр ёки маълум бурчак остида жойлашиши мумкин. Ўз навбатида ён илдизлар ҳам шохланиб биринчи тартибли, улар ҳам шохланиб иккинчи тартибли илдизлар чиқади ва ҳ оказо.

www.arxiv.uzҚў шимча илдизлар деб аталувчи илдизлар эса асосий ва ён илдизлардан эмас, балки, поядан, ҳатто барглардан ҳам чи қади. Бундай илдизлар ўсимликлар ер устки органларининг бирор қисми нам тупро ққ а кўмилиб қолганда ҳосил бўлади. Масалан, маккажў-хори, ток, қандимда уни тез-тез кузатиш мумкин. Бегониянинг барглари ҳам қў шимча илдиз чи қ аради. Илдизлар ташқи кўринишига қараб ўқ илдиз ва попук илдизга бўлинади. Ўқ илдизларда асосий илдиз яхши ривожла-ниб ерга чу қур кириб боради. Ғў за, янто қ, беда каби ўсимликларнинг илдизи бунга мисол бўла олади. Попук илдизлар ҳам асосий илдиз ўсишдан тўхтагандан кейин ҳосил бўлган жуда кўп қў шимча илдизлардан иборат. Бу типдаги илдизлар аксарият ҳолда бир паллали ўсимликлар, хусусан ғалладош- ларда учрайди. Булардан таш қари, илдизнинг бошқа шаклла-ри, масалан, ипсимон, дуксимон, пиёзбошсимон, конуссимон кабилари ҳам учрайди. Лавлаги, сабзи, турп каби илдизмеваларнинг илдизи ана шундай илдиз. Баъзи кўп йиллик ўсимликлар ён илдизлари қў шимча куртак ҳосил қилиш қобилиятига эга бўлиб, кейинчалик бу куртаклардан илдиз бачкилари деб аталадиган янги ер устки поялари ўсиб чи қиши мумкин. Булар одатда гилос, терак, акация каби дарахтларда кузатилади. Илдизнинг поядан ажралиб турадиган белги-ларидан бири унда барглар бўлмайди. Илдизларнинг учида илдиз қин и бўлиши ҳам улар учун жуда характерлидир. Ёш илдиз учидан бироз ю қориро қда эпидермис ҳужайралари ўсимталари бўлган илдиз тукчалари билан зич қопланган. Илдиз тукчаларининг вазифаси тупро қдан сув ва ози қ моддаларни сўришдир. Шундай тукчаларнинг борлиги илдизнинг

www.arxiv.uzсўрувчи юзасини 5- 10, ҳатто 30-40 баробар оширади. Илдиз тукчалари сув ва бот қоқ ўсимликларда, текинхўр ўсимликларда деярли бўлмайди. Илдиз системасини узунлиги турли ўсимлик -ларда турличадир. Масалан, карамда 1,5 м,бедада 2 м, ёнғоқда 20 м, янтоқда ундан ҳам орти қ бўлади. Илдиз системасининг умумий узунлиги ҳам турличадир. Ғалла ўсимликларида 500-600 м бўлгани ҳолда бу ғдой илдиз тукларининг жами узунлиги 20 км га етади. Қ ово қ илдизларининг жами узунлиги тахминан 25 км бўлиб, улар ҳар куни ўрта ҳисобда 300 м га ўсади. Илдизлар чексиз ўсиш хусусиятига эга. Буни тажриба майдонида осон исботлаш му мкин. Лекин табиий шароитда улар ўз имкониятларидан тўлиқ фойдалана олмайдилар. Чунки бошқа ўсимликлар илдизи ёки тупроқдаги қаттиқ элементлар буни чеклайди. Юқорида айтилганидек, илдизнинг қисмлари апексдан узоқ ёки яқинлигига қараб турли вазифаларни бажаради. Битта илдиз системасида турли вазифаларни бажарувчи илдизлар мавжуд. Бу фарқ шунчалик каттаки, ҳатто у морфологик жиҳатдан ҳам осон сезилади. Кўпчилик ўсимликларда ўсувчи ва сўрувчи қисмлари аниқ ажралиб туради. Ўсувчи қисмлар одатда анча йўғон ва тупроққа чуқур кириб боради. Илдизларнинг чексиз ўсиш қобилиятини сунъий тайёрланган озиқлантирувчи муҳитда илдиз-нинг ўсувчи қисмини ўстириб кўрганда аниқ кўриш мумкин. Агар субстрактда барча элементлар мавжуд бўлса ва ўсувчи илдиз учини кесиб янги колбага жойлаштириб турилса, у кўп йиллар давомида ўсиши, уларнинг йиғиндиси эса бир неча км га етиши ҳисоблаб чиқилган. Лекин табиий шароитда унинг ўсишини чекловчи омиллар кўп. 1866 йилда рус олими М.С.Воронин дуккакли ўсимликлар илдизларида тугунаклар шаклида ги шишлар борлигини ани қлади. Кейинчалик уларнинг пўстлоқ паренхимаси тўқималарига алоҳида

www.arxiv.uzбакте-риялар кириб яшаши ани қланди. Бу бактериялар тупро қ ва ўсимликлар тугунагига кирган азотни ўзлаштирадилар, бактериялар нобуд бўлгач ўзлаш-тирилган азот тупроқда қолади ва ҳосилдорликни ошириш учун хизмат қилади. Шунингдек, тупро қда яшовчи замбуруғлар ҳам гифалари билан илдиз юзасини, ҳатто ҳужайра орали қлари ва бўшлиқларини эгаллаб олади. Юксак ўсимликлар ва замбуру ғларнинг бу хилда бирга яшаши микориза (юнон. микос-замбуруғ, ридза -илдиз ) дейилади. Микоризанинг аҳамияти шундан иборатки, замбуруғлар қийин эрийдиган баъзи запас озиқ моддаларни парчалаш ва эритишга ёрдам беради. Шунингдек, илдизнин г шимиш қобилиятини оширади, уларни витаминлар билан, баъзан азот билан таъминлашга ёрдам беради. Замбуруғлар ўз навбатида илдизлардаги углеводлар билан озиқланади. Микоризанинг мо ҳияти биринчи бўлиб рус олими Каменский томонидан очилган бўлиб, бундай симбиоз замбуруғ учун ҳам, юксак ўсимлик учун ҳам фойдали эканлигини кўрсатиб берган. Илдиз метаморфози. Бир қанча ўсимликларнинг илдизлари ўз фаолиятлари даврида метаморфозга учраб, ози қ моддалар тўплайдиган жой бўлиб хизмат қилади. Шу муносабат билан улар йўғон ва этли бўлади. Уларнинг бир неча хили мавжуд. Илдизмевалар. Асосий илдиз ўз шаклини ўзгартириб йўғонлашади ва ўзида запас ози қ моддаларни тўплайди. Бунга сабзи, шолғом , турп, редиска, петрушкалар киради. Илдиз тугунак. Асосий илдизлардан таш қари ён ва қў шимча илдизлар ҳам метаморфозга учраши мумкин. Ози қ моддалари сақланадиган йўғон бу жойни илдиз тугунаклари ёки илдиз ғуддалари дейилади. Улар қишни ўтказиш учун эмас, балки вегетатив кўпайиш учун хизмат қилади. Буларга картошкагул, ерён ғоқ, батат каби ўсимлик-ларнинг илдиз тугунаклари мисол бўлади.

www.arxiv.uz Таянч илдизларни поядан чиққан қў шимча илдизлар ҳ осил қ илиб, улар пояни тик тутиб туриш учун хизмат қ илади. Бундай илдизларни маккажўхори, оқжўхорида кузатиш мумкин.Сўрғич илдизлар. Текинхўр ўсимликларда хлорофилл доначалари бўлмаганлиги сабабли улар бошқа ўсимликларнинг ози қ моддалари ҳисобига яшайдилар. Бундай ўсимликларда асосий илдизлар ўрнида сўрғич илдизлар бўлади. Бунақа илдизлар зарпечак, шум ғия ва плюшда учрайди. Ҳаво илдизлари. Бу хилдаги илдизлар тропик ўсимликларда учраб, унинг поясидан илдизлар чи қиб, ҳавода осилиб туради ва ундаги сув бу ғларини ўзлаштиради. Масалан, монстера ўсимлиги илдизи. Нафас олувчи илдизлар. Бот қоқ ликларда ўсадиган айрим ўсимликлар, масалан, бот қоқ сарвида илдизга қўш имча кислород керак бўлганда, улар нафас олувчи илдизларни ҳосил қилади. Илдизнинг анатомик тузилиши. Илдизлар бажарадиган вазифасига қараб ҳар хил тўқималардан ташкил топган бўлиб, улар илдиз учидан бошлаб маълум тартибда жойлашган. Илдизнинг учи одатда илдиз қини билан қопланиб ва паренхиматик ҳужайралардан иборат бўлади. Ҳ ужайраларнинг пўсти юп қа, таш қи томони шилимшиқдир. Бу эса тупро қ заррачалари орасида ўсаётган илдизнинг ҳаракатланишини осонлаштиради. Илдиз қинининг устида унинг ўсиш ну қтаси ёки конуси жойлашган. Ўсиш конусининг ҳужайралари бир хил меристема ҳужайраларидан иборат. Шу ҳужайраларнинг узлуксиз кетма-кет ажралиши натижасида актив бўлинадиган бирламчи меристема ҳосил бўлиб, илдизни ўстирувчи ва унинг ор қасида кўплаб бўлинадиган майда меристема ҳужайраларини қолдиради. Уларнинг тўплами бўлиниш зонаси деб аталади. Кейинро қ меристема ҳужайраларидан чўзи қ ва ингичка ҳужайралар группаси ажралиб чи қади ва улар ўсиш

