Муртак ва майса - юксак ўсимликлар органларининг пайдо бўлиши - Botanika - Referatlar

Муртак ва майса - юксак ўсимликлар органларининг пайдо бўлиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.5 KB

Ko'chirib olish

Муртак ва майса - юксак ўсимликлар органларининг пайдо бўлиши Режа: 1. Уруғнинг тузилиши ва типлари 2. Уруғларнинг типлари 3. Уруғларнинг униб чиқиши ва майсаларнинг тузилиши

Уруғнинг тузилиши ва типлари Органларнинг пайдо бўлиши. Жинсий йўл билан кўпайган юксак ўсимликларнинг индивидуал ҳаёти уруғланган битта тухум ҳужайрадан яъни зиготадан бошланади. Кўп ҳужайрали юксак ўсимликлар индивидуал ривожланиш жараёнида - онтогенезида янгидан ҳамма органларини, биринчи навбатда эса вегетатив органларини ҳосил қилади. Гулли ўсимликларнинг асосий вегетатив органлари илдиз ва новда бўлиб, пишиб етилган уруғни муртагида бошланғич ҳолда бўлади. Унган уруғдан пайдо бўлган майсада фақат муртакнинг органларигина ривожланмасдан, янги органлар: барг, поя қисмлари, куртак, илдиз, ён ва қўшимча илдизлар пайдо бўлади. Ўсимликларнинг кейинги ривожланиш босқичларида, ҳеч қачон муртагида ҳосил бўлмайдиган кўпайиш органи – гул (репродуктив орган) ҳосил бўлади. Онтогенез давомида янги органларни пайдо бўлиши билан аввалги пайдо бўлган органлар ўлиб боради (баргларнинг тўкилиши), яъни “очиқ“ ўсиш системаси вужудга келади. Янги органларнинг бутун онтогенез давомида пайдо бўлиши ва ўсиши муртакнинг новдаси ва илдизидаги апикал меристеманинг ҳисобига бўлади. Булардан ташқари органларнинг пайдо бўлишида баъзи латерал меристема (перицикл, камбий) ҳам қатнашади. Уруғларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг тузилиши. Зигота кейинчалик муртак очиқ уруғлилар ва гулли ўсимликларнинг асосий кўпайиш ва тарқалиш органи бўлган уруғда ривожланади. Уруғ – уруғкуртак уруғланганидан кейин пайдо бўлади ган г улли ўсимликларнинг – уруғ қобиғи, эндосперм ва муртакдан ташкил топган кўпайиш органидир. Уруғ қобиғи – кўп қаватли бўлиб, муртакни механик таъсирлардан, микроорганизмларнинг киришидан, муртакнинг қуриб кетишидан, уруғларнинг бевақт униб кетишидан сақлайди. Булардан ташқари қобиқ ҳужайралари, уруғларни шамол билан тарқалиши учун туклар (мажнунтол, терак), ҳашоратларни жалб қилиш учун турли этдор ўсимталар ҳосил қилади. Уруғлар қобиғининг қалинлиги, пишиқлиги ва қаттиқлиги мевалар

