Юксак ўсимликлар Cормобионта Йўсинсимонлар бўлими Брёпҳйта - Botanika - Referatlar

Юксак ўсимликлар Cормобионта Йўсинсимонлар бўлими Брёпҳйта

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1501.5 KB

Ko'chirib olish

Юксак ўсимликлар Cормобионта Йўсинсимонлар бўлими Брёпҳйта Режа: 1. Юксак ўсимликлар ҳақида умумий маълумот . 2. Йўсинсимонларнинг таснифланиши, жигарсимон йўсинлар вакилларининг ўзига хос хусусиятлари ва кўпайиши. 3. Барг-пояли йўсинлар тузилишидаги ўзига хос хусусиятлар, насллар галланиши .

Юксак, барг пояли (Cормопҳйта) ўсимликлар тубан талломли (Тҳалломпҳйта) ўсимликлардан қатор характерли хусусиятлари билан фарқ қилади. Тубан ўсимликлар сувда ва айрим ҳолларда нам муҳитда ҳаёт кечиради. Маълумки, улар ҳужайрасиз, бир ҳужайрали, колония шаклида, ипсимон, кўп ҳужайрали ва фақат юксак тараққий этган вакилларининг вегетатив танаси бир қадар дифференциялашган. Яъни тубан ўсимликларда юксак ўсимликлардаги сингари ҳақиқий барг, поя ва илдиз каби органларга ажралган вегетатив тана йўқ. Юксак ўсимликлар аста-секинлик билан сувдан чиқиб, қуруқликни ишғол қила бошлаган ва сув муҳитидан кескин фарқ қиладиган муҳитга дуч келганлар. Бир хил сув муҳитдан қуруқликка чиқа бошлаган ўсимликлар икки хил — тупроқ ва ҳаво муҳитига дуч келадилар. Табиийки, миллион йиллар давом этган узоқ тарихий тараққиёт давомида табиий танланиш таъсирида ўсимликлар аста-секин янги муҳит шароитларига мослаша борган ва уларнинг танаси илдиз, поя, барг сингари органларга дифференциаллаша борган. Бу органлар бирданига вужудга келмаган, албатта. Юксак ўсимликларнинг бизга қадар етиб келмаган сода тузилишли вакиллари ҳам яшаган. Уларнинг ниҳоятда содда тузилишли вакиллари бизга қадар етиб келмаган псилофитнинг ер устки органи пояга ўхшаш орган — телом (“таллом” билан аралаштирмаслик лозим) дан иборат бўлган. Тубан мохларнинг ер устки органи дихатомик шохланган илдиз вазифасини ризоидлар бажаради. Бинобарин, юксак ўсимликларни характерлайдиган асосий хусусияти вегетатив органлари поя, барг ва илдизнинг бўлишидир. Юксак ўсимликлар ҳам тубан ўсимликлар сингари вегетатив, жинссиз ва жинсий йўллар билан кўпаяди. Лекин юксак ўсимликларнинг ҳаммаси учун жинсий наслнинг жинссиз насл билан навбатлашиши — насл галланишига хос хусусият ҳисобланади. Одатда, жинссиз кўпайиш споралар ёрдамида бўлиб, бу спораларнинг ката-кичиклиги бир хил ёки ҳар хил бўлиши мумкин. Улардан ўз жинсий органларига эга бўлган гаметофит деб аталувчи ўсимта