www.arxiv.uzконусидан бир мунча юқорида (1- 1,5 мм) жойлашади. Бу ўсиш ёки чўзилиш зонасини ташкил этиб, ҳужайралар бўлинишдан тўхтайди. Илдизнинг бирламчи гисто-логик элементлар пайдо бўлиши билан унинг учинчи 6-расм.Илдиз зоналари 1-бўлиниш зонаси; 3-сўриш зонаси; 2-чўзилиш зонаси; 4- ўтказиш зонаси; қ-илдиз қини. зонаси бошланиб, сўриш зонаси дейилади. Илдизнинг бу зонасидаги эпиблема ҳужайра-ларининг бир қисми таш қи томонга бўртиб ўсади ва тукчалар ҳосил қилади. Улар сув ва минерал моддаларни сўриш учун хизмат қилади. Илдиз тукчаларининг умри жуда қис қа бўлиб, бирин—кетин янги тукчалар ҳосил бўлаверади. Ҳ ар бир тукча 10—20 кунгача яшайди. Баъзилари эса ёғочланиб 2 йилгача сўриш қобилиятини йў қотмайди. Илдизнинг шу зонадан ю қори қисми ўтказиш зонаси дейилиб, ундан ён илдизлар чи қади. Уларда иккиламчи тузилган элементлар пайдо бўлиб ўтказиш вазифасини бажаради (6- расм).

www.arxiv.uz НОВДА Новданинг морфологик тузилиши ва типлари . Ўсимликлар морфологиясида баргли поя новда деб юритилади. Новда юксак ўсимликларда муҳим орган ҳисобланади. Аслида вегетатив новда ўсимликнинг ҳаводан озиқланиши учун хизмат қилади, лекин унинг бошқа вазифалари ва шакл ўзгаришлари бор. Спорали новда эса репродуктив орган сифатида ихтисослашган ва кўпайиш учун хизмат қилади. Вегетатив новда цилиндр шаклидаги ўқ (поя) ва ясси шаклдаги баргдан иборат. Новданинг пояси баргсиз, барг эса поясиз бўла олмайди, чунки улар бир-бирига ҳам морфологик, ҳам функционал боғланган. Шунинг-дек, новдада албатта куртак бўлади. Куртак эса янги новданинг муртак ҳолати бўлиб, ундан барг сингари, маълум тартиб асосида ўқдан чиқиб тармоқланиб узоқ муддат ўсади ва новдалар тизими шаклланади. Новданинг асосий вазифаси – ўсимлик баргла-рини, куртак, гул ва меваларни тутиб туриш, баргларда ҳосил бўлган органик моддаларни ўтказиш, шунингдек механик ва баъзан ғамлаш вазифасини бажаради. Баргларнинг новдага бириккан жойида, одатда, кичик бўртмалар ҳосил бўлади, улар новда бўғимлари деб аталади. Бир бўғим билан иккинчи бўғим орасидаги масофа бўғим оралиғи деб аталади. Новда ўқи билан барг орасида ҳосил бўлган бурчак барг қў лтиғи дейилади. Барг тўкилиб кетгандан кейин новдада қолган жой барг ўрни дейилади. Ҳ ар бир новда учки куртакдан ривожланади. Уларнинг бошланғич барглари бирламчи меристемадан иборат бўлиб, поянинг ўсиш конуси деб аталадиган учки қисмини ҳимоя қилади. Поянинг ўсиш конуси асосида бошлан ғич баргнинг майда думбо қчалари бўлади. Кейинчалик бу думбоқчалардан примордиал барг чи қади. Бирламчи думбо қчалар қў лтиғида иккиламчи новданинг ён шохла-

www.arxiv.uzри ўсиб чи қишига асос бўладиган қў лти қ куртаклари вужудга келади. Мўътадил иқлим шароитида учки ва ён куртаклар қишда тиним ҳолатига ўтади ва улар қишловчи куртаклар деб юритилиб, баҳорда қайта уй ғонади. Баъзан қўлтиқ куртаклар узо қ ва қт тиним ҳолатида бўлиши ва фа қат новданинг учи кесилганда ёки учки куртаклар олиб ташланганда ўса бошлайди. Бу куртаклар яширин куртаклар дейилади. Новданинг ташқи тўқималари, баъзан ички тўқималари, хусусан, камбийдан қў шимча куртаклар ҳосил бўлади. Улар кўпинча новда ва шохлар кесилганда ёки тўнканинг четларида ҳосил бўлади. Янто қ, қайин , зарангларда бўқоқлар ҳам ана шу куртаклардан ҳосил бўлади. Бу бўқоқлардан эса турли хил сувенирлар ва идишлар тайёрлаш мумкин. Учки куртаклардан ўсиб чи қадиган новдалар, одатда, ю қорига қараб ўсади. Улар баъзан ёнга қараб ўсиб судралувчи новда ҳосил бўлади. Баъзи ўсимликлар, хусусан, мажнунтол, қайинда новдалар пастга қараб ўсиб йи ғло қи формалар ҳосил қилади. Одатда ўсимлик новдаси бир нечта, баъзида жуда кўплаб бўғим ва бўғим оралиқлари ҳосил қилади. Шундай қилиб, новда метамер тузилишига эга. Ўсимликнинг биринчи пояси – унинг асосий поясидир. У муртак ҳолидаги поя бўлиб, олдинги бобда кўрганимиздек гипокотиль, уруғпалла ва куртакдан иборат. Жойлашишига кўра бу учки куртак бўлиб, унинг фаолияти тўхтамагунча ўсишда ва янги метамерлар ҳосил қилишда давом этаверади. Учки куртакдан ташқари новдада ён куртаклар ҳам ҳосил бўлади. Ўсимликда у бўғим устида, барг қўлтиғида жойлашади, чунки бу ерда у иссиқ ва совуқдан сақланган бўлади. Бу куртак эса пазух куртаги деб аталади. Ён пазух куртагидан ён новдалар шаклланади ва ўсимлик шохланади. Шундай қилиб, учки новдадан иккинчи, ундан учинчи, тўртинчи ва ҳ.к. тартибдаги новдалар ўсиб, новдалар тизимини ташкил

www.arxiv.uzқилади. Бу жараён ўсиш конусининг фаолияти тўхтагунча давом этади. Бунинг ҳисобидан ҳосил бўлган шох-шабба ўсимликни ташқи муҳит билан кенг қамровли алоқада бўлиш имкониятини яратади. Куртак бу муртак ҳолатидаги, ҳали очилмаган новдадир. У меристематик муртак ўқидан иборат бўлиб, вегетатив куртак ўсиш конуси билан тугайди ва турли ёшдаги устма-уст жойлашган муртак ҳолатидаги барглар, яъни бир қатор метамерлардан иборат. Куртакдаги бўғимлар бир- бирига жуда яқин ва жипслашган. Вегетатив куртак билан бир қаторда вегетатив-генератив куртаклар ҳам мавжуд бўлиб, унда қатор вегетатив метамерлар жойлашиб, ўсиш конуси эса муртак ҳолатидаги гул ва тўпгулга айланган. Бу типдаги куртаклар асосан ўт ўсимликларига хос бўлса -да, у айрим дарахт ва буталарда (сирень, бузина) ҳам учрайди. Соф генератив ёки гул куртаклари эса фақат гулнинг муртагидан таркиб топиб, унда яшил рангли ассимиляция қилувчи барглар бўлмайди. Кейинчалик улар ғунчалар дейилади. Бу ҳодисани қатор мевали дарахтлар, олма, гилос, ўрик ва бошқаларда яққол кузатиш мумкин. Куртак ташқаридан бир неча қават тангачалар билан қопланган бўлиб, улар куртакни иссиқ-совуқдан сақлаш вазифасини бажаради. Бу куртаклар шу сабабли ёпиқ куртаклар деб юритилади. Қопловчи тангачани қишловчи куртакларда, хусусан, эман, қайин, тилоғоч, тол каби дарахтларда яққол кузатиш мумкин. Тангачаларнинг сони турли ўсимликларда турли хил бўлади. Эманда 20 тадан ортиқ, толда 2 та, бирпаллалиларда атиги 1 дона бўлади. Очиқ куртаклар деб аталувчи куртаклар эса бир ва кўп йиллик ўтларда учрайди. Ёпиқ куртакли дарахт ва буталарда ҳам очиқ куртаклар бўлиши мумкин. Фақат уларни бу ўсимликларда баҳор ва ёзда кузатиш мумкин. Лекин баъзи кўп йиллик ўтлар очиқ куртаклари билан қишлайди (живучка, зеленчук, мушук панжаси ва бошқ.).