пўстининг хусусиятлари билан боғлиқ. Агар мевалар қаттиқ ва очилмайдиган, намликни ўтказмайдиган бўлсалар, унинг ичидаги уруғ қобиғи юпқа бўлади (кунгабоқар, эман) ёки тескари уруғ қобиғи қалин ва ёғочланган бўлса мева пўсти юпқа бўлади (ток). Баъзи ўсимликларнинг уруғ қобиғлари тупроққа яхши ёпишиш ва сувни яхши ушлаб туриш учун шилимшиқ моддалар ишлаб чиқаради (каноп). Уруғларнинг ташқи томонида унинг униб чиқиши учун керак бўлган сув кирадиган тешиги – микропиле – уруғ йўли ва уруғнинг уруғ банди билан бирикадиган жойи – уруғ кертими жойлаш ган . Уруғ кертимидан ўтадиган ўтказувчи найлар бойламлари орқали уруғ ва мева ўзаро алоқада бўлиб туради. Эндосперм . Эндосперм йирик ҳужайрали ғамловчи тўқимадан иборат бўлиб, ҳужайраларининг кўп қисмини иккиламчи крахмал ёки ёғлар эгаллайди. Баъзи уруғларда алейрон доначалари - жамғарма оқсиллар сифатида махсус бир қатор жойлашган майда ҳужайраларда учрайди. Бу ҳужайралар дуккакдошлар вакилларида эндоспермни ташқи томонидан ўраб туради. Уруғлар унган вақтида эндосперм моддаси ферментлар таъсирида гидролизланади ва муртакка шимилади. Ундан кейин эндосперм ҳужайралари емирила бошлайди. Муртак. Пишиб етилган уруғларнинг муртаги да барча органлар морфологик жиҳатдан шаклланган бўлади. Булар илдизга, пояга бир (бир паллали ўсимликларда), икки (икки паллали ўсимликларда) ёки бир неч т а уруғ палла (нина барглиларда) ва куртак дан иборат. Поянинг учки қисмида меристематик хусусиятга эга бўлган кўпинча конус шаклидаги ўсиш нуқтаси жойлашган. Баъзида муртакнинг куртагида яъни поянинг апексида уруғ палла барглардан ташқари поянинг биринчи, иккинчи бошланғич барглари ҳам ривожлана бошлаган бўлади. Муртак ўқидаги уруғпалла барглар асоси жойлашган қисми уруғпалла барг тугуни деб аталади. Уруғпалла барглар асосидан илдиз бўғизигача бўлган қисми – гипокотил деб аталади. « И лдиз бўғизи » дан пастроқда ўсиш конусига эга бўлган ва қин билан ўралган муртак

илдиз часи шаклланади. Барча қисмлари шаклланган муртакнинг анатомик тузилишида протодерма ва прокамбий аниқ кўринади. Уруғларнинг типлари. Етилган уруғлар морфологик тузилиши жиҳатидан турли-туман бўлади. Икки ва бир паллали ўсимликларнинг уруғларидаги муртакларида ва муртакдан ташқарида жойлашган озуқа моддаларни тўплайдиган тўқималарнинг (эндосперм, перисперм - нуцеллусдан пайдо бўлган тўқима) уруғ тузилишида қатнашишига қараб уруғлар эндоспермли; эндоспермли ва периспермли; эндоспермсиз ва периспермсиз; эндоспермсиз периспермли уруғларга бўлинади. Икки паллали ўсимликларнинг эндоспермли уруғларининг тузилиши. Бу типга кирувчи уруғларнинг пўсти қалин, этдор муртакнинг уруғпалла барглари кенг томирлари яхши ривожланган. Муртакнинг асосий ўқи қисқа микропилга қараган гипокотил ва илдизнинг ўсиш конусидан иборат. Кенг оқ рангли эндосперм, уруғнинг узунасига кесимида уруғпалла баргларни икки томонида ёндошиб жойлашган. Уруғлар унганда уруғпалла барглар узунасига кучли ўсиб эндоспермнинг озуқа моддаларини шимади, натижада эндосперм юпқа бўлиб қолади (канакунжут ўсимлиги). Икки паллали ўсимликларнинг эндоспермсиз уруғларининг тузилиши. Бу типдаги уруғларнинг қалин пўстининг тагида йирик озуқа моддаларга бой уруғпаллали ясси муртак жойлашган. Эндосперм эса уруғнинг ривожланиши учун сарф бўлади. Уруғпалла баргларда бошланғич томирлар пайдо бўла бошлайди. Муртак ўқи унча катта бўлмасдан илдизнинг учки томони билан микропилга қараган уруғнинг шу танасида яна уруғ кертими (рубчик) жойлашган. Муртакнинг куртаги суст ривожланган бўлиб ўсиш конусида бошланғич баргларнинг дўмбоғлари (примордий) зўрға кўринади (қовоқгулдошлар, мураккабгулдошлар). Бу типдаги уруғларнинг баъзиларида (дуккакдошлар) эндоспермнинг қолдиғи сақланиб қолади. Бундай уруғларни эндоспермли уруғлар гуруҳига киритиш мумкин эмас. Чунки эндосперм уруғнинг ривожланиши учун сарф бўлиб, ўзининг озуқа моддаларини тўплаш вазифасини тўлиқ уруғпалла