вужудга келади. Гаметофит бир жинсли (эркак ёки урғочи) ёки қўш жинсли бўлиши мумкин. Жинсий кўпайиш юксак ўсимликларда огам типида бир-биридан кескин фарқ қиладиган жинсий гаметаларнинг қўшилиши натижасида содир бўлади. Эркаклик жинсий гаметалар — хивчинли ҳаракатчан сперматозоидлар ёки ҳаракатсиз сперматсийлардир . Сперматозоидлар мохсимон ва папоротниксимон ўсимликлар гаметофитида антеридий деб аталадиган махсус эркаклик жинсий органларида ривожланади. Юксак ўсимликларнинг тухум ҳужайраси архегоний деб аталадиган кўп ҳужайрали урғочилик жинсий органларда вужудга келади. Архегоний одатда чўзиқ гулча шаклида бўлиб, у қорин, бўйин ва оғизча қисмларидан иборат. У кўпчилик архегонийли (мохсимон ва папоротниксимон) ўсимликларда мустақил ҳаёт кечирадиган ўсимта – гаметофитда ва уруғли (очиқ ва ёпиқ уруғли) ўсимликларда уруғмуртак ичида тараққий этади. Уруғланиш архегониат ўсимликлар ичида архегоний ичида содир бўлиб, сперматозоид унинг ичига фақат сувли ёки нам муҳит бўлганда, уруғли ўсимликларда эса спермий чанг йўли орқали ўтиб, оталаниш уруғмуртак ичида содир бўлади. Уруғланишдан сўнг, архегонийли ўсимликларда зиготадан тўғридан-тўғри спорофит ҳосил бўлади. Уруғли ўсимликларда эса уруғ муртак ва, умуман, уруғ тараққий этади. Ундан ўз навбатида уруғ ўсиб чиқади. Йўсинсимонлардан бошлаб, гулли ўсимликларгача юксак ўсимликларнинг барчасининг индивидуал тараққиёт даври бир хилда: жинсий жараён натижасида хромосомаларнинг сони икки баробар ортиши, спора ҳосил бўлишида эса хромосомаларнинг сони икки баробар камайиши кузатилади. Шунинг учун ҳам юксак ўсимликларнинг индивидуал тараққиёт даврида жинсий гаметофит насл жинссиз спорофит наслдан фарқ қилиши муқаррар. Ҳар қандай ҳолда ҳам юксак ўсимликларда гаметофит-жинсий насл н хромосом сонига, жинссиз спорофит насл эса 2н хромосом сонига эга бўлади.

Юксак ўсимликлар орасида фақат йўсинсимонларда гаметофит насл устун, қолган барча юксак ўсимликларда папоротниксимонлардан бошлаб гулли ўсимликларга қадар спорофит насл устундир. Юксак ўсимликларнинг ички тузилиши ҳам мураккаблиги билан характерланади. Мохсимонлардан бошлаб юксак ўсимликларнинг вегетатив ва генератив органлари мураккаблашади ва дифференциаллаша боради. Вегетатив органларнинг бу қадар мураккаблашиб бориши уларнинг қуруқ муҳитга мослаша бориши билан боғлиқ. Биринчидан унинг ҳимоя органлари – қопловчи тўқималари , иккинчидан уларнинг сув ва сувда эриган моддаларни шимиб олиши ва бутун танага тарқатиш вазифасини бажарадиган ксилема (ёғочлик) ўтказувчи найлар ва ўсимликнинг яшил қисмида ҳосил бўлган мураккаб органик моддаларни бутун танаси бўйлаб тарқатиш вазифасини бажарадиган флоэма (луб) ўтказувчи тўқималар тараққий этган. Ниҳоят, юксак ўсимликларда фотосинтез туфайли ассимиляцион тўқималар ўз ривожланишининг юксак поғонасига кўтарилган. Юксак ўсимликлардан фақат гулли ўсимликларда ассимиляция тўқималари – хлоренхима фотосинтез жараёнида қуёш нуридан рационал фойдаланиш имконига эга бўлган устунсимон ва лабсимон паренхима ҳужайраларга дифференциаллашган. Юксак ўсимликларнинг 300 000 дан ортиқ тури мавжуд бўлиб, улар ер юзида ҳукмронлик ролини ўйнайди ва Арктик вилоятлардан Экваторга қадар, серёмғир тропик ўрмонлардан сувсиз қуруқ чўл ва саҳроларгача кенг тарқалган. Улар орасида катталиги бир неча мм келадиган турлардан тортиб 100-150 м гача баландликка етадиган турларни ҳам учратиш мумкин. Юксак ўсимликлар табиатда ва инсоннинг хҳжалик фаолиятида ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга. Ер юзида мавжуд барча тирик мавжудотларнинг, шу жумладан, инсониятнинг ҳаёти яшил ўсимликлар ва, хусусан, юксак ўсимликлар билан чамбарчас боғлиқ. Йўсинсимонлар бўлими — Брёпҳйта Йўсинсимонлар энг содда тузилишли юксак ўсимликлар бўлиб, қатор хусусиятларига кўра сув ўтларига ўхшаш. Бу ўхшашлик нимада кузатилади?