www.arxiv.uzКуртак ичида новданинг меристематик учи – унинг апекси жойлашган. Апекс тинимсиз фаолиятдаги ўсиш маркази бўлиб, у барча органлар ва новданинг дастлабки тўқималари – унинг органогенези ва гистоге-незини шаклланиши учун хизмат қилади. Доимий суръатда янгиланишни манбаи апексдаги апикаль мерис-теманинг инициал ҳужайралари бўлиб, улар апекснинг учида жамланган. Новданинг вегетатив апекси, илдиз апексидан фарқли ўлароқ, ташқарига доимий суръатда бўртмалар чиқариб туради. Бу бўртмалар муртак ҳолатидаги барглар бўлиб, улар акропеталь тартибда пастдан юқорига қараб ҳосил бўлаверади. Фақат новданинг устки қисми силлиқ бўлиб, у новданинг ўсиш конуси дейилади. Апексдаги ўзгаришлар биринчи навбатда барг бўртмаларининг ва бўғимларининг, яъни новданинг навбатдаги метамерларини ҳосил бўлиши билан боғлиқ. Бу жараён ритмик характерга эга. Навбатдаги метамернинг ҳосил бўлиши билан силлиқ учи кичраяди. Навбатдаги метамер ҳосил бўлиши учун эса новданинг бу қисми олдинги қаддига келиши керак. Бунинг учун маълум вақт талаб қилинади ва бу вақт пластохрон (юнон. пласто-шаклланиш; хронос-вақт ) дейилади. Шундай қилиб, пластохрон бу новданинг иккита мета -мери ҳосил бўлиш оралиғидаги вақтдир. Пластохроннинг давомийлиги турли ўсимлик-ларда ёки турли шароитларда ўсувчи бир турга мансуб ўсимликларда ҳам турлича. Масалан, ўсимлик фаол ўсадиган баҳор ва ёзда лещина, эман ва қайинда пластохрон 2-3 суткага, зарангда 12 суткага тенг бўлса, қорақарағайда 4,5 соат, яъни ҳар 4,5 соатда унда янги нинабарг ҳосил бўлади. Яна шуни айтиш керакки, ҳосил бўладиган метамернинг ўлчами пластохронга тўғри пропорционал, яъни метамер қанча катта бўлса, кейинги метамернинг ҳосил бўлишида шунча кўп вақт ўтади. Шунингдек, битта новдада ташқи шароит ўсиш учун яхши бўлса, пластохрон қисқа, ёмон бўлса, аксинча узоқ бўлади. Апексда ҳужайраларнинг бўлиниши ва янги органлар ҳосил бўлишининг тўхташи ўсимликнинг мавсумий ўсиши билан боғлиқ.

www.arxiv.uzОдатдаги ён куртаклардан ташқари қўшимча ёки адвентив куртаклар ҳам бўлиши мумкин. Улар пояларда эндоген, баргларда эса экзоген йўл билан ҳосил бўлиб, тартибсиз жойлашади. Бу куртаклар поя, барг ва илдизда уларнинг перицикл камбий, ўзак нурларидан, барг мезофили ёки эпидермисдан ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Бунга қарамасдан улар оддий учки, ён куртаклардан фарқ қилмайди. Қўшимча куртаклар кўпчилик ўсимликларда вегетатив кўпайиш учун хизмат қилади (малина, қулупнай). Илдиз бачкилари ҳам қўшимча куртаклар ҳисобидан ҳосил бўлади (терак, олча, ўрик, янтоқ). Қишловчи куртакларга эса маълум муддат тиним ҳолатида бўлиб, сўнгра уйғонувчи ва новда чиқарувчи куртаклар киради. Улар аксарият дарахт ва айрим ўтларга хос бўлиб, экзоген ёки эндоген бўлиши мумкин. Яширин куртаклар эса қарийб барча типдаги ўсимликларга хос бўлиб, қишловчи куртакларга ўхшаш бўлади. Улардан фарқи шуки, бу куртаклар бир неча йил давомида, баъзи ўсимликларда умрининг охиригача ҳам новда ҳосил қилмайди. Ўсимликнинг асосий новдаси кесилганда, баъзан ўсимлик қариганда ҳам яширин куртаклар уйғонади ва ўсиб новда ҳосил қилади. Айрим тропик ўсимликларда яширин куртак-лардан ўсимлик танасида генератив новда ўсиб, ундан гул ва мева ҳосил бўлади. Бу ҳодиса каулифлория (лот. каулис-поя; флорес-гул ) деб аталади. (7-расм).

www.arxiv.uz 7-расм. Какао дарахтида каулифлория ҳодисаси.Новдалар ўсиш жараёнида новда ёки ён куртаклар ҳосил бўлиши ҳисобига шохлайди. Маълум систематик гуруҳларга мансуб ўсимликлар ўзига хос равишда шохланади. Шохланишнинг 4 хили мавжуд. Булар: дихотомик, моноподиал, симподиал ва сохта дихотомик . Дихотомик шохланишда поянинг учидан икки айри новда чи қади, бу новдаларнинг ўзи ҳам, ўз навба-тида яна иккита новда чи қаради ва ҳоказо. Бундай шохланишларни сувўтлар, мохлар ва папоротникси-монларда кузатиш мумкин. Гулли ўсимликларнинг пояси кўпинча моно-подиал шохланади. Бунда поянинг учидан ўсадиган асосий поя ҳосил бўлади ва ён куртаклардан ён шохлар чи қади. Асосий поя одатда йўғонлашиб кетади, чунки у ён новдаларга нисбатан тез ўсади ва тик ҳамда баланд бўлиб кетади. Қарағай, тилоғоч каби дарахтларнинг шохланиши унга мисол бўлиб, улар одатда, яхши қурилиш материали ҳосил қилади. Симподиал шохланишда поянинг ўқ қисмидаги учки куртак маълум ва қтдан кейин ўсишдан тўхтайди ва ўрнига аввалги шохнинг ўсиш конуси пастроғида ҳосил бўлган куртакдан янги шох ўсиб чиқа бошлайди. Симподиал шохланиш натижасида поя қисқа бўйинли бўлиб қолади, дарахт шох-шаббаси жуда ёйилиб кетади. Қайрағоч, ўрик, олма каби дарахтлар, помидор, картошка каби ўсимликлар симподиал шохланади. Баъзан бир ўсимликда ҳам симподиал ҳам моноподиал шохлар бўлиб, бутаб ёки дарахтларни зич экиб симподиал шохларни кўпайтириш мумкин. Сохта дихотомик шохланишда новданинг учидаги учки куртак остида бир-бирига қарама- қарши жойлашган иккита ён куртак ҳосил бўлади. Бу куртакларнинг иккаласи бирданига ўса бошлайди ва учки куртак

