Қирқбўғимлилар Эқуисетинеаэ бўлими - Botanika - Referatlar

Қирқбўғимлилар Эқуисетинеаэ бўлими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1308 KB

Ko'chirib olish

Қирқбўғимлилар Эқуисетинеаэ бўлими Режа : 1. Қирқбўғимларнинг тузилишидаги ўзига хос хусусиятлар . 2. Қирқбўғимларнинг қадимий ва ҳозирги вақтда тарқалган вакилларининг ўзаро ўхшашлиги ва фарқли белгилари. 3. Дала қирқбўғимининг тузилиши, кўпайиши ва аҳамияти.

Қирқбўғимлилар синф и — Эқуисетинеаэ Эқуисетинеаэ синфининг вакиллари поясининг “бўғимли” бўлиши, яъни бўғим ва бўғим оралиқларига бўлинган бўлиши билан характерланади. Бўғимларда, одатда, жуда редукцияланган ва кўпинча бир-бири билан қўшилиб, найсимон қинлар ҳосил қиладиган барглар ҳалқа шаклида жойлашади. Шох ҳалқалари ҳам бўғимларда бўлади. Ер усти новдаларининг учида спорали бошоқчалар юзага келади, улар ҳалқа бўлиб жойлашган қалқончалар ёки спорофиллардан иборат. Гаметофитлари майда яшил пластинкага ўхшаб кўринади ва кўпинча бир жинсли бўлади. Сперматозоидларида бир тутам хивчинлар бор. Эқуисетинеаэ синфига: 1) ҳозирги Эқуисетаcэаэ ва 2) қуриб битган Cаламариаcэаэ оилалари киради. Қирқбўғимлар оиласи — Эқуисетаcэаэ Бу оилага биргина қирқбўғим (Эқуисетум) авлоди киради. Унинг 25 га яқин тури бор, бу турлар Австралиядан ташқари бутун ер юзида тарқалган. Сув ҳавзаларимизда, одатда, кўп учрайдиган дала қирқбўғими — Эқуисетум арвенсе бу оиланинг характерли белгилари билан танишиб чиқнш учун мисол бўла олади. Унинг пояси узун ва шохланмайдиган бўлиб, тўғри тартиб билан галланадиган бўғим ва бўғим оралиқларига бўлинган. Баъзи новдаларининг бўғимларидан бир талай ингичка барглардан тузилган мунтазам ҳалқалар чиқади, бу ҳалқалар ҳам бўғим ва бўғим оралиқларига бўлинган бўлади. Сал бўртиб турадиган бўғимларда бир-бири билан қўшилиб, найчасимон қин хосил қиладиган барглар бўлади, бу барглар юқорига қараб ўсади ва тепадаги бўғим орасининг пастки қисмини ўраб олади. Поянинг пастки қисми ерда ўсиб, илдизпояга айланади. Илдизпоя ҳам, ер устидаги новда сингари бўғимларга бўлинган бўлади. Илдизпоянинг бўғимларидан бир талай майда илдизлар чиқади. Поя билан илдизпоянинг учларида ўсиш нуқтаси бўлади, ўсиш нуқтаси бир-бирига зич тақалиб турадиган қинлар билан қопланган. Спорали бошоқчалар новдаларнинг учларида пайдо бўлади. Бўғимларнинг ичи тўқималар билан тўлган. Бўғим