Биринчидан, йўсинсимон ўсимликлар, сув ўтлари сингари ўтказувчи най боғламлари ва айрим турларнинг ризоидлари эътиборга олинмаганда ҳақиқий илдизлари йўқ. Иккинчидан, йўсинсимонларнинг айрим турларининг (масалан, жигарсимон йўсинлар) ер бағирлаб ўсувчи пластинка шаклидаги вегетатив танаси сув ўтларининг талломига ўхшаш. Йўсинсимонларнинг сув ўтларига ўхшаш, ёғочланган турлари йўқ ва, ниҳоят, уларнинг индивидуал тарққиёт давридаги умумий ўхшашлик, буларда хам сув ўтлари сингари жинсий гаметофит наслнинг устунлиги ҳисобланади. Шунинг учун ҳам йўсинсимонлар тарихий тараққиётда ўзига хос йўналишга эга бўлиб, филогенетик шажаранинг алоҳида ривожлана борган мустақил бўлимидан иборат. Йўсинсимонлар ўсимликлар тубан вакилларининг вегетатив танаси дорзовенртал тузилишли, бир қадар юксак вакилларида поя, барг ва илдиз йўқ. Гаметофит устида жинсий органлар антеридий ва архегоний жойлашган, у шарсимон ёки овал шаклдаги бир қатор ҳужайралардан ташкил топган ва ичи кўп сонли сперматоген ҳужайралар билан тўлган бўлади. Бу ҳужайраларнинг ҳар бирида иккитадан (жигарсимон йўсинлари) ёки биттадан барг пояли йўсинларда икки хивчинли сперматозоидлар ҳосил бўлади. Пишиб етилган антеридийнинг уч қисми очилади, ундан сперматозоидлар чиқиб, сувли нам муҳитда ҳаракатланади ва маълум вақтдан сўнг архегонийдаги тухум ҳужайрани уруғлантиради. Архегоний, одатда, чўзиқ шаклда бўлиб, бир қадар кенгайган қорин ва ингичка бўйин қисмидан иборат. Архегоний девори бир қатор ҳужайралардан шаклланган бўлиб, унинг қорин қисмида тухум ҳужайра жойлашган. Уруғланиш олдидан архегонийнинг бўйин қисмидаги ҳужайралар ўзидан махсус шилмшиқ модда ажратади. Шилимшиқ модда хемотаксис хусусиятига эга бўлиб, ташқарига чиқиши билан сперматозоидлардан бирини ўзига жалб қилади ва улардан бири архегонийнинг бўйин қисми орқали унинг қорин қисмига ўтиб, тухум ҳужайрани уруғлантиради. Уруғланиш натижасида ҳосил бўлган зигота тиним даврини ўтамасдан дарҳол митоз йўл билан бўлина бошлайди ва аста-

секин спорогон деб аталадиган спорофитга ёки спорогонийга айланади. Спорогон кўсак шаклида бўлиб, унинг уст томонида қопқоқчаси бор. Йўсинсимонларнинг турли хил вакилларида спорогон тузилиш жиҳатидан турлича бўлади. Унинг девори бир ёки кўп қаватли, ичида спорогон тўқималари ёки бошқача археспорий (спора ҳосил қилувчи ҳужайралар) жойлашган. Редукцион бўлинишидан тўрттадан гаплоид споралар вужудга келади. Йўсинсимонларнинг спорофити кўпинча спорогон бандида жойлашган, ҳеч қачон поя ва барг ҳосил қилмайди. Чунки алоҳида ҳаёт кечириш имконига эга эмас. Шунга кўра, гаметофитнинг бир қисми ҳисобланади ва унинг ҳисобига озиқланади. СЪҲундай қилиб, йўсинсимон ўсимликларда гаметофит наслнинг спорофит наслга нисбатан устунлиги аниқ. Йўсинсимонларнинг кўпгина турлари кўп ҳужайрали куртаклар ёрдамида вегетатив йўл билан ҳам кўпаяди. Бу ўсимликлар палеозой эрасининг тошкўмир даврида пайдо бўлган қадимий ўсимликлардан ҳисобланади. Псилофитсимон, йўсинсимон ўсимликлар гаметофит ва спорофит насли бир хилда ривожланган, қуруқликка чиққан ўсимликларнинг энг содда вакилларидан вужудга келган. Йўсинсимонларга 20 мингдан ортиқ ўсимлик тури мансуб бўлиб, улар, одатда, икки аждодга бўлиб ўрганилади: 1. Жигарсимон йўсинлар — Ҳепатиcаэ . 2. Поя баргли йўсинлар — Мусcи. Жигарсимон йўсинлар аждоди — Ҳепатиcаэ Бу аждодга тааллуқли ўсимликларнинг вегетатив танаси дорзовентрал тузилишли талломдан иборат. Аждоднинг бутун хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган вакилларидан бири оддий маршанциядир ( Марчантиа полйморпҳа ) ( 1-расм ). Бу ўсимлик тузилишига кўра космополитдир. У ер юзининг деярли барча қитъаларида нам тупроқли ўрмонлар ва бошқа ерларда кенг тарқалган.