баргларга ва ассимиляцион баргларга берган. Дуккакдошлар оиласига мансуб кўпчилик ўсимликларнинг уруғларида муртак ўқининг бир текисда ўсмаганлиги натижасида муртак уруғ пўстининг тагида қайрилган ҳолатда бўлади. Қайрилган ва спиралсимон ўралган муртаклар яна кўпчилик икки паллали ўсимликлар уруғларида, жумладан карамгулдошлар вакилларида учрайди. Икки паллали ўсимликларнинг периспермли уруғларининг тузилиши. Б у типдаги уруғларнинг пўсти тагида эндоспермдан ташқари озуқа моддалар тўпловчи нуцеллусдан пайдо бўлган перисперм тўқимаси ривожланади. Масалан, қора муруч уруғининг кичкина икки уруғ паллали муртаги суст ривожланган эндоспермнинг ичида жойлашган бўлиб, эндоспермнинг ташқи томонида эса қалин перисперм тўқимаси жойлашган. Баъзи ўсимликлар уруғларда эндосперм мутлақо сўрилиб кетиб перисперм кучли ривожланади (лавлаги уруғида). Бир паллали ўсимликларнинг эндоспермли уруғларининг тузилиши. Бу типдаги уруғлар асосан бир паллали ўсимликларга хос бўлиб уруғлари қалин пўст билан ўралган. Масалан, гулсапсар ўсимлигининг уруғларининг кўп қисми ёғ ва оқсил моддалари сақлайдиган эндосперм эгаллайди. Эндосперм тўқимаси ингичка тўғри ўқли муртакни ҳар томонлама ўраб туради. Бошланғич муртак илдиз учки томони билан микропилга қараган бўлиб, поянинг меристематик апекси билан тугалланадиган гипокотил билан туташади. Уруғпалла барг найсимон бўлиб, унинг асоси кенгайиб нов шаклида ўсиш конусини ҳар томонлама ўраб туради. Бир паллали ўсимликлар (Poaceae оиласи вакиллари) меваси бир уруғли бўлиб, бошқа бир паллалилардан муртагининг дон ичида жойлашиши билан фарқ қилади. Яъни доннинг муртаги эндоспермнинг бир томонига ёндошиб жойлашади, лекин унинг тўқимаси билан ўралиб турмайди. Шунинг учун уруғпалла барг эндоспермга ёпишиб қалқон шаклига айланган. Қалқоннинг ташқи томонидаги ҳужайралари эндосперм моддаларини шимишга мослашган. Бошқа бир паллалиларга нисбатан буғдойдошларнинг