www.arxiv.uzўсиш-дан тўхтайди. Сирень, сохта каштан каби ўсимликларда шу типдаги шохланишларни кўриш мумкин. Новда метаморфози. Новда ташқи шароит таъсирида метаморфозга учраб илдизпоя, тугунак, пиёзбош, гажак ва жингалаклар ҳосил қилади. Илдизпоя деб аталувчи ер ости новдалар ташқи кўринишидан илдизга ўхшаса-да, улар аслида новданинг шакли ўзгарган ҳолатидир. Улар вегетатив кўпайиш, қишлаш ва заҳира моддаларни тўплаш учун хизмат қилади. Ранг, кампирсоч, кўпгина ғалладошлар, ғумай, ажри қ ва чайир сингари ўсимликларда илдизпоя яхши ривожланган. Тугунаклар йўғон , серэт бўртма шаклида бўлиб, улар заҳира моддаларни тўплайди. Шу сабабли улар поянинг ер ости қисмида битта ёки бир нечта бўлади. Тугунаклар ҳам илдизпоя сингари вегегатив кўпайиш учун хизмат қилади. Картошка ва топинамбур тугунакли ўсимликларга мисол бўлади. Картошканинг тугунаги оқ поя деб аталадиган ингичка ер ости пояларидан ҳосил бўлади. Тугунаклар келиб чиқиши жиҳатидан ҳар хил бўлиши мумкин. Баъзи ўсимликларда улар остки поянинг (гипокотилнинг) ўсишидан ҳосил бўлади. Бошқаларида ўсаётган тугунак фақат остки пояники эмас, балки илдизнинг бир қисмини ҳам қамрайди. Пиёзбош асосан, лоладошлар оиласининг вакилларига хосдир. Пиёзбошлар туганаклар сингари зич йўғонлашган эмас, улар қисқа пояни ўраб турадиган қалин ва серэт барглардан ҳосил бўлган. Пиёзбошли ўсимликлар баҳорда, гул ва мева ҳосил қилувчи новдаларини ўстиришда озиқлантирувчи тангачалар деб аталадиган йўғон рангсиз ва серэт баргларидаги запас озиқ моддалардан фойдаланилади. Пиёзбошли ва тугунакли ўсимликлар қуруқ ва иссиқ ўлкаларда кенг тарқалган. Ер усти новдалар ҳам шаклан ҳар хил ўзгариши мумкин. Масалан, ўсимликларнинг новдаси баъзан баргнинг функциясини бажаради. Шунинг учун ясси-ланиб баргга ўхшаш шаклга кириб қолади. Бундай поя кладодит деб аталади. Австралия акацияси, кактус ва опунцияларнинг пояси ана шундай поядир. Кўпинча поялар баргнинг функциясини бажарганда, яъни

www.arxiv.uz фотосин-тезда новдалар суккулентлиги кузатилади. Суккулент новдалар йўғон, серэт бўлиб таркибида жуда кўп сув бор. Бу ҳол қурғоқчил ва шўр ерлар ўсимликлари учун жуда муҳимдир. Новданинг йўғон, серэт ва кўпинча филокладит деб аталадиган барглари сувни кам буғлатадиган ва ўсимликларни ҳайвонларга ем бўлишидан сақлайдиган тиканга айланиб қолган. Америка кактусларида суккулентлик яхши ифодаланган. Тиканлар ҳам шакли ўзгарган новдадир. Улар ўсимликни ҳимоя қилади, сувни кам буғлатишга ёрдам беради. Булар лимон, мандарин, гледичия, ёввойи нок, дўланада учрайди (8-расм). Булардан ташқари узун, ер бағирлаб ўсадиган ва бўғим ҳамда бўғим оралиқлари бўлган новдалар - гажаклар ҳам учрайди. Бўғимнинг куртак томонидан қўшимча илдизлар чиқади. Булар қулупнай ва ғозпанжада учрайди. 8-расм. Гледичия дарахтининг танасида ҳосил бўлган тиканлар. ПОЯ

www.arxiv.uz Поянинг морфологик тузилиши ва типлари. Поя ўсимликнинг ер устидаги баргсиз, куртаксиз қисми бўлиб, баргни илдиз билан морфологик ва функционал боғлайди. Унинг асосий вазифаси ўсимлик шох-шаббасини кўтариб тутиб туриш ва сув ҳамда унда эриган минерал моддаларни илдиздан баргларга, баргда ҳосил бўлган органик моддаларни илдизга ўтказишдан иборат. У баъзан сув ва запас ози қ моддаларни тўпловчи омбор вазифасини ҳам бажаради. Шунингдек, поя нафас олувчи орган ҳам ҳисобланади. Айрим ўсимликларда эса ассимиляция ва вегетатив кўпайиш вазифасини бажаради. Поя бир йиллик ва кўп йиллик ўтларда, тана эса дарахт ва буталарда бўлади. Ҳ ар хил ўсимликлар поясининг шакли ва узун-қис қалиги жуда хилма-хил бўлади. Ғалладош -ларнинг юмало қ ва ичи бўш пояси похол поя дейи -лади. Лабгулдошларнинг пояси тўрт қиррали, қиёқлар-ники уч қиррали ва ҳоказо. Поялар ўсиш йўналишига қараб ортотроп (тик) ва плагиотроп (кўндаланг) бўлади. Ортотроп пояларга кунгабоқар, ғўза, макка-жўхори мисол бўлади. Плагиотроп пояларнинг баъзилари ерда ёйилиб қўшимча илдизлари билан ерга ўрнашиб ўсади (маймунжон, ғозпанжа). Қовоқ-дошларнинг вакиллари ҳам шу гуруҳга кириб, улар ер бағирлаб ўсади. Баъзи ўсимликлар поясида бўғим оралиғи жуда қисқа бўлиб, барглари ер бағирлаб ўсади, ўша баргларининг ўртасидаги поя ўсиб, гул ҳосил қилади. Бундай пояларга гулпоя дейилади. Гулпояли ўсимлик- ларга зубтурум, қоқиўт, ковракни мисол қилиш мумкин. Кўпчилик ўсимликларда поя тик ўсади. Булар аксарият дарахтлар ва айрим ўт ўсимликлари - ғў за, беда сингариларда учрайди. Баъзи поялар ер бағирлаб ўралиб, чирмашиб ўсади. Масалан, қовун, тарвузлар-да. Дарахт ўсимликлардан чирмашиб ўсувчи пояли-лари лианалар дейилиб, улар тропик ўрмонларда кўпро қ ўсади. Уларнинг узунлиги 300 м гача етади. Барча лианаларнинг поясида етарли

www.arxiv.uzмиқдорда механик элементлар бўлмаганлигидан, уларга таянч керак. Шу сабабли ўзларига турли йўллар билан таянч топади. Лианалар пояси билан чирмашиб олишидан таш қари, уларда бош қа мосламалар, масалан, таянчга ўраладиган жингалаклар (токда), турли хил илмо қлар (чирмашувчи атиргулда) ва сохта қў шимча илдизлар ҳам бор. Ўсимликлар поясининг сирти ҳам хилма-хил. Масалан, маккажўхорида улар туксиз, ялпизда майин тукли, атиргулда да ғал тукли ва тиканли бўлади. Айрим ўсимликларни нг пояси серэт бўлиб, у сув ва хлорофиллга бой бўлади. Уларда ассимиляция жараёни кечади. Бу ўсимликлар суккулентлар (лот. суккус-шира ) дейилади. Суккулентларга мисол қилиб кактус, агаваларни кўрсатиш мумкин. Пояларнинг узун- қис қалиги ҳам турлича. Айрим ўсимликларда улар бир неча мм бўлгани ҳолда, қарағайда 50 м, о қ қ арағайда 70 м, секвойядендронда 135 м, эвкалиптда 150 м гача етади. Шунингдек, поянинг йўғонлиги ҳам турли—туман. Зарпечак пояси бир неча мм, чинорники 5-6 м, Африкада ўсувчи боабаб дарахтиники 10-12 м, секвойя дендронники 13 м гача бўлади. Поясининг типи ва ҳаётининг узун- қис қа-лигига қараб, барча гулли ўсимликлар: дарахт, бута, чала бута ва ўт ўсимликларга бўлинади. Дарахт-ларнинг асосий танаси яхши ривожланган ва ёғочи иккиламчи тартибда ё ғочланиб йўғонлашган кўп йиллик ўсимликлардир. Шунингдек, шох-шаббаси яхши ривожланган бўлади. Дарахтларнинг умри кўпчилигида 200-300 йил бўлгани ҳолда, айримларида ўнлаб асрларга етади. Хусусан, эман 1500, сарви ва савр дарахтлари 3000, боабаб 5000, секвойядендрон айрим манбаларда 8000 йил яшашлиги кўрсатилган. Тик пояли дарахтлар турли шаклдаги шох-шаббалар шаклланади ва у ўсимликнинг ташқи қиёфасини намоён қилади. Сарви, пирамидал

www.arxiv.uzэман, терак пирамида шаклида, ёнғоқ, қайрағоч, чинор ёйиқ шабба ҳосил қилади (9-расм). Ёруғлик кўп, намлик тақчил бўлган саван-наларда ёпиқ шаббали дарахтлар ўсади. Буталар ҳам кўп йиллик ўсимлик бўлиб, уларнинг ҳам танаси иккиламчи тартибда йўғонлашган, лекин дарахтлардан фарқли равишда танаси бир нечта бўлади. 9-расм. Дарахтлар шох-шаббасининг турли-туманлиги 1- арғувон; 2- қора қарағай (горизонтал шохланган); 3- эман; 4- қайин ( юқорига шохланган); 5- пирамидал