Маршанциянинг вегетатив танаси тўқ яшил рангли дихотомик шохланган пластинка шаклидаги талломдан иборат. Унинг катталиги 10 см дан ошмайди, остки қисмида кўп сонли оддий ризоидлар ва қипиқлар шаклидаги рангсиз содда тузилишли барглар — амфигаустрийлар жойлашган. Талломнинг сирт томони рангли, устки томонида бир қатор эпидермис жойлашган. Эпидермисда 16 ҳужайрадан иборат 4 қават бўлиб ўрнашган қатор оғизчалар бор. Эпидермис остида бир-биридан рангсиз ҳужайралар билан чегараланган ҳаво камералари жойлашган. Ҳаво камералари остида шохланган иплар иплар шаклидаги юмалоқ ҳужайралар тизмасидан иборат ассимиляторлар жойлашган. Ассимиляторлар хлорофилл доначаларига бой бўлиб, асосий аасимиляция қиладиган аппарат ҳисобланади. Маршанция талломининг ҳаво камералари остидаги тўқима рангсиз кенг паренхима ҳужайраларидан иборат бўлиб, кўпинча крахмал билан тўлиб туради. Одатда остки эпидермис паренхима тўқималаридан чегараланган бўлиб, унда оддий, тилсимон ризоидлар ва рангсиз қипиқсимон амфигаустрийлар жойлашган. Шундай қилиб, маршанция талломида ўтказувчи тўқималар йўқ. Бу ўсимлик талломининг устида махсус саватчаларда ҳосил бўладиган ажралувчи куртаклар ёрдамида вегетатив кўпаяди. Ҳар бир саватчада бир нечтадан овал шаклдаги ажралувчи куртаклар вужудга келади. Кучли ёғингарчилик пайтида у она ўсимликдан ажралиб ерга тушиши билан ундан маршанция талломи униб чиқади. Жинсий йўл билан кўпайганда маршанция талломининг уст томонида антеридий ва архегонийлар вужудга келади. Маршанция икки уйли ўсимлик. Унинг бир талломида махсус ўзига хос тузилишли диск шаклидаги устунчада жойлашган орган тараққий этади. Дискнинг уст томонида овал шаклдаги антидиал бўлиқлар бўлиб, ҳар бирининг тубида биттадан антеридий жойлашган. Антеридий овальсимон қошиққа ўхшаш бўлиб, унинг ичи иккитадан икки хивчинли сперматозоидлар ҳосил бўладиган сперматозоген ҳужайралар билан тўлиб туради.