2-3 баъзида кўпроқ бошланғич баргчаларга эга бўлган муртакнинг куртаги яхши ривожланган. Куртакнинг ташқи томонидаги барги – колеоптиль дейилади. Буғдойдошларнинг гипокотили суст ривожланган бўлиб, муртак илдиз колеоризо деб номланган, кўп қаватли маҳсус тўқима билан ўралган. Уруғ унганда колеоризо букиб ташқи томонда сўрувчи тукчалар пайдо бўлади, илдиз колеоризони ёриб ташқарига чиқиб тупроқда ўса бошлайди. Баъзан қалқоннинг қарама-қарши томонида тангачасимон ўсимта - эпибласт пайдо бўлади. Бу ўсимтанинг тақдири олимлар ўртасида тортишув бўлиб, бир хил олимлар эпибластни иккинчи уруғпалла баргнинг қолдиғи деб ҳисобласа, иккинчи гуруҳ олимлар бирдан – бир уруғпалла барг дейдилар. Баъзи олимлар эса муртак ўқини қайилишидан ҳосил бўлган тўқималарнинг бурмаси деб ҳисоблайдилар. Бир паллали ўсимликларнинг баъзи бирларида (бананлар оиласи) эндоспермга ҳамда периспермга ўхшаган икки хил озуқа модда тўплайдиган тўқималар ҳам учраши мумкин. Бир уруғпаллали ўсимликларнинг эндоспермсиз уруғининг тузилиши. Бу типдаги уруғлар бир қанча бир паллали ўсимликлар оилалари вакиллари (Alismatidae кенжа синфи) ва сувда яшайдиган ўсимликларга хосдир. Буларнинг мевалари бир уруғли бўлиб, уруғи тақасимон шаклда букилган бўлади. Бундай уруғларнинг муртаги юпқа қобиқ тагида жойлашиб барча озуқа моддалар уруғ паллаларида тўпланади. Эндосперм уруғ ривожланишида сарф бўлади. Шундай қилиб, муртак морфологияси фақат уруғ палла баргларининг сони билангина эмас, балки муртакнинг дифференцациясига, муртак органларининг шаклланиш хусусиятларига, муртак қисмларининг ўсиш қобилиятига ва уруғ ичидаги муртакнинг жойлашиш шаклига боғлиқ. Очиқ уруғли ўсимликларнинг уруғлари эндоспермли бўлиб, муртаги кўп уруғпаллабаргли бўлади. Уруғларнинг униб чиқиши ва майсаларнинг тузилиши. Уруғларнинг униши учун маълум шароит бўлиши керак. Булардан энг

асосийси сув, ҳарорат ва кислород бўлиб, баъзи майда уруғларнинг унишига ёруғлик ҳам талаб қилинади (тамаки, салат). Қуруқ уруғлар фақат 5-20% нам сақлайди, шунинг учун униш қобилиятига эга эмасдирлар. Уруғлар модда алмашиниши учун керак бўлган сувни шиммагунча униш жараёни кузатилмайди. Ҳар бир ўсимлик тури уруғини униши учун ҳарорат зарур (ўртача +25.. + 35 0 С). Лекин барча ўсимликларнинг уруғлари қулай шароит туғилганда унавермайди. Ҳар хил сабабларга кўра кўп вақтда уруғларда униш жараёни тўхтаб туриши кузатилади ва тиним даври деб аталади. Улардан 1) уруғларда муртакнинг етарлича ривожланмаганлигидадир (женьшен уруғи). Бундай уруғларда муртак етилгунча эндосперм ҳисобида озиқланиб туради. 2) Уруғларнинг пўсти сув ўтказишга қодир эмас ёки уруғ пўсти жуда қаттиқ бўлиб унишга механик таъсир кўрсатади, унишга йўл бермайди (данакли мевалар). 3) Мева тўқималарида ингибитор моддалар (унишга тўсқинлик қиладиган) синтез қилиниб уруғларнинг унишига кимёвий томондан тўсқинлик қилади (тропик минтақалардаги дарахтлар шумтол). 4) Уруғ пўстининг ички қаватидаги тўқималарида газлар алмашинуви етарлича бўлмаганлиги ва бошқа сабабларга кўра. Шундай қилиб, уруғларнинг тиним даври кенг тарқалган жараён бўлиб, гулли ўсимликларнинг эволюцияси давомида мослашган хусусиятларидан биридир. Уруғларда тиним даврининг бўлиши уларни бевақт униб кетишидан сақлайди. Тиним даври битгандан кейин уруғ пўсти табиий равишда емирилиб чирийди ингибитор моддалар ювилади ва уруғларнинг униш жараёни бошланади. Барча уруғларга ҳам тиним даври хос эмас. Баъзи ўсимликларнинг уруғи жуда тез унади ва униш қобилиятини ҳам тез йўқотади (мажнунтол). Уруғларнинг униш хусусиятига асосланиб бир неча гуруҳларга бўлиш мумкин: 1. Уруғлар жуда узоқ тиним даврига эга бўлиб кўп йиллар униш қобилиятини йўқотмайди (ёввойи ўтлар).