оралиқлари эса бўш бўлади ва каваги кенг бўлиб, бир бўғимдан иккинчи бўғимгача боради. Бўғим оралигининг юзи нотекис; ундан узунасига кетган оч рангли қирралар ўтади, уларнинг орасида бирмунча тўқ рангли чуқурчалар бўлади. Чуқурчалар тагидаги асосий паренхимадан (поя асосан шу паренхимадан иборат) сербар ҳаво йўллари ўтади. Қирралар тагида эса, кичик сув каналчалари боғламлари бўлади. Сув каналчалари боғламлари коллатерал типда тузилган бўлиб, бўғим оралиғининг бошидан-оёғигача бир- бирига параллел ҳолатда боради; бўғимда улар шохланади ва тармоқлари бир-бири билан яна қўшилиб, кейинги бўғим оралнғига ўтади. Қирқбўғимнинг характерли хусусиятн шуки, эпидермиснинг деворчаларига қумтупроқ сингади, шунга кўра папоротник анча қаттиқ бўлади. Эқуисетум спорангийларда пайдо бўладиган споралар ёрдамида кўпаяди. Спорангийлар эса, ўз навбатида, спорали бошоқчаларда туради. Бу бошоқча спорали қалқончалар ёки спорофиллардан тузилган. Ҳар бир спорофилл олти қиррали пластинкадан иборат бўлиб, унинг марказидан ўзакка (ўққа) томон (унга тик равишда) ингичка оёқча ўтади, спорофилл шу оёқча билан ўзакка бирикиб туради. Спорофилл оёқчаси атрофида 8-10 та спорангий бўлади, улар ташқи чети билан спорофиллга бирикади. Спорангий ичида шакли ва катталиги бир хил бўлган бир талай споралар бор. Спорофиллар ўзакда зич ҳалқа бўлиб жойлашган, улар ёшлигида четлари бир-бирларига зич тақалиб туради. Споралар пишиб, етилишга келганда ўзак чўзилиб, ҳалқалар бир-биридан ажралади ва ораси тирқиш бўлиб қолади, спораларга шу тирқишлардан сочилишга йўл очилади. Спора шарсимон тўқ яшил ҳужайрадан иборат бўлиб, анча қалин парда билан қопланган ва спиральсимои иккита бурама лента ёки элатера билан ўралган. Элатералар гигроскопик бўлиб, қуриганида ёзилади ва ҳаво нам тортганида яна буралади. Элатераларнинг роли шундан иборатки, ўшалар борлигидан спора хамиша бир-бирига илашиб, янча йирик ва юмшоқ тугунчалар хосил қилади. Шунга кўра, споралар шамолда осонроқ тарқалади ва униб чиқар экан, ҳамиша бир талай гаметофитлар пайдо бўлади ва оталанишни осонлаштиради (қирқбўғим гаметофити кўпинча бир жинсли

бўлади) Нам ерга тушган споралардан гаметофитлар ўсиб чиқади. Қирқбўғимнинг споралари сиртдан бир-биридан фарқ қилмаса ҳам; ички тузилиши бошқача бўлади, шунга кўра бир хил споралар оталик гаметофит хосил қилса, иккинчи хил споралар оналик гаметофити хосил қилади. Бироқ, бу доим сақланиб қоладиган тафовут эмас, ташқи шароит таъсири билан оталик гаметофитларида архегонийлар, оналик гаметофитларида эса антеридийлар ҳосил бўлиши мумкин. Эқуисетумнинг баъзи турларида (Э. арвенсе, Э. лаэвигатум, Э. мажусда) гаметофитлар, чамаси, кўпинча бир уйли бўлади, шу билан бирга, уларда аввал архегонийлар, кейинроқ эса антеридийлар тараққий қилади. Эқуисетум гаметофити лентасимон узун-узун парраларга бўлинган кичкина яшил пластинка кўринишидадир; унинг пастки томонидан ризоидлар чиқади. Оталик гаметофитлари оналик гаметофитларига нисбатан кичикроқ бўлади. Гаметофит парраклари учида антеридийлар жойлашган. Антеридийлар думалоқ танача кўринишида бўлиб, бир қават девори ва майда-майда спермаген ҳужайралардан иборат моддаси бор, Уларнинг ҳар бири буралган ва учида бир тутам хивчини бўлган сперматозоидни беради. Оналик гаметофитининг кўп қаватли марказий қисмида архегонийлар ривожланади. Архегонийлар типик тузилишда бўлади ва қорин қисми билан гаметофит тўқимасига ботиб туради. Архегонийнинг оталанган тухум ҳужайрасидан янги қирқбўғим ўсимлиги, яъни спорофит ёки жинссиз насл ўсиб чиқади. Қирқбўғимларнинг ҳаммаси ўт ўсимликларидир. Қирқбўғимлар ичида энг каттаси жанубий америка қирқбўғими — Э. гигантеум бўлиб, бўйи 12 м га боргани ҳолда, эни атиги 0,5-2 см келади. (Э. гигантеум чирмашиб ўсувчи ўсимликдир). Қирқбўғимларнинг бўйи, одатда, 0,5-1 м бўлади. Уларнинг ҳаммасида горизонтал равишда ўсиб, жуда шохланадиган ва кўпинча анча ерни эгаллайдиган илдизпоя бор; кўпгина қирқбўғимлар (Э. арвенсе, Э. ҳелеочарис ва бошқалар) илдизпояси ёрдамида вегетатив йўл билан кўпаяди. Баъзи турларининг илдизпояларида (Э. арвенсе, Э. махимум) алоҳида туганаклар ҳосил бўлади, бу туганаклар ҳам вегетатив йўл билаи кўпайишга