Антеридий пишиб етилиши билан унинг уст томонида тирқиш вужудга келиб, ёғингарчилик даврида сперматозоидлар архегоний томон актив ҳаракатлана бошлайди. Маршанциянинг бошқа талломидан учи кўп қиррали юлдузча шаклидаги устунчада жойлашган тиргакли курсичага ўхшаш орган вужудга келади. Бу урғочи жинсий орган бўлиб, унинг юлдуз нурлари орасида чўзиқ гулча шаклидаги оғиз томони пастга қаратилган архегонийлар жойлашган. Архегоний етилиши билан унинг бўйин қисми шилимшиқланади ва атрофдаги сперматозоидлардан бири архегоний ичига кириб, тухум ҳужайра билан қўшилади ва уруғланиш содир бўлади. Уруғланган тухум ҳужайрадан вужудга келган зигота ўсиб, овал шаклдаги маршанциянинг жинссиз насли — спорогон ҳосил бўлади. Унинг ичида жойлашган спорогонийларда сон- саноқсиз споралар ва узун иплар шаклидаги пружина элатералар шаклланади. Элатера қуруқ ва иссиқ пайтда қисқариш ҳамда нам ва ёғингарчилик пайтида чўзилиш хусусиятига эга. У спораларнинг униб чиқиши учун нам етарли бўлган шароитда уларнинг тарқалишига ёрдам беради. Қўсакча шаклидаги спорогон пишиб етилади. Ундан тўкилган споралар қулай муҳитга тушиши билан маршанциянинг гаметофит насли тараққий этади. СЪҲундай қилиб, маршанциянинг индивидуал тараққиёт даврида гаметофит насл ҳукмрон бўлиб, у споралар ҳосил бўлган даврдан жинсий ҳужайралар қўшилиб зигота ҳосил бўлгунга қадар бўлган даврни эгалласа, спорофит насл эса зигота ҳосил бўлишидан спора ҳосил бўлгунга қадар қисқа даврни эгаллайди ва тўлиғича гаметофитга боғлиқ равишда, унинг ҳисобидан озиқланади. Барг пояли йўсинлар аждоди — Брёпсида (Мусcи) Барг пояли йўсинлар жигарсимон йўсинлардан вегетатив танасининг радиал тузилганлиги пояси ҳамда баргининг вертикал жойлашганлиги, кўпинча шохланганлиги билан фарқланади. Унинг тўқималари

дифференциаллашган, ризоидлари кўп ҳужайрали, ўсимликнинг ўзи эса кўпчилик ҳолларда кўп йиллик бўлади. Барг пояли йўсинлар тўртта қабилага бўлинади. Торф ёки оқ йўсинлар қабиласи — Спҳадналес. Бу қабилага фақат Спагнаcэаэ оиласи мансуб бўлиб, улар Шимолий ярим шарларда кенг тарқалган. Торф йўсинлар морфологик тузилиши ва экологиясига тааллуқли қатор хусусиятлари билан йўсинларнинг бошқа турларидан кескин фарқ қилади. Етилган торф йўсиннинг пояси баргли, шохланган, унинг ост қисми вегетация охирида ўлиб, йил сайин янги торф қатламини ҳосил қилаверади, устки қисми эса ўсишни давом эттиради. Торф йўсинининг поя ва барги ғайри табиий тузилишга эга. Поянинг устки томони бир неча қатлам, сув билан тўла, рангсиз, ҳужайралар қатламидан ташкил топган пўст билан қопланган. Унинг остки қисмида қалин пўстли ҳужайралардан вужудга келган тўқималар жойлашган. Поянинг ўзак қисми тирик, хлорофиллсиз паренхима тўқималаридан шаклланган. Пояда махсус ўтказувчи тўқималар йўқ. Торф йўсинининг барги овал-лантсетсимон икки хил ҳужайралардан ташкил топган пластинкадан иборат. Бу ҳужайралардан бири тирик, хлорофилли, узунчоқ бўлиб, учтадан бирлашиб тўр ҳосил қилади. Богшқалари эса улар орасида жойлашган, бочкасимон, пўст ҳужайраларига ўхшаш сув билан тўлиб турган ўлик ҳужайралардан иборат. Шу хусусияти туфайли торф йўсини ўзининг қуруқ вазнига нгисбатан 30 баробардан кўпроқ сув тўплайди. Ўрмонларда тарқалган торф йўсини ўз танасида кўп миқдорда сув тўплаганлиги туфайли ботқоқликларнинг вужудга келишига сабаб бўлади. Сфагнум йўсинларининг ҳужайраларида тўпланган сув ва ҳаво пуфаклари унга оқ ранг бериб туради. Шу сабабли улар оқ йўсинлар деб ҳам юритилади. Сфагнум (Спҳагнум) йўсинлар танасининг парчаланиши ва махсус ажралувчи куртаклари ёрдамида вегетатив кўпаяди. Буларнинг ривожланиш тсиклида ҳамма йўсинлар сингари жинсий ва жинссиз насллар галланиши