www.arxiv.uz терак; 6- мажнун тол (йиғлоқи); 7- пиния (зонтик- симон); 8- қора қарағай (ер бағирлаб ўсувчи)Улар ер юзасидан бошлабо қ шохлайди ва бўйи 4-5 м дан ошмайди. Бодом, сирень, наъматак, зирк, уч қат буталарга мисол бўлади. Бўйи 1 м дан ошмайдигаи буталар ҳам бўлиб, улар бутача деб юритилади. Боялиш, терескен каби Ўрта Осиё чўлларида ўсадиган ўсимлик-лар бутачаларга мисол бўлади. Чала буталар ҳам кўп йиллик ўсимлик бўлиб, буталардан фарқи шуки, улар поясининг фа қат пастки қисми ёғочланган бўлиб, ёғочланмаган ю қориги қисми қишда нобуд бўлади. Шуво қнинг чўлда ўсадигаи турлари, астрагал, изен чала буталарнинг типик вакилидир. Ўт ўсимликларнинг ер усти органи вегетация даврининг охирида батамом нобуд бўлади. Бу гуруҳ ўз навбатида бир йиллик, икки йиллик ва кўп йиллик ўсимликларга бўлинади. Бир йиллик ўсимликлар ўз ҳаёт циклини бир вегетация давомида, яъни баҳорда бошлаб кузда тугатади. Буларга ғалла экинлари ва қатор маданий ўсимликлар мисол бўлади. Икки йиллик ўсимликларнинг ҳаёт цикли биринчи йили тугалланмай, иккинчи йили ҳам давом этади. Биринчи йили улар одатда, фа қат тўпбарг ёки қис қарган поя ҳосил қилади. Иккинчи йили поя чи қариб гуллайди, мева тугади ва кейин нобуд бўлади. Сабзи, лавлаги, карам, сачрат қи ва кўпгина ёввойи ўтлар икки йиллик ўсимликлардир. Кўп йиллик ўт ўсимликларнинг ҳаёт цикли бир неча йил давом этади. Уларнинг ер устки қисми қиш да нобуд бўлиб, қишловчи пиёзбош, тугунак ва илдизпоя-ларидан баҳорда қайта ўсиб чи қади. Уларнинг айримлари ўн йиллаб яшайди (товсағиз). Кўп йиллик ўтларга беда, себарга, айрим ғалладошлар (сувбуғдойи қ, о қсўхта) мисол бўлади. Поянинг анатомик (ички) тузилиши. Поя ўзининг асосий вазифага мос равишда анатомик тузилишга эга. Унда мураккаб тузилган ўтказувчи

www.arxiv.uz тўқималар тизими шаклланган; механик тўқималарнинг мавжудлиги эса ўсимликни таянч вазифаси билан боғлиқ. Поя ҳам новда каби умрбод ўсиш хусусиятига эга. Унда меристема тўқималар тизими мавжуд бўлиб, поянинг энига ва бўйига ўсишини таъминлайди. Лекин пояда учки, ён ва қўшимча меристемалар мавжудлиги билан илдиздан фарқ қилади. Юқоридаги тўқималардан ташқари пояда қопловчи, ғамловчи, ассимиляцияловчи ва ажратувчи тўқималар ҳам бор. Пояда бир-биридан ажралиб турувчи 3 та анатомик зоналар: қопловчи, бирламчи пўстлоқ ва ўзак ёки стел (юнон. стела-устун ) мавжуд. Ҳар қандай пояни ташқи томондан эпидерма қоплаб туради. Бирламчи қопловчи тўқима бўлган эпидерма остида паренхимадан ёки паренхима ва механик тўқималардан иборат бирламчи пўстлоқ жойлашади. Бир паллали ўсимликларнинг пояси анчагина бир хил тузилган. Масалан, маккажўхорини пояси ташқаридан эпидермис билан қопланган, унинг остида эса ўлик прозенхима жойлашган. Асосий паренхиманинг марказий қисмидан ташқари жойида ёпиқ толали найчалар боғлами тартибсиз равишда ёйилган бўлиб, улар ўтказувчи механик тўқималар билан асосий тўқималар ўзаро боғлан-ган системасидан иборат. Боғламнинг марказий қисми 2 та тўрли йирик найчадан ва 1-3 та майда спирал ҳамда ҳалқали найчалардан, шунингдек ёғочлик паренхимаси-нинг тирик ҳужайраларидан иборат. Боғламнинг ташқи қисми луб элементлари, тўрли найчалар ва уларнинг йўлдош ҳужайраларидан ташкил топган. Поянинг марказида жойлашиб паренхиманинг юпқа пўстли ўлик ҳужайраларидан ташкил топган қисми ўзак дейилади. Икки паллали ўсимликларнинг пояси бирламчи йўғонлашиб бўлганидан кейин, камбий ҳисобига икки-ламчи йўғонлашади ва шу билан бир паллалилар поясидан фарқ қилади. Кўп йиллик икки паллали ўт ўсимликлар поясининг тўқималари дастлаб бир паллалиларники сингари

www.arxiv.uz бирин-кетин ҳосил бўлади. Ўсиш конусининг бир-ламчи меристемасида пўст бўлиб, кейинчалик механик тўқима – колленхима ва пўстлоқ тўқимаси ажралади. Пўстлоқ паренхимасининг таркибида хлоропласт бўлган юпқа деворли тирик ҳужайралардан иборат. Унинг тагида луб толаларининг туташ ҳалқаси, ундан кейин поянинг марказида асосий паренхима ва прокамбий жойлашади. Прокамбийнинг марказий томонидаги ҳужайраларидан поянинг ёғочлилиги, ташқи ҳужайраларидан бирламчи луб ҳосил бўлади. Бирламчи ёғочлик ҳужайралари марказдан четга қараб, бирламчи луб эса, аксинча четдан марказга қараб ҳосил бўлади. Иккиламчи ҳосил қилувчи тўқима камбий ҳам прокамбийдан ҳосил бўлади. 10-расм. 8 ёшли дарахт танасининг анатомик тузилиши. Кўндаланг ( I ), бўйлама ( II ) ва тангенталь ( III ) йўналиш бўйлаб кесма: ИкП- иккиламчи пўстлоқ; Йҳ-йиллик ҳалқа; К-камбий; П-пўстлоқ; Л-луб; Ўн- ўзак нурлари; Ў-ўзак. Камбий ҳужайралари тўсиқлар ёрдамида поя юзасига параллел равишда бўлинади, бунда ҳосил бўлган иккита ҳужайранинг бири камбий ҳужайралигича қолади, иккинчиси эса, агар ёғочликка қараган бўлса

www.arxiv.uz ёғочликни, агар лубга қараган бўлса лубни ҳосил қилади. Камбий луб томондан кўра кўпроқ ёғочликка томон бўлинади Камбий поянинг четига қараб ажратган ҳамма элементлар иккиламчи флоэма (луб), ичкарига қараб ажратган элементлари иккиламчи ксилема (ёғочлик) деб аталади. Бироқ камбий прокамбийдан туташ ҳалқа шаклида ҳосил бўлсагина камбий ҳужайралари бир хил иш бажаради. Бу ҳолда поянинг кўндаланг кесимидан тўқималар барча қатламларда бир хил жойлашганлигини кўриш мумкин. Бунда тўқималар поянинг марказидан четига қуйидагича: ўзак, бирламчи ёғочлик, иккиламчи ёғочлик, камбий, иккиламчи луб, бирламчи луб, асосий паренхима, луб толалари, пўстлоқ паренхимаси, колленхима, эпидермис жойлашади. Агар прокамбий айрим-айрим жойлашса, камбий ҳалқасининг иши бутун айлана бўйлаб бир хил бормайди. Бунда камбийнинг боғламли қисми иккиламчи ёғочлик ва иккиламчи лубни, боғламлараро қисми, асосан, паренхима ҳужайраларини ҳосил қилади. Шундай қилиб, икки паллали ўсимликлар пояси икки типга бўлинади. Биринчиси ҳалқасимон тип бўлиб, унда бирламчи ва иккиламчи ксилема ҳамда бирламчи ва иккиламчи флоэма ҳалқа—ҳалқа бўлиб жойлашади. Иккинчиси боғламли тип бўлиб, унда тўқималар асосий паренхимада алоҳида боғламлар шаклида жойлашади. Ўт ўсимликлар пояси гул ва мева ҳосил бўлгунича йўғонлашади, кейин эса тўхтайди. Дарахт ва буталарда эса камбий уларнинг бутун ҳаёти давомида фаолият кўрсатади. Дарахтларнинг иккиламчи ёғочлиги ва луби бирламчиларига нисбатан анча мураккаб тузилган, чунки уларнинг таркибида ғамловчи, ўтказувчи ва механик тўқималар мавжуд. Иккиламчи ёғочликнинг ўтказувчи тўқимаси тўрли найлар ва трахеидлардан иборат. Асосий тўқималар толалар бўлиб, бу толалар ва ўзак нурлар ўрнини босадиган ёғочлик паренхимасидир. Ёғочлик паренхимаси тирик ҳужайралардан иборат бўлиб, уларда қишда жир ва крахмал шаклидаги запас озиқ моддалар тўпланади.