2. Уруғлар етилиб ерга тушиши билан тез вақт ичида уна бошлайдиган ва кўп йиллар давомида униш қобилиятини сақлаб қоладиган (маданий ўсимликлар). 3. Уруғлар жуда тез унадиган ва униш қобилиятини жуда тез йўқотадиган ўсимликларнинг уруғлари (оққолдирмоқ, беда). 4. Уруғлар она организмидан узилиб тушмасдан уна бошлайдиган яъни тирик туғувчи ўсимликлар уруғлари (баланд тоғларда, чўлларда ўсадиган ўсимликлар). Уруғлар унган вақтда биринчи навбатда муртак илдиз уруғ пўстини ёриб чиқади ва ривожланаётган майсани тупроққа бириктириб ундан сув ва сувда эриган моддаларни шима бошлайди. Кейинчалик бу муртак илдиз ён илдизларни пайдо қиладиган асосий илдизга айланади. Илдиз билан биргаликда гипокотил ҳам ўсиб илдизни тупроққа итаради. Шундай қилиб ўсимликларнинг илдиз системаси ривожланади. Бир паллали ўсимликларнинг биринчи тартибли илдизи узоқ яшамайди. Поянинг пастки бўғимларидан ҳосил бўлган қўшимча илдизлар ҳисобига илдиз системаси ривожланади. Уруғпалла барг бажарадиган вазифасига гипокотилни ва уруғпалла баргларидаги ўсиш зоналарининг жойлашишига кўра турли кўринишда бўлади. Агар озуқа моддалари муртакдан ташқаридаги тўқималарда тўпланган бўлса, уруғпалла барглар у моддаларни шимади ва гипокотилнинг ёки ўзининг асоси ўсиши натижасида палла барглар ер устига уруғ пўстини кўтариб чиқади. Яшил рангга киради ва биринчи ассимиляцион орган бўлиб хизмат қилади, яъни ўсимлик автотроф озиқланади. Уруғларнинг бундай типда унишига ер устки униш дейилади. Баъзида, ўсимликлар уруғларининг униши гипокотил эмас эпикотил поянинг биринчи бўғими кучли ўсиб куртакни ер устига кўтариб чиқаради. Биринчи ассимиляцион орган куртакдан чиққан поянинг биринчи барги ҳисобланади. Уруғ палла барг тупроқда қолади. Уруғларнинг бундай типда унишига ер остки униш дейилади (эман, нўҳот). Шундай қилиб майсаларнинг асосий вегетатив

органи бўлган – илдиз ва поялар тизими шаклланади, майсанинг кейинги ўсиш учки апикал меристема ҳисобига бўлади.

Адабиётлар 1. Бутник А.А., Нигманова Р., Пайзиева С.А., Саидов Д.К. «Экологическая анатомия пустынных растений». Из. «ФАН», Ташкент, 1991. С. 147 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. «Ботаник морфология и анатомия растений». Из. просвещение. Москва. 1988. с. 480. 3. Вехов В.Н., Лотова П.И., Филин В.Р. «Практикум по анатомии и морфологии растений». Из. МГУ. Москва. 1980. С.190. 4. Воронин Н.С. «Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии растений». Москва. Из. Просвещение. 1981. С.154. 5. Жизнь растений. Том I . 1974. Из. Просве щ ение . С. 487. 6. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. «Биология». Из. Мир. Москва. 1990. С.368. 7. Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. «Современная ботаника» Из. Мир. Москва. 1990. С. 347. 8. Хржановский В.Г. «Курс общей ботаники» Из. Высшая школа Москва. 1976. с. 272. 9. Эсау К. «Анатомия растений». Из. Мир. Москва. 1969. С. 564. 10. Эзау К. «Анатомия семенных растений». Т. I , 2. Из. Мир. Москва. 1980. С.218. 1 1 . Яковлев Г.П., Челембитько В.А. “Ботаника”. Из. В ысшая школа, Москва. 1990. С.367.

O'xshashlar

Ўсимлик органларининг ҳосил бўлиши

Юксак ўсимликлар уларнинг тавсифномаси ва систематикаси

Юксак ўсимликлар Cормобионта Йўсинсимонлар бўлими Брёпҳйта

Ўсимликларнинг кўпайиши 2

Ўсимликларнинг экологик гуруҳлари ва ҳаётий шакллари