мавжуд. Бу ўсимликлар кўпинча бир уйли. Жинсий органлар — антеридий юмалоқ шаклда бўлиб, ўсимликнинг ён новдаларида, архегоний эса поянинг учида жойлашган. Уруғланиш натижасида узун устунчада жойлашган шарсимон спорогон вужудга келади. Спорогон уст томондан кўп қаватли эпидермис ва яшил рангли ҳужайралар қатлами билан қопланган. Спорогон ичида бир қадар кенгайган устун шаклидаги бўртма бўлиб, унинг устида спорангий жойлашган. Спорангий келгусида спора вужудга келадиган спорогон ҳужайралари билан тўла. Пишиб етилган спорогоннинг қопқоғи очилиб, споралар тўкилади, қулай муҳитга тушган споралардан янги йўсиннинг гаметофит насли униб чиқади. Ботқоқ ва сув ҳавзаларининг остида тўпланган йўсинлар кислороднинг йўқлиги туфайли чиримай, торфга айланади. Торф қатлами ниҳоятда секин вужудга келади. Бир метр торф қатламининг ҳосил бўлиши учун 1000 йилга яқин вақт талаб қилинади. Яшил йўсинлар қабиласи — Брялес. Бу қабилага йўсинсимон ўсимликларнинг 80 оилага ва 700 туркумга тааллуқли 14 000 га яқин тури мансуб. Улар бутун ер юзи бўйлаб тарқалган. Бу ўсимликларнинг аксарият қисми Шимолий ярим шарнинг ўрта ва совуқ иқлимли минтақаларида кенг тарқалган бўлиб, ўсимликлар оламининг шаклланишида муҳим рол ўйнайди. Яшил йўсинлар одатда ўрмонларда, ботқоқликларда, нам ерларда чим ҳосил қилиб ўсади. Турли-туман иқлим шароитларида тарқалган яшил йўсинларнинг катталиги бир неча мм дан 30-40 см га қадар бўлади. Яшил йўсинларнинг кенг тарқалган вакилларидан какку зиғирини (Полйтрйчум cоммуне) кўрсатиш мумкин ( 2-расм ) . Какку зиғири тик ўсадиган, шохланмайдиган ўт ўсимлиги бўлиб, баландлиги 30-40 см дан ошмайди. Поясининг ўрта ва уч қисмида яшил рангли яхши тараққий этган барглар жойлашган. Поянинг пастки қисмида қўнғир рангли қипиқлар ўрин олган бўлиб, поянинг шу қисмидан сон-саноқсиз кўп ҳужайрали оч қўнғир тусли ризоидлар ҳосил бўлади. Какку зиғирининг пояси мураккаб тузилишга эга, унинг марказида ўтказувчи боғламлар жойлашган. Ўтказувчи боғламнинг марказида ён девори