хизмат қилади. Илдизпояларининг учи қайрилиб, ер бетига чиқади ва ер усти новдаларини ҳосил қилади. Баъзи қирқбўғимларда вегетатив новдалар билан спора берувчи новдалар бир-биридан фарқ қилмайди; баъзиларида эса бу новдалар бир-биридан кескин фарқ қилади (диморфизм). Масалан, Е. арвенсенинг эрта баҳорда ҳосил бўлган новдалари оч қўнғир рангли ва нозик бўлиб, узоқ яшамайди. Уларнинг учида спорали бошоқчалар бўлади; улар спораларини тарқатганидан кейин қуриб қолади. Бу новдалар ўрнига илдизпоядан вегетатив новдалар ўсиб чиқади. Е. пратенсе ва Е. силватиcумда ҳам спора берувчи новдалар бўлади, бироқ бу новдалар споралар тўкилгвнидан кейин қуримай, вегетатив новдаларга айланади; айни вақтда яшил тусга кириб, ҳалқа бўғимларидан шохлар чиқаради. Каламитлар оиласи — Cаламариаcэаэ Каламитлар, асосан, палеозой эрасида ўсиб, ҳозир қуриб битган ўсимликлар оиласидир. Cаламитес ва Протоcаламитес бу оиланинг асосий авлодлари бўлган. Каламитлар бўйи 20—30 м га борадиган катта-катта дарахтлар ҳолида бўлар эди. Уларда горизонтал ёки вертикал илдизпоядан ўсиб чиққан, шохланган узун поя бор эди. Каламитлар танаси тўғри навбат билан галланадиган бўғим ва бўғим оралиқларига бўлинган бўлиб, юзи қиррали бўлган. Бўғимлари икки хил шохлар: кам сонли йирик-йирик йўғон шохлар ва бир талай майда шохлар чиқарган. Шу майда шохларининг бўғимларида ҳалқа бўлиб жойлашган майда-майда барглар бўлган. Асосий поянинг бўғимларидан ҳам жуда редукцияланган барглар чиққан. Бўғим оралиқлари, худди қирқбўғимлардагига ўхшаш, ичи ковак, бўғимлари эса тўқималар билан тўлган эди. Каламитлар анатомик тузилиши жиҳатидан қирқбўғимларга ухшарди-ю, лекин камбий ҳалқаси ёрдамида иккиламчи тартибда қалинлаша олар эди. Каламитлар махсус спорали бошоқчаларида ҳосил бўладиган споралари ёрдамида кўпаярди. Спорали бошоқчалари тўрт типда бўлган: 1. Cаламостачйслар — ўртасидан ўқ ўтган узун бошоқчалар эди. Ўқда пуштсиз тангачалар ҳалқалари билан навбатлашадиган спорофиллар

ҳалқалари турарди. Баъзи Cаламостачйсларда споралар бир хил бўлса, баъзиларида микро- ва макроспоралар бўлар эди. 2. Палоэстачя — бошоқчасининг марказидан ўтган ўқида мевасиз барглар жойлашган; баргларнинг юқорироғида спорофиллар бўлган, улар барг билан ўқ орасидаги бурчакка бириккан. 3. Арчеоcаламитес — ҳозирги қирқбўғимларнинг бошоқчаларига ўхшаган бўлиб, бир-бирининг устида зич жойлашган спорофиллардан тузилган эди. 4. Cингулариа — спорофиллари нозик ўқида сийрак ҳалқалар ҳолида жойлашган ҳар бир спорофили икки қисмга: баргсимон, устки қисм ва спорали, пастки қисмга бўлинган эди. Баргсимон қисмлари бир-бири билан қўшилиб, узун-узун, ўткир тишли шокилага ўхшаган бир нарса ҳосил қилган. Спорали қисми учи иккига ажралган калта лентага ўхшаган бўлиб, пастки томонига спорангийлар бириккан эди. Понабарглилар синфи — Спҳенопҳйллинеаэ Понабарглилар, асосан, полеозой эрасида ўсган ва ҳозир қуриб битган ўсимликлар синфидир. Асосий оиласи — Спҳенопҳйлласеаэ бўлиб, бу оиланинг энг муҳим авлоди — Спҳенопҳйллумдир. Понабарглиларда узун, аммо нозик поя бўлиб, пояси тўғри тартиб билан навбатлашадиган бўғим ва бўғим оралиқларига бўлинган эди. Бўғимларида понасимон барглар ҳалқа бўлиб ўсган. Поясининг юзи қиррали эди. Баъзи турларининг барглари икки хил бўлган: сербар понасимон пластинка кўринишидаги барглар ва ипсимон ингичка-ингичка бўлакчаларга бўлинган барглар. Спҳенопҳйллум баргларининг шу тариқа икки хил бўлиши талайгина олимлар учун уларни сув ўсимликлари деб қарашга асос бўлди. Лекин, кейинги текширишлар бу фикрни тасдиқламай қолди. Понабарглилар, чамаси, қуруқликда чирмашиб ўсувчи ўсимлик бўлган ва нозик поялари атрофдаги ўрмон дарахтларидан таянч топган. Поясининг марказини бирламчи ёғоч эгаллаган, шу ёғоч қатлами кесмада учбурчак шаклида бўлган иккиламчи ёғоч қатламига тақалиб турган. Камбий ҳалқаси бўлганлигидан понабарглилар пояси