www.arxiv.uz Ўзак нурлари йирик паренхима ҳужайралари қаторидан иборат. Улар поянинг кўндаланг кесимида радиус бўйлаб жойлашади ва иккиламчи ёғочлик қатламини кесиб ўтади. Шунинг учун, уларни баъзан радиал нурлар деб аталади. Ўзак нурлар пояда икки хил вазифани бажаради. Уларнинг ўлик ҳужайралари бўйлаб сув ва унда эриган минерал тузлар поянинг марказидан четига қараб, тирик ҳужайралари бўйлаб эса пластик моддалар эритмаси марказга қараб ҳаракатланади. Иккиламчи ёғочликнинг механик тўқималари либриформлардан иборат бўлиб, аслида склеренхимадир. Ушбу прозенхима ҳужайралари лигнин моддасини шимиб олиб, пўсти қалинлашади. Механик тўқиманинг пишиқлиги ана шу либриформнинг миқдорига боғлиқ. Либриформ миқдори 75% дан кўп дарахтлар, жумладан карелия қайини, туғ дарахти кабилар темир дарахти дейилади. Иккиламчи луб ҳам худди ёғочлик каби ўтказувчи, ғамловчи, механик тўқималардан иборат. Улардаги ўтказувчи тўқималар турли найчалар ва уларнинг йўлдош ҳужайраларидан иборат бўлиб, бирламчи лубдагидан фарқ қилмайди. Камбий ҳар йили иккиламчи ёғочлик ва лубнинг янги ҳужайраларини ҳосил қилиши эвазига дарахт ўсимликлари бир умр ўсишда бўлади. Лекин бу ўсиш мавсумийдир. Баҳорда камбий фаол ишлайди, кузга келиб эса унинг фаолияти сусаяди. Шу сабабли баҳордаги йирик ҳужайралар кичрайиб қолади. Қишга келиб камбий фаолияти тўхтайди. Баҳорда ушбу жараён қайта бошланади. Шу сабабли кузги майда ҳужайрали ёғочлик билан баҳорги йирик ҳужайрали ёғочлик ўртасида аниқ чегара пайдо бўлади. Булар йиллик ҳалқа дейилади. Ҳар йили биттадан йиллик ҳалқа ҳосил бўлади, шу сабабли дарахтларнинг ёши улардаги ҳалқалар сони билан ўлчанади (10-расм). Дарахтнинг ёши каттариб бориши билан унинг ички қатламларига кислород ва озиқ моддаларни кириши тобора ёмонлаша боради ва марказий қисмидаги барча ҳужайралар нобуд бўлади. Шу сабабли ёғочликнинг ички қатламлари фақат механик вазифани бажаради. Кўпчилик ҳолларда ёғочликнинг маркази қорамтир, кўлранг ёки қўнғир, баъзида эса сариқ рангда

www.arxiv.uz бўлади. Унинг ташқи қисми эса оч рангда бўлади. Марказий қисмнинг ранги нобуд бўлган ҳужайралар девори ва бўшлиқларини ҳар хил пигмент ва бошқа моддаларни шимиб олишига боғлиқ. Ёғочликнинг марказий тўқ рангдаги қисми ядро , чеккадаги оч рангдаги тирик қисми заболон дейилади. Ёғочликнинг ядроси модда алмашинувида иштирок этмай-ди. Қарағай, ёнғоқ, арча каби дарахтлар ядроли дарахтлар бўлиб, уларнинг ёғочи яхши техник сифатларга эга. Камбийнинг фаолияти йил фаслларига қараб ўзгариб туради. Баҳорда ўсимлик шираси кўпайганда камбий фаолияти ортади. Шу даврда шаклланган ўтказувчи элементлар - трахея ва трахеидларнинг диаметри йириклашади. Кузга келиб ўсимлик шираси камайганда эса улар майдалашади. Натижада баҳорда ва кузда ҳосил бўлган ҳужайралар ўртасида кескин фарқ кузатилиб, йиллик ҳалқаларни ҳосил қилади. (10-расм). БАРГ Баргнинг морфологик тузилиши ва вазифаси . Ўсимликнинг дастлабки барги уруғпалла бўлиб, у апекс ва учки куртак пайдо бўлмасдан олдин муртак танасининг дифференциясидан юзага келади. Навбатдаги барча барглар новданинг апексидаги меристемадан акропетал тартибда экзоген бўртмалар тарзида вужудга келади. Барг кўпинча ясси шаклда. Бошқа органлардан фарқли ўлароқ уларнинг ўсиши чекланган, яъни фақат маълум ўлчамгача ўсади. Шунингдек, барг ўзида бошқа орган ҳосил қилмайди. Кам ҳолларда баргда қўшимча куртак ёки қўшимча илдиз (бегония, росянки) ҳосил қилса-да, барг ўзида янги барг ҳосил қилмайди. Барг ўсимликларда фотосинтез, газ алмашинуви ва сув буғлатиш каби муҳим вазифаларни бажаради. Булардан ташқари айрим ўсимликларда у озиқ моддалар тўплайдиган жой бўлиши ва вегетатив кўпайиш вазифасини

www.arxiv.uz бажариши мумкин. Барг сатҳига тушган ёруғлик нурларининг энергияси органик моддаларнинг ҳосил бўлишига сарфланади. Барг орқали ҳаводан олган карбонат ангидридни ва илдиз тизими орқали пояга ўтиб турувчи сув ҳисобига органик модда ҳосил бўлади. Сув транспирация туфайли поя орқали юқорига кўтарилиб туради. Натижада ҳужайралар сув билан таъминланади. Транспирация эса ўсимликни қизиб кетишдан асрайди. Тўлиқ барг 3 қисмдан: барг пластинкаси, барг банди ва барг асоси (таги) дан иборат. Барг пластинкаси билан барг асоси ўртасида барг банди жойлашган. Унинг шакли цилиндрсимон, ясси ва бошқа хилларда, узун-қисқалиги ҳам ҳар хил бўлиши мумкин. Хусусан, теракларда, айниқса осинада (шу боисдан бу дарахт қалтироқ терак дейилади) барг банди анча узун, толларда эса у жуда қисқа бўлади. Банди бор барглар бандли барглар деб, банди йўқ барглар эса бандсиз барглар деб юритилади. Барг банди уни механик таъсирлардан сақлайди ва керакли томонга қараб бурилиши учун хизмат қилади, шунингдек ўтказувчанлик ва интеркаляр ўсишга имкон беради. Баргнинг асоси ҳам ҳар хил. Баъзи ўсимликларда новда билан бирлашган жойи бўртма шаклида, кўпгина ўсимликларда эса баргнинг асоси тарновга ўхшаш бўлиб, поянинг бир қисмини ўраб туради ва барг ғилофи дейилади. Буни ғалладошларда ва соябонгулдошларда кузатиш мумкин. Барг ғилофи барг қўлтиғида жойлашган куртак ва пояни интеркаляр меристемасини ҳимоя қилади. Кўпчилик ўсимликларда барг бандининг асосида бир жуфт алоҳида ўсимталар бўлиб, улар ёнбаргчалар деб юритилади. Одатда улар баргдан олдин ривожланиб, куртакдаги баргларни ҳимоя этади, чунки барг пластинкаси нисбатан йирикроқ бўлади. Куртак очил-гандан сўнг ёнбаргчалар тушиб кетади. Баъзан барг асоси ёнбаргчалар билан қўшилиб ўсиб, юпқа пардачали найчаларга айланади. Буни отқулоқ, ровоч, сувқалампирда учратиш мумкин.

www.arxiv.uz Барг бандида битта барг пластинкаси бўлса оддий , бир нечта барг пластинкаси бўлса мураккаббарг дейилади. Оддий баргларга олма, терак, ўрик; мураккаб баргларга акация, каштан, себаргаларнинг барглари мисол бўлади. Барг пластинкасининг шакли турли-туман бўлади. Улар юмалоқ, чўзинчоқ, ланцет, тухум ва тескари тухум, овал, қиличсимон ва бошқа шаклларда бўлади. Агарда барг пластинкасининг четлари текис бўлса. улар текис четли барг дейилади. Агар чети камроқ ўйиқли бўлса тишли барг дейилади. Баргларнинг ўйиғи ўткир ва дўнг жойи думалоқ бўлса кунгурали барг дейилади. Агар барг пластинкасининг чети барг энининг тўртдан бир қисми-гача ўйилган бўлса бўлинма барг деб аталади. Бундай баргларни эман, заранг, ғўза, чинор каби ўсимликларда кўриш мумкин. Ўйиқлар барг пластинкасининг ярмигача борса бўлинган барглар дейилади (11-расм). Агар ўйиқлар баргнинг марказий томиригача етган бўлса улар қиррали барглар дейилади. Сабзи ва тарвузнинг баргини бунга мисол қилиб кўрсатиш мумкин. 11-расм. Барг пластинкаси четларининг турли-туманлиги 1-текис четли; 2-тишли; 3- аррали; 4- кунгурали; 5- ўйиқ Оддий барг шаклини аниқлашда унинг умумий кўриниши, асоси, учи, четлари томирланишига қараб тасвирланади. К.Линней 170 дан ортиқ барг хилларини аниқлаган. Баргларнинг шакли ва томирланиши тур, туркум, оила