қалин пўстли, узун тортган ўлик ҳужайралардан иборат ксилема жойлашган. У орқали сув ва сувда эриган озиқ моддалар ҳаракатланади. Ксилема атрофида 1-2 қатламдан иборат крахмал сақловчи ҳужайралар тизмаси жойлашган. Уларни уст томонидан ҳалқа шаклидаги флоэма ўраб туради. Флоэманинг ўтказувчи боғламлари тирик ҳужайралардан таркиб топган бўлиб, улар орқали озиқ моддалар ҳаракатланади. Ўтказувчи тўқималарни пўст қатлами ўраб туради. Пўстни ташқи томондан эпидермис ўраб туради. Какку зиғирининг барги ҳам мураккаб тузилишга эга. У чўзиқ наштарсимон шаклда бўлиб, бир неча қават ҳужайралар қатламидан таркиб топган. Унинг марказидан баргнинг бутун сатҳи бўйлаб ўтадиган марказий ўтказувчи томири жойлашган. Баргнинг уст қисмида бир қатор ҳужайралардан иборат, таркибида хлорофилл сақловчи ассимиляторлар жойлашган. Какку зиғири икки уйли ўсимлик. Поясининг учида антеридий ва архегоний жойлашган. Антеридий қопчиқ шаклида, бандли, унда сон- саноқсиз сперматоген ҳужайралари вужудга келиб, ҳар бир сперматоген ҳужайрасида биттадан икки хивчинли ҳаракатчан сперматозоидлар ҳосил бўлади. Архегоний йўсинсимонларга хос тузилишли, уни бир неча қават ҳужайра ўраб туради. Уруғланган тухум ҳужайрадан спорогон шаклланади. Какку зиғирининг спорогони узун бандли кўсакчадан иборат. Кўсакча пишиб етилгач, қопқоқчаси ажралиб тушади ва перистома тешикчалари орқали споралар тўкилади. Споралар қулай муҳитга тушиши билан ундан аввал ингичка ип шаклидаги протонема ва ундан какку зиғирининг гаметофит насли ҳосил бўлади ( 3-расм ) . Йўсинсимонлар ўсимликлар оламининг гаметофит насли ҳукмрон бўлган энг юқори поғонаси ҳисобланади. Гаметофит насл бундан кейин тараққий этмаган. Ўсимликлар оламининг келгуси тараққиётида спорофит наслнинг мураккаблашиши ва гаметофит наслнинг редукцияланиши кузатилади.

1-расм . Маршанция (Марчантиа полйморпҳа) : 1 – антеридийли таллом; 2 – архегонийли таллом; 3 – талломнинг кўндаланг кесими; 4 – ёриқчанинг тепадан кўриниши; 5 – ажралувчи халтачали таллом; 6 – ажра-лувчи куртаклари бор халтачанинг кесими; 7 – ажралувчи куртак; 8 – эркак талломнинг антеридийли учи; 9 – антеридий; 10 – урғочи талломдаги архегонийлар тўплами; 11 – тухум ҳужайрали архегоний; 12 – спорогон; 13 – споралар орасидаги элатера. 1 23 45 6 789 10 11 1213

2 -расм . Какку зи ғ ири й ў с и н (Полйтричум cоммуне) : 1 – спорогонли ур ғ очи ў симлик; 2 – учида т ў пбарггулли эркак ў симлик; 3 – поясининг к ў ндаланг кесими; 4 – ассимиляторли баргнинг к ў ндаланг кесими; 5 – эркак ў симликнинг антеридийли ва парафизали учи; 6 – антеридий; 7 – парафизалар; 8 – ур ғ очи ў симликнинг учи; 9 – архегоний; 10 – протонема; 11 – кўсакчанинг кўндаланг кесими. 1 2 3 4 5 6 7 8 10 11 9

3 - расм . Какку зи ғ ири й ў с и ни нинг (Полйтричум cоммуне) ривожланиш сикли: Гаметофит : 1 – споралари; 2 – протонема; 3 – ур ғ очи ў симлик; 4 – эркак ў симлик; 5 – ур ғ очи ў симлик учки қ исмининг кесими; 6 – эркак ў симлик учки қ исмининг кесими; 7 – архегоний; 8 – антеридий; 9 – сперматозоидлар; 10 – оталаниш. Спорофит : 1 – спорофит ривожланишининг бошлан ғ ич даври; 2 – спорогоний; 3 – спорангийли қ утича (редукцион б ў линиш).

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. Буригин В. А., Жонгуразов Ф. Х . Ботаника. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1977. 2. Курсанов А. ва бошқалар . Ботаника. Тошкент Ўрта ва Олий мактаб Давлат нашриёти. 1963. 3. Мустафаев С. М . Ботаника. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002. 4. Саҳобиддинов С. С . Ўсимликлар систематикаси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1976. 5. Худойқулов С. М., Назаренко Л. Н . Ўсимликлар систематикасидан амалий машғулот. “Ўқитувчи”, Тошкент, 1984.

O'xshashlar

Юксак ўсимликлар уларнинг тавсифномаси ва систематикаси

Муртак ва майса - юксак ўсимликлар органларининг пайдо бўлиши

Қирқбўғимлилар Эқуисетинеаэ бўлими

Псилофитсимонлар ва псилотсимонлар бўлимлари

Юксак ўсимликларнинг вегетатив органлари