иккиламчи тартибда қалинлаша олган. Кўпайиш органлари ўрнида спорангийлар бўлган, улар ҳар хил тузилган спорали бошоқчалардан жой олган. Масалан, Спҳенопҳйллум Даwсониида спорали бошоқчалар каламитларнинг бошоқчаларига сал ўхшаб кетарди. Уларнинг ўртасидан ўқ ўтар, бу ўқда спорофиллар ҳалқа бўлиб жойлашган бўлар эди. Улардан ҳар бирининг устки томонида учтадан узун оёқли спорангий бўлган. Спҳенопҳйллум мажуснинг спорофиллари учи дихотомик равишда шохланган ингичка пластинкага ўхшар эди. Уларнинг устида тўрттадан спорангийлар тўп бўлиб турган. Спҳенопҳйллум фертиле cнопофиллари қирқбўғимлардагига ўхшаш бўлган. Улар шохланган оёқчаларда турган ва ички томонида бир нечтадан спорангийси бўлган .

7 5 6 1 2 3 98 104 5-расм . Дала қ ир қ б ўғ ими (Eguisetum arvense): 1 – спорофилли бошо қ ; 2 – спорофиллар; 3 – қ уру қ спора; 4 – нам спора; 5 – поянинг кўндаланг кесими; 6 – ба- ҳорги спора сақлавчи новдали илдизпоя; 7 – тугунакли ва ёзги новдали илдизпоя; 8 – спораларнинг униши; 9 – архе-гонийли урғочи гаметофит; 10 – антеридийдан сперма-тозоидлари чиқаётган эркак гаметофит.

6-rasm . Paporotnikning rivojlanish sikli: Gametofit : 1 – sporalar; 2 – gametofitning rivojlanishi; 3 – gametofit; 4 – arxegoniy; 5 – anteridiy; 6 – yetilgan arxegoniy; 7 – yetilgan anteridiy; O! – otalanish. Sporofit : 1, 2 – sporofit rivojlanishining boshlan g‘ ich davrlari; 3 – yosh sporofit; 4 – yetilgan sporofit; 5 – sorusning kesimi; 6 – sporangiy; 7 – ochilgan sporangiy; R! – reduksion b o‘ linish.1 2 3 4 5 6 7 О! 1 2 3 4567 R!

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. Буригин В. А., Жонгуразов Ф. Х . Ботаника. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1977. 2. Курсанов А. ва бошқалар . Ботаника. Тошкент Ўрта ва Олий мактаб Давлат нашриёти. 1963. 3. Мустафаев С. М . Ботаника. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002. 4. Саҳобиддинов С. С . Ўсимликлар систематикаси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1976. 5. Худойқулов С. М., Назаренко Л. Н . Ўсимликлар систематикасидан амалий машғулот. “Ўқитувчи”, Тошкент, 1984.

O'xshashlar

Юксак ўсимликлар Cормобионта Йўсинсимонлар бўлими Брёпҳйта

Очиқ уруғлилар бўлими Гймноспермаэ Саговниклар аждоди Cйcадопҳйта

Юксак ўсимликлар уларнинг тавсифномаси ва систематикаси

Псилофитсимонлар ва псилотсимонлар бўлимлари

Тупрокдаги микроэлементлар ва тупрокнинг радиоактивлиги