www.arxiv.uz ва синфнинг белгиларидан биридир. Шу сабабли ўсимликлар систематикасида ўсимлик баргининг тузилиши муҳим белги ҳисобланади. Мураккаб баргларнинг бир неча тури мавжуд. Уч баргчали мураккаб баргларга йўнғичқа ва себарга мисол бўла олади. Панжасимон мураккаб барглар (люпин, наша, каштан) асосий барг бандининг учига панжасимон шаклда ўрнашган. Патсимон мураккаб барглар тоқ ва жуфт бўлади. Тоқ патсимон барг бандига баргчалар кетма-кет ёки қарама-қарши жойлашиб, учи ҳам баргча билан тугайди. Акация, нўхат ўсимликлари шундай баргларга эга бўлиб, уларда баргчаларнинг сони ҳам тоқ бўлади. Агар барг бандининг учи тикан ёки жингалак билан тугаса, баргчаларнинг сони жуфт бўлади ва жуфт патсимон барг деб аталади. Горох, ясмиқ, нўхатак каби ўсимликларда шундай барглар мавжуд. Барг пластинкаси асосан мезофилл (эт) ҳамда томир қисмидан ташкил топган. Баргнинг мезофилл қисми ассимиляция тўқимадан иборат, томирчалар барг пластин-касини тик тутиб туриш учун хизмат қилади ва эгилиб букилиб кетишидан сақлайди. Унда ўтказиш вазифасини бажарувчи най боғламлари мавжуд. Томирлар кўпинча баргнинг остки қисмида бўртиб туради. Баъзи ўсимликлар (тол, олма, отқулоқ) нинг баргларида барг учидан банди-гача борадиган битта марказий томир бўлади ва ундан барг пластинкасининг ён томирларига кетма-кет ён томирчалар тарқалади. Бундай томирланиш патсимон томирланиш дейилади. Агар барг пластинкасидан бир нечта ўхшаш томирлар чиқиб, унинг барча томонларига тарқалган бўлса панжасимон томирланиш дейилади. Буни терак, ток, ғўза ва чинор баргларида кўриш мумкин. Барг пластинкасининг асосида тарқалган томирлар барг учига бориб яна бир-бирига яқинлашса ёйсимон томирланиш деб аталади (зубтурум). Томирлар барг пластинкасида параллел жойлашса параллел томирланиш деб аталади.

www.arxiv.uz 12- расм. Баргларнинг томирланиши 1- параллел; 2- ёйсимон; 3- панжасимон; 4- дихотомик; 5- патсимон томирланиш Бундай томирланиш ғалла ўсимликларида учрайди. Томирлар кўпинча жуда шохланиб кетиб, қалин тур ҳосил қилади ва бу тўрсимон томирланиш дейилади. Кўпчилик икки паллали ўсимликларнинг барглари тўрсимон томирлидир (12-расм). Барглар пластинкаси асосининг шаклига қараб ҳам турлича бўлади. Масалан, асоси юмалоқ, ўткир, тўмтоқ, юраксимон, бўйраксимон, ўқ шаклли ва пона-симон барглар бўлади. Барг пластинкасининг учини шаклига қараб ўткир учли, найзага ўхшаш, наштар барглар, учи тўмтоқ ёки учи ўйиқли барглар бўлади. Кўпинча барглар юзаси ҳар хил тукчали бўлади. Унга кўра барглар момиқли (қулупнайда), тукчали (ғўзада), тивитли (бедада), қилчали (кўкнорида) бўлади. Одатда барглар новдада 1 йилдан 5-6 йилгача яшаши мумкин. Лекин Африкада ўсадиган вельвичия барги 100 йилдан кўпроқ яшайди. Чунки у чарм сингари қайишқоқ, қалин пўстли, узунлиги 3 м га яқин бўлади. Унинг барглари тубидан ўсиб учидан емирилиши ҳисобига узоқ яшайди. Ҳарорат пасайиб куз келгач, фотосинтез ва транспирация жараёни тўхтагач, барглар ўз вазифасини тамомлайди ва хазонрезгилик бошланади.

www.arxiv.uz Бунда улар бандининг асосий ҳужайраларининг алоҳида ажратувчи қатлами ҳосил бўлади ва улар тўкилади. Доимий яшил дарахтлар барги бир неча йил (3-5 йил) яшайди. Баргларнинг турли хил ўсимликларда ўлчами турлича. Айрим ўсимликларда улар бир неча мм, айримларида эса бир неча метрга етади. Масалан, бразилия пальмаси рафиянинг баргини узунлиги 20м. Новданинг тепасида, ўртасида ва пастки қисмида жойлашган барглар бир-биридан айрим белгилари билан фарқ қилади. Баъзан битта ўсимликда турли шаклдаги барглар учрайди (тут). Бу эса гетерофилия ҳодисаси дейилади. Кўпчилик ўсимликларнинг барглари фотосинтез вазифасини бажарганлигидан новдадан максимал фойдаланадиган ва бир-бирига соялаб қўймайдиган бўлиб жойлашади. Баргларнинг ёруғликка нисбатан бундай реакцияси барг мозаикаси деб аталади. Уни сабзи, картошка, кунгабоқарда, дарахтлардан жўка, заранг, қайрағочда осон кўриш мумкин (13-расм). Барглар новдада ҳамиша маълум қонуният асосида жойлашади. 1. Навбат билан жойлашиш. Поя бўғимида биттадан барг бўлиб, улар пастдан юқорига қараб кетма-кет жойлашса бу навбат билан жойлашиш дейилади. Масалан, олма, ўрик, олча барглари новдада худди шундай жойлашади. 13- расм. Плющ ўсимлигида барг мозаикаси

www.arxiv.uz 2. Қарама-қарши жойлашиш. Новданинг ҳар қайси бўғимида бир- бирига қарама-қарши иккита барг жойлашса, уни қарама-қарши жойлашиш дейилади. Райҳон, ялпиз, сирень барглари унга мисол бўлади. 3. Ҳалқасимон ёки доиравий жойлашиш. Новда бўғимида 3 ва ундан зиёд барглар жойлашса, ҳалқасимон ёки доиравий жойлашиш бўлади. Элодея, қирқбўғим, олеандр барглари бунга мисол бўлади. Баргларнинг пояга жойлашиш тартиби ирсий белги бўлиб, ҳар қайси оилаларда маълум тартибда жойлашади. Баргларнинг хилма-хиллиги. Ўсимлик танасида жойлашган барг шапалоғи тузилиши жиҳатидан ҳар хил бўлади. Ўсимликнинг биринчи барги уруғпалла бўлиб, у муртакда шаклланган ва ўз шакли билан ҳақиқий баргдан фарқ қилади. Уруғпалланинг ҳосил бўлиши ўсимта ёки майса даври деб аталади. Бу даврдан кейин ювенил (лот. ювенилус-ёш ) даври келади. Бунда ўсимлик ёшлик даврига хос кўринишдаги бир қатор ҳақиқий (биринчи ва иккинчи) барглардан ташкил топади. Улар анча майда ва содда тузилишга эга

www.arxiv.uz бўлади. Ундан кейинги барглар 14- расм. Барг шаклининг турли-туманлиги 1-айлана (шарсимон эвкалипт); 2- эллипсимон учли ( лаврбаргли терак); 3- кенгнаштарсимон (Маака бересклети); 4- ромбсимон (қайин); 5-тухумсимон (граб); 6- учбурчак (қора терак); 7- нинабарг (арча); 8- қиличсимон (сариқ тол); 9- панжасимон (манжетка);

www.arxiv.uz 10- патсимон (эман); 11- мураккаб патсимон (қараған); 12- ўроқсимон (айланашох эвкалипт); 13- тўртпанжасимон (лола дарахти); 14- қўштакрорсимон (ўрмон купири); 15- елпиғичсимон (пальма); 16-панжасимон бўлинган (шакар заранг); 17- панжасимон мураккаб (сохта каштан); 18- тоқпатсимон мураккаб (амур бархати). мураккаблашиб, типик барглар ҳосил бўлади . Имматур (лот. генерацио-туғилиш ) даврида гул пайдо бўлиб, бу даврда ҳосил бўлган барглар одатда уч хил: пастки, ўрта ва устки барглардан иборат. Пастки ёки катафил (юнон. к ата-пастки; филон-барг ) баргларнинг ўлчами кичик, пластинкаси яхши ривожланмаган, ранги оч яшил, қўнғир ёки барг қинига ўхшаш. Бу барглар пиёзбош ва илдиз пояли ўсимликлар-нинг баҳорда янгидан ривожланадиган новдаларида ҳосил бўлади. Лола, отқулоқ ва равочда уни яхши кузатиш мумкин. Бу барглар асосан куртакларни ҳимоя қилишга хизмат қилади. Ўрта барглар эса катафилл барглардан кейин ривожланиб, улар яшил рангга эга ва ассимиляция вазифасини бажаради. Устки ёки гипсофилл барглар (юнон. гипсо-устки ) ўтларда гул ва тўпгул ёнида пайдо бўлади. Улар ҳам ўрта баргларга нисбатан соддароқ тузилган. Устки барглар баъзан қизил, қирмизи рангларда бўлиб, ҳашаротларни жалб қилиш учун хизмат қилади (14-расм). Барг метаморфози. Қурғоқчилик ерларида ўсим-ликлар сувни кам буғлатиш учун кўпгина баргларини тиканга айлантиради. Кактус, зирк, спаржа ўсимлик-ларида барглар мутлақо тиканга айланган. (15-расм). Айрим ўсимликларда барг пластинкасининг четлари майда тиканларга айланади. Масалан, қушқўнмас, говтиканда. Акация, ковул ўсимликларида эса ён баргчалар тиканга айланган. Баъзи бир ўсимликларда баргнинг бутун ёки бирор қисми ипсимон жингалакка айланади. Горох, нўхатак, бурчоқ, ясмиқ ўсимликлари мураккаб баргларининг охирги баргчаси шаклини ўзгартириб жингалакка айланган.

www.arxiv.uz Сувда ёки ботқоқда ўсадиган ўсимликларнинг барглари ҳашаротларни тутиб ҳазм килишга мослашган. Ботқоқ росянкаси, пашшахўр венерина, мухоловка барглари ҳашарот қўниши билан тукчалари таъсирланади ва улар ёпилиб ҳашаротларни ушлаб қолади (16-расм,2,3). Бразилияда ўсадиган непенсис ўсимлигида эса барг бандининг бир қисми кўзачага, барг пластинкаси15- расм. Зиркнинг баргдан келиб чиққан тиканлари 16- расм. Ҳашаротхўр ўсимликлар

www.arxiv.uz 1-росянка; 2-3- пашшахўр венерина; 4- непенсис. эса қопқоқчага айланган бўлиб, ҳашаротлар шу кўзачага тушиши билан қопқоқча ёпилади, ушланган ҳашаротлар ҳазм бўлади (16- расм.4) Пиёзбошда барглар ўз хлорофилл доначаларини йўқотиб рангсиз қобиққа айланади ва ўзида запас озиқ моддаларини тўплайди. Карам, алоэ барглари эса этли бўлиб, улар ҳам ўзида запас озиқ моддалар йиғади. Хлорофил доначаларига эга бўлган бу баргчалар органик моддалар ҳам ҳосил қилади. Баргнинг анатомик тузилиши. Баргнинг ички тузилиши ва пластинкасининг морфологияси ана шу ўсимликнинг қайси систематик гуруҳга кирганлигига боғлиқ. Барг юзаси рангсиз, юпқа пўст билан қопланган. Пўстнинг тагида барг эти жойлашган. У юпқа целлюлоза пўстли, хлорофилл доначали тирик ҳужайралардан иборат. Барг этини кўпчилик ҳолларда мезофилл дейилиб, унинг ҳужайралари ўлчами ва шаклига кўра турли хил бўлади. Кўпчилик ўсимликларда улар ўзаро зич жойлашган ҳужайраларнинг бир неча қаватидан иборат. Улар барг юзасига перпендикуляр жойлашиб, полисад ёки устунсимон паренхима деб аталади . Уларнинг ҳужай-раларида жуда кўплаб хлоропластлар бўлади. Устунсимон паренхима остида таркибида хлоропластлари кам бўлган нотўғри шаклли ҳужайралардан иборат ғовак тўқима жойлашади. Унинг ҳужайралараро бўшлиғи кенг бўлади, айниқса улар сув ўсимликларида куп учрайди ва бу ўсимликлар баргини сув юзида сузиб юришига ёрдам беради. Барг этини ташкил этувчи бу иккала тўқима ассимиляция вазифасини бажаради ва шу сабабли ассимиляцион тўқима деб аталади. Серқуёш шароитда ўсимликларда мезофилл ҳужайраларнинг аксарияти чўзиқ шаклда бўлиб, улар устунсимон паренхимани ҳосил қилади. Салқин жойларда ўсадиган ўсимликларда эса бу тўқима мутлақо бўлмайди ёки кам учрайди. Бу ҳолни ҳатто битта дарахтнинг турли шохларидаги баргида ҳам кузатиш мумкин. Хусусан, устунсимон паренхима жануб томондаги баргларда яхши ривожланиб шимол томондагиларида суст

www.arxiv.uz ифодаланган бўлади. Бунинг сабаби шуки, устунсимон тўқиманинг ҳужайралари ёруғлик таъсирини тартибга солиб туради. Яъни, ёруғлик таъсири кучли бўлганда хлоропластлар устунсимон паренхима ҳужайраларининг пастки учида, ўртача бўлганда ҳужайраларнинг ён деворларига яқин жойда, кам бўлганда эса ҳужайралар эпидермис остидаги юқори учида жойлашади. Кўпчилик ўсимликлар устунсимон паренхимаси остида воронкасимон шаклдаги йиғувчи ҳужайралар бўлади. Улар кенг қисми билан устунсимон тўқима ҳужайраларига ёндошиб жойлашади. Уларнинг вазифаси фотосинтезда устунсимон тўқима ҳужайраларида ҳосил бўлган органик моддаларни қабул қилиш ва уни баргнинг ўтказувчи боғламларига ўтказишдан иборат. Баргни кўндалангига кесиб микроскопда кўрилса унинг томирлари устки ва пастки томондан эпидермис билан қопланганлигини, унинг остида эса колленхима ҳужайралари жойлашганлигини кўриш мумкин. Тола- ларнинг маълум қисмини асосий паренхима ҳужайралари эгаллаган бўлиб, улар орасида айрим толали найчалар боғлами бўлади. Унинг юқори қисми ёғочлик ҳужайра-ларидан, пастки қисми эса луб элементларидан иборат бўлади. Боғламлар пояда қандай жойлашса, барг томирла-рида ҳам худди шундай жойлашади. Боғламларнинг энг кўпи баргнинг асосида бўлиб, барг учига томон эса майдалашиб боради ва ниҳоят барг пластинкасининг энг четига ёғочликнинг биттагина найчаси етиб боради. Шу сабабли сув найча бўйлаб барг пластинкасининг энг четигача етиб боради, этнинг найча атрофидаги чўзинчоқ ҳужайралари эса фотосинтез маҳсулотларини баргнинг энг учидан бошқа қисмларига оқиб боришини таъминлайди. Бир паллали ўсимликлар баргининг механик тўқималари склеренхимадан, икки паллали ўсимликлар баргиники эса колленхима ва тош ҳужайраларидан иборат. Механик тўқималар найчалар боғлами билан

www.arxiv.uz биргаликда жойлашиб уларни пишиқ қилса, тош ҳужайралар барг банди ва томирларини қаттиқ қилади.А Д А Б И Ё Т Л А Р 1. Ахмедова М.М. Маҳмедов А.М., Ҳусанов Н.А.

www.arxiv.uz Инглизча -ўзбекча-русча ботаника атамалари лўғати : Ўзбекистон, 2002.128б. 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. – Ботаника: Морфология и анатомия растений. М: «Просве-щение», 1988. 3. Жуковский П.М. - Ботаника. М., «Колос», 1982. 4. Зокиров Қ.3., Набиев М.М., Пратов Ў.П., Жамол- хонов Х.А. Русча-ўзбекча ботаника терминлари- нинг қисқача изоҳли луғати. Тошкент, 1963. 5. Икромов М.И., Нормуродов Х.Н., Юлдашев А.С. Ботаника. Ўсимликлар морфологияси ва анатомия-си. Тошкент: «Ўзбекистон», 2002. 6. Набиев М.М. Ботаника атлас-луғати. Тошкент, 1963. 7. Хржановский В.Г., Пономаренко С.Ф. Ботаника. М., «Колос», 1988. 8. www.ziyonet.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Новда тузилиши ва ҳаётчанлигига асосан ўсимликларнинг вегетатив оргаиларини классификациялаш

Юксак ўсимликлар Cормобионта Йўсинсимонлар бўлими Брёпҳйта

Ўсимликларнинг кўпайиши ва қайта тикланиши

Ўсимликларнинг кўпайиши 2

Гулли ўсимликларнинг кўпайиши